יום חמישי, דצמבר 27, 2007

ברענען און פֿאַרברענען

אינטערעסאַנט, פֿאַר וואָס אויפֿן דאָרן פֿון שמות ווערט געזאָגט אויף חומש-טײַטש אַז ער ברענט און ווערט ניט פֿאַרברענט. באַזונדערש ווען צוויי פֿאַרשיידענע ווערטער ווערן דאָ באַנוצט, ווי אויך אין די תּרגומים: בוער און אוכּל. יהואש, להיפּוך, ווײַכט דאָ אָפּ אַ ביסל און ניצט טאַקע צוויי באַזונדערע ווערטער, "ברענען" און "פֿאַרצערט".

יום שני, דצמבר 17, 2007

אַ שמועס זונטיק אויפֿן וועג אין חדר

טאָכטער: [דערזעט אַ גרויסן סאַנטאַ-באַלאָן לעבן אַ אויסשטעלונג חגא-ביימער] סאַנטאַ!

פֿאָטער: סאַנטאַ שפּילט בײַ אונדז ניט קיין ראָלע. מיר זײַנען ייִדן. [אַ גאַנצע דרשה.]

טאָכטער: [צעקײַט שוין.] מיר פּראַווען ניט קריסמעס?

[פּויזע.]

[אויסגערופֿן מיט התפּעלות:] סאַנטאַ!

איר בחור ווערט אַנדערש

ברוס, מעלעניס בחור, האָט געפֿונען גאָט נאָר איבערגעלאָזט זײַן מיידל אויף דער זײַט שאָסיי.

יום חמישי, דצמבר 13, 2007

דער נאָך-מלחמהדיקער יעקבֿ גלאַטשטיין

אין נײַעם נומער פּאַקן-טרעגער גייט אַ געלונגענע איבערזעצונג פֿון גלאַטשטיינס ווען יאַש איז געקומען, מיט אַן ענגליש-הקדמהלע רותּ ווײַסעס, ווידער מיט דער טענה אַז דער מאָדערניסטישער עקספּערימענטאַליסט פֿוּן פֿאַר דער מלחמה האָט דערנאָכדעם אָפּגעטראָטן דעם וועג אַ מער נבֿיאישן טיפּ, ניכטערער, מער ייִדישלעך און (דערפֿאַר) מער נושׂא-חן בײַ ווײַס. בײַ מיר אָבער איז פֿאַרקערט. כאָטש ביידע גלאַשטיינס (גלאַטשטיינער?) זײַנען כּדאַי צו ליינען און צעקײַען, זײַנען די צוגאַנגען פֿון פֿאַר-מלחמהדיקן פֿריש און פּיִאָנעריש, און להיפּוך איז דער אויסגעשלאָפֿענער מער אַ בעל-דרשן, פֿאַרליבט אין אייגענעם קול. ניט וואָס דאָס איז ניט אַ געשליפֿענע און קלוגע צונג. פּשוט אַז ייִדישלעך איז ניט אַלע מאָל דורכדרינגענדיק פֿאַסצינירנדיק...

יום ראשון, דצמבר 02, 2007

געשטאָכן פֿון נאָדל

ר' דוד, דער סיגעטער עילוי, באַקענט זיך מיט אַ בחור ספֿק עילוי ספֿק מאָדנער פֿויגל.

יום שבת, נובמבר 17, 2007

יום שישי, נובמבר 16, 2007

פֿון וואַנען שטאַמט דאָס וואָרט "הלכה"?

אין ספֿר עזרא, דעם אַראַמעישן טייל, געפֿינט זיך אַ וואָרט "הֲלָךְ" טײַטש "אָפּצאָל". געסעניוס פֿאַרבינט דאָס וואָרט מיטן בבֿלישן "אילקו", טײַטש "שטײַער." דערצו נאָך איז אַ באָדן-שטײַער אויף אַראַמעיש אַ "הלכתא".

בקיצור קען זײַן אַז דאָס וואָרט הלכה געפֿינט זײַן שורש אין דעם זינען פֿון אַ באַשטימטן געזעץ. פֿוּן אַ באַשטימטן באָדן-שטײַער
.

פֿון ר' שאול ליבערמאַן, דרך די געלערנטע בעלי-בלאָג "אָן דע מיין לײַן."

יום שישי, אוקטובר 26, 2007

אַ פֿאַרשטערטע חופּה

אַ שאָד וואָס משה טאַוב האָט פֿאַרלאָזט זײַן חופּה, נאָר גאָט האָט געשיקט די רפֿואה פֿאַר די מכּה -- ס'איז אונטערגעקומען אַ גויע.

בימים ההם - בזמן הזה

אויך דעמאָלט:

שיקל פֿישמאַן, אינטערוויויִרט אין די צוקונפֿט, געדענקט וואָס פֿאַר אַ זאַך ס'איז געוווען אויפֿצווואַקסן בײַ ייִדישיסטן אין פֿילאַדעלפֿיע אין די דרײַסיקער:
איך האָב געוווינט מיט די עלטערן אויפֿן צווייטן גאָרן פֿון אַ שפּײַזקראָם, האָב איך זיך אָפֿט אַראָפּגעלאָזן מיט די טרעפּ און באַשטעלן אין קרעמל, וואָס די מאַמע האָט געוואָלט. ווען דער קרעמער האָט געזען, אַז איך קום אַרײַן, פֿלעגט ער באַלד זאָגן די ייִדענעס: "ש-ש-שאַט!" - און פֿרעגן בײַ מיר: "וואָס ווילסטו, ייִנגעלע?" האָב איך אים געזאָגט: "אַ ברויט" -- אויף ייִדיש. האָבן אַלע אין דער קראָם זיך געקוויקט. ס'איז געווען אין די אָנהייב 1930ער און ס'איז שוין דעמאָלט געווען אַ זעלטענע זאַך.

יום שבת, אוקטובר 20, 2007

שבת היום לכּולם

אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס, כאָטש נאָך ניט אָן-לײַן.
אַ שבת, וואָס יעדער קען מסכּים זײַן דערמיט

וועגן שבת איז דאָ ווייניק וואָס פֿאַרשריבן שוואַרץ-אויף-ווײַס אין ישׂראלס געזעצן-רעקאָרד. ניט אין קאָנסטיטוציע ווײַל - ישׂראל האָט ניט קיין קאָנסטיטוציע. ניט אין די "תּוך-געזעצן" אויך ניט, ווײַל, ווי געוווסט, איז דער איצטיקער געזעלשפֿטלעכן צוגאַנג לגבי שבת באַזירט אויף וואָס ווערט גערופֿן דעם "גרויסן קאָנסענסוס". כאָטש דאָס איז מסתּמא אַ פֿאַלשער טערמין. (וועגן די טעכנישע פּרטים, דאָס הייסט, ווער עס מעג יאָ אַרבעטן שבת על-פּי געזעץ, ווערט יאָ געבראַכט אין דער לעגיסלאַציע, נאָר דאָס איז אויסער די גרענעצן פֿוּן דעם אַרטיקל.) יענער "קאָנסענסוס" איז דערמיגלעכט געוואָרן בשעת די פֿריסטע יאָרן פֿון דער נײַער מדינה, צווישן דער רעגירונג און די חרדים. זינט דעמאָלט אָבער האָבן זיך פֿאַרברייטערט די שפּאַרונקעלעך אין דער ברעטער פֿון דער געזעלשאַפֿט אויף ריזיקע תּהומען. לעצטנס האָט אַ ישׂראלדיקע כּלל-אָרגאַניזאַציע, צוזאַמען מיט אַ זיך-וואַקסנדיקער צאָל שטיצערס אין לאַנד, זיך אונערגענומען מאַכן אַ רעפּאַראַטור.

לאָמיר אָבער אָפּטרעטן אַ מינוט און באַקוקן דעם ענין פֿון אַן אַלגעמיינעם קוקווינקל. וואָס פֿאַר אַ לאַנד וועט, אָדער דאַרף, מדינת-ישׂראל ווערן?

די שאלה איז ניט קיין פּוסטע, ווײַל "אַ ייִדישע! וואָס רעדסטו?" איז ניט קיין גענוגנדיקער תּשובֿה. פֿאַראַן אַ סך אופֿנים, ווי אַזוי אַ לאַנד ווי ישׂראל קען באַצייכנט ווערן ווי אַ יידישעס. אַרומגערעדט דעם ענין באַריכות האָט אין אַ צאָל אַרטיקלען און בוכקאַפּיטלען דער פּאָליטישער דענקער מײַקל וואַלצער, וואָס איז פֿאַרבונדן מיט פּרינסטאָן-אוניווערסיטעט און אַ באַוווסטער לינקער פֿילאָסאָף. ער הייבט אָרויס, אַז ישׂראל (אַ מעגלעכע ישׂראל) וואָלט מען געקענט רופֿן "ייִדיש" אויף אַ שטרענגערן און אַ לויזערן זין. לויט דעם שטרענגערן (אָדער "מחמירדיקן") וואָלט אַ ייִדישע מדינה נאָר געווען אַזאַ ווו אַ געוויסע טראַדיציאָנעלער, ייִדישלעכער באַגריף "
וואָלט געהייסן. די הלכה וואָלט געוויזן דעם וועג, און ניט-ייִדן וואָלטן במילא געווען צווייט-קלאַסיקע בירגערס (ווײַל גוייִם ווערן בדרך-כּלל דאָך ניט אַרײַנגענומען אין דער ייִדישער מלוכה על-פּי דין, סײַדן זיי נעמען אָן די שיבֿעה מיצוות בני נח).

אויפֿן צווייטן עק ספּעקטרום געגפֿינט זיך אַ ייִדישע מדינה לויט אַ ליבעראַלן צוגאַנג -- ווו ייִדישע סימבאָלן, אַ ייִדישע שפּראַך, און געוייסע אַנדערע ייִדיש-קולטורעלע עלעמענטן דינען ווי די באַשטאַנדטיילן פֿון דער מלוכהס ייִדישער אידענטיטעט.

פֿאַר וואָס אַ ליבעראַלער צוגאַנג בכלל? ווײַל ניט יעדער אין אַ מלוכה וועט מסכּים זײַן מיט (צום בײַשפּײַל) אַ חרדישער ייִדישקייט, כּדי באַרעכטיקטערהייט אַרויפֿצוצווינגען דאָס אויף אַלע ייִדן. און ניט אַלע ייִדן וואָלטן מסכּים געווען, אַז אַזאַ מלוכה זאָל דווקא הייסן "די ייִדישע מלוכה" ווײַל פֿון דעם וואָלט געווען אַרויסצודרינגען, אַז דאָס קען מען אָנרופֿן די ייִדישקייט מיט דער הא-הידיעה. דאָס הייסט, אַז מיטן סאַמע ייִדישן כאַראַקטער פֿון דער מדינה וואָלט אינדאָרסירט געוואָרן איר סאָרט יהדות.

צוריקגערעדט, דאַרף זײַן עפּעס אַ ייִדישע סימבאָליסטיק, אַניט וואָס איז דער שׂכל - פּראָסט און פּשוט - פֿון רופֿן די מדינה אַ ייִדישע?

בקיצור: אין פֿופֿציק יאָר אַרום וועט ישׂראל זײַן מער ווי פֿראַנקרײַך (ווו דער קירך איז אַ ניט-תּמיד-אָפּגעשאַצטער זכר פֿון אַמאָל) אָדער אירלאַנד (ווו דער קירך איז אַן אַקטיוויער, און אַמאָל אין פֿלוג אַפֿילו הערשוויליקער, שפּילער אויף דער פּאָליטישער בינע)?

אַפֿילו מער דראָבנע קענען זײַן די דעבאַטעס איבער מלוכהשע סיבאָליסטיק. ווי אַזוי קען מען פֿאַרשטיין כּשרות - הלכהשע חיוב אָדער קולטורעלער-רעליגיעזער סימבאָל? און אויב דאָס צווייטע, וויפֿל כּשרות דאַרף מען אַרויפֿצווינגען אויף יענעם כּדי אויפֿצוהיטן דעם סימבאָל? (גלאַט) כּשר פֿלייש? חסידישע שחיטה? בלויז חלב ישׂראל דערצו? אין לדבר סוף!

(און לאָמיר ניט אַרײַנגיין אין דער גאָר אָנגעווייטיקטער דיסקוסיע, וועגן דעם פּלאַץ פֿון ניט-ייִדן אין דער ייִדישער מדינה. ביז אַ געוויסער מאָס איז יושרדיק אײַנצופֿירן סימבאָלן וואָס רעפּרעזענטירן ניט די אידעאַלן פֿון גאָר אַלע תּושבֿים - למשל וואָלט געווען לעכערלעך אָנצוקלאָגן די רעגירונג וואַשינגטאָן פֿאַרן אײַנפֿירן דעם 25סטן דעצעמבער ווי אַ פֿעדעראַלער יום-טובֿ. נאָר הייסן אַלע אַראַבער פֿאַרמאַכן זייערע רעסטאָראַנען יום-כּיפּור וואָלט געווען איבער די מאָס. ווו צייכנט מען אָן די ליניע?)

ווי זשע געפֿינט מען אַן אויסוועג פֿון די פֿאַרפּלאָנטערטע, זיך-סותר-זײַענדיקע דעפֿיניציעס פֿון מלוכהשע ייִדישקייט? ווי אַזוי געפֿינט מען אַן ענטפֿער וואָס וועט נושׂא-חן זײַן בײַ ישׂראלים פֿון וואָס מערערע געזעלשאַפֿטלעכע שטריכן?

איז אַ ברכה, וואָס ישׂראל איז אַ דעמאָקראַטיע און ניט (ווי טייל וואָלטן מסתּמא געוואָלט) אַ טעאָקראַטיע, אָדער גאָר -- אַ לאַנד ווי אַמעריקע, וואָס האָט כּלומרשט אַוועקגעשטעלט אַ צעטיילונג-וואַנט צווישן רעליגיע און מלוכה, ווען אויפֿן אמת איז איין רעליגיע, פֿאַרן רובֿ תּושבֿים, געקניפּט און געבונדן מיט דער מאַיאָריטעט-קולטור, בשעת אַנדערע זײַנען אויב ניט שפֿל, איז זיכער פֿוּן צווייטן קלאַס.

צווישן די צוזאָגנדיקסטע אַנוויקלונגען פֿון דער ישׂראלדיקער דעמאָקראַטיע זײַנען די ערנצטע באַמיִונגען אַריבערצואוואַרפֿן אַ בריק צווישן די פֿרומע (אָדער חרדים) און פֿרײַע, ניט נאָר כּדי צו דערמעגלעכן אַ קאָ-עקזיסטענץ, נאָר פֿון ס'נײַ אַוועקצולייגן די יסודות פֿוּן דער מלוכה אויף אַ זיכערן אופֿן: גענוג ייִדישלעך צו זײַן ווערט דעם נאָמען "ייִדישע מדינה", נאָר אָן צו באַצווינגען ישׂראל-בירגערס נאָכצוגיין אַ געוויסער שיטה יהדות.

אין דעם פּרט מוז מען דערמאָנען די אַרבעט פֿון דעם "בונד גאַוויסאָן-מעדאַן
" (אויף עבֿרית: אמנת גביזון-מדן), אַן אָרגאַניזאַציע וואָס שטייט הינטער אַ ריי געזעלשפֿטלעכע איניציאַטיוון אין שײַכות מיטן דאָזיקן ריס צווישן פֿאַרשיידענע ישׂראל-שיכטן. וועגן שבת איז זייער צוגאַנג אַזאַ: אַ מכריעדיקע רו פֿון דער ישׂראל-געזעלשאַפֿט האַלט, אַז שבת איז אַ וויכטיקער טאָג אין זייער לעבן, אין זינען פֿון רוען זיך פֿון דער אַרבעט און פֿאַרברענגען מיט משפּחה און פֿרײַנד. אויף אַזאַ קאָמפּראָמיס-באָדן קען מען פּרווון אונטערשיידן צווישן די געשעפֿטן וואָס זײַנען נייטיק צו בלײַבן אָפֿן שבת, און די, וואָס זײַנען ניט שבתדיק. אָפֿן וואָלטן געווען טראַנספּאָרט-מיטלען, פֿאַרווײַלונגס-לאָקאַלן, עסן-געשעפֿטן, און אַוודאי געזונט- און זיכערהייט-אַנשטאַלטן (פֿוּן שולן און בתּי-מדרשים שוין אָפּגערעדט!). פֿאַרמאַכט וואָלטן געווען מער קאָמערציעלע געשעפֿטן, למשל קליידערקראָמען און אַנדערע לאַחדים- פֿירמעס.

אין די פּרטים ליגט דער טײַוול, ווי מע זאָגט, און אַ סך טײַוולאָנים לאָקערן אַוודאי אויפֿן געזעץ-פּראָיעקט אין כּנסת (וואָס ביז די יום-טובים איז נאָך ניט פֿאַרפֿאַרטיקט געוואָרן). נאָר ווער וואָלט געמיינט אַז חרדים און פֿרײַע וואָלטן זיך צונויפֿגעקומען אין איין צימער כּדי מסכּים צו זײַ אויף אַ פּשרה לטובֿת שבת (ווי ס'איז געשען אין דער סעסיע כּנסת)? ס'איז ניט גר זאבֿ אם כּבֿשׂ נאָר ס'איז גאָרניט ווײַט.

יום שבת, אוקטובר 13, 2007

משה טאַוב בײַ זײַן חופּה

. . . וועט ער אָבער ממש חתונה האָבן?

לייענט דעם המשך פֿון אַ פּשוטער מעשׂה.

יום שני, אוקטובר 08, 2007

יום שלישי, אוקטובר 02, 2007

איך וויל אײַך דערציילן אַ מאַנסע

ווי איר ווייסט אפֿשר אַרבעט איך אויף אַ ראָמאַן (בלעז נאָוועל). אויב פֿינף לייענערס רופֿן זיך אָפּ און זאָגן, זיי וועלן עס לייענען, וועל איך אָנהייבן ב"נ אַרויסגעבן די זאַך דאָ-הי.

אַן אידעאַלער בלאָג, ב

מײַן חבֿר בן-עמי האָט געענטפֿערט מײַן רוף אָנטייל צו נעמען אין אַ בשותּפֿותדיקן בלאָג - אַ פֿרומער מיט אַ (רעלאַטיוו) פֿרײַען. שטעלט זיך די פֿראַגע: ווען מיר הייבן שוין אָן, נאָך יום-טובֿ, וואָס זאָל זײַן אונדזער ערשטע טעמע? אַלע פֿאָרשלאָגן אָנגעלייגט.

יום ראשון, ספטמבר 30, 2007

עולה-לגדולה געווען

מזל-טובֿ די פֿריש אויסדערוויילטער עקזעקוטיווע יוגנטרוף. צווישן אַנדערע, די קאָ-פֿאָרזיצערס מנחם-יאַנקל איידעלמאַן און אַבֿיגיל האָוועל, דעם סעקרעטאַר לייזער בורקאָ, און דעם קאַסירער יעקבֿ-פּרץ בלום.

יום רביעי, ספטמבר 19, 2007

חדש כּקדם

די לינקס (לינקס) אַרבעטן שוין ווידער.

חרדיפּעדיע בפּועל-ממש

אין פֿאַרגלײַך צו דעם פּלאַץ איז ייִדיש-וויקיפּעדיע אַ חבֿרה כּופֿרים.

יום שלישי, ספטמבר 18, 2007

ראָש-השנה-בקיצורס

כ'האָב הײַיאָר געהאַט דאָס געפֿיל אַז אַלץ וועט זײַן גוט. דאָס איז עפּעס ווייניקער ווי בטחון נאָר מע מאַכט שוין אַ פּעולה.

*

צוויי מנינים אין אונדזער שול: פֿון אויבן, דער גרויסער זאַל (וואָס מע וואָלט אפֿשר גערופֿן אין דער אַלטער היים "די קאַלטע שול"), מיט דער חזנטע, דעם כאָר, דעם שול-רבֿ, די פֿאַרוואַלטערס מיט זייערע "פּאָר ווערטער". דעם ערשטן טאָג האָב איך געדאַוונט דאָרט און געווען צופֿרידן מיטן דאַוונען. די חזנטע האָט אַ קול-נגינה נאָר דרייט זיך אַרויס פֿון זיך-פֿאַרגינערישן חזנות. זי באַרימט זיך ניט מיט איר קול. דאַכט זיך, אַז זי דאַוונט -- ווי אַ ייִד דאַוונט, לא-על-מנת-לקבל-אַפּלאָדיסמענטן -- און קהל איז פֿאַרבעטן מיטצודאַוונען.

דעם צווייטן טאָג האָב איך געדאַוונט אונטן, אין דעם אַזוי גערופֿענעם "קאָמיוניטי-מנין", בראָש מיט אַ רבֿה (אַ פֿרוי אַ רבֿ) וואָס איז פֿריִער געווען אַ געהילף-רבֿ בײַם שול און לערנט איצט בײַ אַ שעכטער-שול
אָפּטאַון. זי האָט געהאַלטן אַ פֿרײַנדלעכע און צוגענגלעכע דרשה וועגן דעם באַגריף "שבת". נאָר ניט על-פּי-הלכה, נאָר שבת פֿאַרן פּראָסטן ייִד, וואָס ווייסט ניט - און גלייבט מסתּמא ניט -- אין אַזעלכע זאַכן.
געגאַנגען איז די רייד, צוו"א, וועגן דעם איצטיקן געזעץ-פּראָיעקט אין כּנסת וואָס וואָלט רעוואָלוציאָניזירט די איצטיקע ישׂראלדיקע פֿרום-כּנגד-פֿרײַ קאָנצעפּטן פֿון שבת. דער געדאַנק איז אַזאַ: זונטיק וועט מען מאַכן פֿאַרן (צווייטן) רו-טאָג. שבת וועלן זײַן אָפֿן געוויסע אַנשטלטן און געשעפֿטן וואָס קענען זינען "שבתדיקע" (קריא: ניט-מיסחרדיקע) צילן, דהײַנו עפֿנטלעכער טראַנספּאָרט, קינאָען, רעסטאָראַנען, וכ'. דאָס איז לפֿי-עניות-דעתּי אַ געלונגענע פּשרה.

*

שבת-שובֿה בײַטאָג האָב איך ווונדערלעך פֿאַרבראַכט מיט יונתן באָיאַרין, און בשעת-מעשׂה געבלעטערט זײַנס אַ באַנד "פּוילישע ייִדן אין פּאַריז." דאָרט (אָנגעשריבן אין יאָר 1982) האָט ער צוו"א אויסגעדריקט דעם זאָרג, אַז די יונגע ייִדישיסטן אין פּאַריז (געמיינט אין חסידים פֿון אַזוי-גערופֿענע "געפֿי"ל" אָרגאַניזאַציע, בראָש מיט יצחק ניבאָרסקי, וועלן ניט מצליח זײַן באשר עס פֿעלן עלטערע ייִדן, וואָס רעדן ייִדיש פֿון דער היים, וואָס זאָלן זיך אינטערעסירן מיט זיי. נאָר דווקא די פֿראַנצייזישע ייִדישיסטן זײַנען גלענציק דערפֿאָלגרײַך (געמיינט אינסטיטוציאָנעל) בשעת מיר ניו-יאָרקער, געבענטשט מיט אַ סך אַרומיקע ייִדן וואָס רעדן ייִדיש פֿון דער היים, זײַנען נאָך אין מידבר שוין מער ווי פֿערציק יאָר. צי האָט עס צו טאָן מיט די חיסרונות פֿון יוגנטרוף צי מיט דעם, וואָס יוגנטרוף האָט זיך געשטעלט צו הויכע צילן אין דער היפּער-קאָנקורירערישן ייִדישער גאַס?

יום רביעי, ספטמבר 12, 2007

יום שני, ספטמבר 10, 2007

אָבֿינו-מלכּנו

ווער נתגלה
ווער זשע נעלם
באַווײַז זיך אין ניו-יאָרק
אין ירושלים
אין כעלם

גיב אונדז עצות
מיש זיך ניט
זײַ אונדז מציל
שטיי ניט אין דער מיט

לאָז פֿון זיך הערן
אויב ניט הײַנט איז מאָרגן
זאָלסט פֿאַר דײַן מציאות
אַליין זיך זאָרגן

אַפֿילו מלאכים מאַכן טעותן

פֿאַראַן דורכויס אמתדיקע "מגידים", וואָס ווערן געמאַכט פֿון תּורה און מיצוות געטאָן בשלמותדיק. פֿאַראַן אויך "מגידים" וואָס זײַנען אַ ביסל פֿאַלש, וואָס אַפֿילו זיי זײַנען געטאָן פֿון דער זײַט פֿון הייליקייט, ניט געקוקט דעראויף קען אַ מענטש אים אַזוי גורם זײַן מיט אַזאַ שלעכטע צוגאַנג אָדער פֿאַלשע זאַך פֿון דער תּורה אָדער מיצווה וואָס מע האָט געטאָן - יענער מלאך וואָס איז געמאַכט דערפֿון נעמט אַרײַן סײַ גוטס סײַ שלעכטס, און דאָס גוטס וואָס אין אים רעדט אמתדיקס, און דאָס שלעכטס אין אים רעדט פֿאַלש . . .אַזוי ווי געזאָגט טאָר מע ניט טענהן אויפֿן "מגיד" פֿאַר וואָס ער זאָגט אַ מאָל זאַכן וואָס זײַנען להיפּוך צום שולחן-ערוך אָדער דעם זוהר . . . און דאָס איז גענוג פֿאַר דעם וואָס פֿאַרשטייט דעם אמת.
--ר' חיים וואָלאָזשינער, וועגן דעם, פֿאַר וואָס דער "מגיד" פֿון ר' יוסף קאַרו האָט געהאַלטן אַז ס'איז אָסור צו עסן פֿלייש ראָש-השנה

יום רביעי, ספטמבר 05, 2007

אַ פֿאַרמאַכטע "קרעטשמע"

ווי אַן עקספּערימענט (באַמערקט אַז דאָס וואָרט פֿאַר עקספּערימענט אויף עברית איז נסיון!), האָב איך אַרויפֿגעלייגט אויף היימישע קרעטשמע אַ שטיקל פֿון מײַן ראָמאַן, צו זען צי מע וועט כאַפּן אַ קוק.

אָדער, בעסער געזאָגט, געפּרוווט אַרויפֿגלייגן. די פֿאַרוואַלטונג האָט מיר קודם-כּל געשיקט אַ העפֿלעך בריוול אַז מע דאַרף גוטהייסן דעם אינהאַלט ווײַל כ'בין אַ נײַער אָנטיילנעמער. מהיכא-תיתי!

דערנאָך אָבער האָב איך באַקומען אַן ענטפֿער: מע וועט ניט לאַזן אַרויפֿלייגן מײַן זאַך ווײַל (א) איך בין ניט פֿון זייער קאָמוניטי, און (ב) היימישע ייִדן רעדן און שרײַבן ניט אַזוי (ניט קלאָר ווי געמיינט "אַזוי") וועגן אַזוינע זאַכן, געמיינט סעקס אד"גל מסתמא, כאָטש סעקס איז דאָ זייער ווייניק אין דעם ראָמאַן.

בקיצור, מע האָט מיר ניט געגעבן רשות איבערצוגעבן זייער בריוול, נאָר ס'איז זייער אינטערעסאַנט. איך קען עס אײַך שיקן אויב אויר ווילט.

דאַרף איך געפֿינען אַן אַנדער בינע.

יום שלישי, ספטמבר 04, 2007

ווי אַזוי מע ווייסט

דער פֿילאַסאַפֿישער לימוד הייסט עפּיסטעמאַלאַגיע (פֿון גריכישן שורש "עפּיסטעמע" = וויסן). די וויסנשפֿט פֿון וויסן. ווי אַזוי מע ווייסט, מיט וועלכן צוגאַנג, וועלכע אַננעמענישן און קריטעריעס. ווען דערקלערט מען, אַז עפּעס וואַס האַט מען זיך שוין דערוווסט?

די פֿראַגע קומט צו רייד אויף פֿאַרשיידענע געביטן פֿון לעבן. נאָר באַזונדערש שײַכדיק איז זי אין מעדיצין. ווי אָפֿט קומט צו מיר אין קליניק אַרײַן אַ מענטש, וואָסס איז זיכער אַז ער איז קראַנק, ער ווייסט, האָט קיין ספֿקות ניט, און אין ביך פּונקט אַזוי זיכער אַז כ'ווייס דאָס ניט!

עס גייט ניט אין דעם, וואָס דער פּאַציענט איז אַ הוילער נאַר וואָס איז דאַרף איבעררעדן מיט חכמת-הדאָקטאָריִע. מע טאָר אויך ניט זאָגן, אַז כ'בין פּשוט "איינער פֿון יענע" געזונט-געבערס וואָס הערט זיך ניט צו צו די טענות פֿון זײַנע קונים. עס שטעקט גיכער אין דעם (כאַטש צום טייל) אַז כ'בין דערגאַנגען צו מײַן אויספֿיר, זיך דערוווסט, אויף אַן אַנדער אופֿן ווי ער/זי. איך מיטן "ביִאָ-מעדיצישינער" שיטה, ער מיטן "נאַראַטיווןץ" זי מיט דער מעשׂה וואָס זי דערציילט וועגן איר גוף, איך מיט די טעסטן און ציפֿערן וואָס מײַן מאָדערנע מלאָכה האָט אָנגענומען.

איין מאָל דערקענט דעם חילוק, דעם בילבול-המוחות (אין ערגסטן פֿאַל) - אָדער אפֿשר מחיצת-הברזל - איז די אויפֿגאַבע אויפֿצובויען אַן עפּיסטעמאָלאָגיע, אַן אופֿן וויסן, וואָס אָנערקענט סײַ דאָס וויסנשאַפֿטלעכע סײַ דאָס "עמך"דיקע.

אַן אלולדיקע אויפֿגאַבע? אַ ניט-רעאַליסטישע? מיר וועלן נאָך ב"נ רעדן.

דער אידעאַלער ייִדיש-בלאָג

. . . וואָלט געווען, אויב אַ חרדי און אַ וועלטלעכער זאָלן אין איינעם אָנפֿירן דערמיט. געטיילט מיט זייערע פֿאַרשיידענע מיינונגען אויף כּלערליי טעמעס.

פֿאַראַן אַ בעלן?

יום שישי, אוגוסט 31, 2007

יום שני, אוגוסט 13, 2007

אָנשטעל של אלול

איך בין ניט גאָרניט, כאָטש כ'האָב דאָס געפֿיל אַז כ'וואָלט געדאַרפֿט פֿילן זיך ווי גאָרניט. איך דאַרף האָבן דעם חשש אַז מײַן לעבן איז מלא-חטא, ניט ווערט אַן אויסגעבלאָזענער שופֿר. איך דאַרף זען פֿאַר די אויגן ווי מײַן נשמה העגט אויפֿן וואָגשאָל, אין כּף-הקלע. איך דאַרף פֿישיק ציטערן, אין דער צײַט פֿון יאָר. איך דאַרף פֿורכטן.

און פֿורכט פֿעלט. איך האַלט ניט אַז יעדער באַשלוס איז מיצווה אַעגן עבירה. ס'רוב באַשלוסן אין מײַן לעבן זײַנען (לטובה צי לרעה) מאָראַליש נייטראַל. ס'איז פּרעטענציעז און פֿייק מאַכן זיך אַנדערש. אײַ, מע מאַכט דאָס לעבן פֿאַר אַ דראַמע כּדי אַליין צו שטײַגן? אוממעגלעך איז צו געווינען אָן אַ שפּיל? איך ווייס דאָס אַלץ און איך שטיי אַ ניט גערירטער.

ריר מיך. איך קען נאָך אַלץ נתפּעל ווערן, אפֿשר.

יום חמישי, אוגוסט 09, 2007

אויף יענעם באַרג

ווי לאַנג נאָך האָט מען דאָס געפֿיל אַז אויף יענעם באַרג וועט מקוים ווערן דאָס געגאַרטע? און ווי גיט מען זיך אַן עצה, ווען מקוים ווערט דאָס האַלב-געגאַרטע?

יום ראשון, אוגוסט 05, 2007

און איצט, אַ הפֿסקה פֿאַר כינעזישן פּאָפּ-סוררעאַליזם

איך ווייס אַז דער ווידעאָ איז צו מאָדנע צו גלייבן (גיט אַ קוק אויפֿן שילערין-אָנטועכץ און דעם פּאַנדאַ), נאָר דאָס ליד זינגט זיך גרינג. און ס'איז גוט פֿאַר וועמען (ווי איך) וואָס לערנט זיך כלל-כינעזיש.ֿ

טעיתי. הינט, ניט פּאַנדאַס.

יום חמישי, אוגוסט 02, 2007

דערקענען פֿאַרצײַטישע פּנימער

אַן אָפּשאַצונג אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס (אָן-לײַן) פֿון דעם באַנד.

פֿון אָנהייב דאַרף איך מודה-ומתוודה זײַן, אַז קיין עקספּערט אין דער ייִדישער ליאטעראַטור בין איך אַוודאי ניט, און וועגן דער אַלטער ליטעראַטור (קל-וחומר די גאָר אַלטע טעקסטן וואָס ווערן פֿאָרגעשטעלט אין דעם באַנד) בין איך אַ גאָלער עם-הארץ. וועל איך שרײַבן וועגן דעם אימפּאָזאַנטן בוך ניט ווי אַ קריטיקער אָדער אַ פּוסק מיט שטרענגע קריטעריעס און צוגעשליפֿענעם חלף, נאָר ווי אַ בחור וואָס האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ פֿרוי וואָס ער האָט ביז אַהער קיין מאָל ניט געזען מיט איר גאַנצער פּראַכט: די ייִדישער ליטעראַטר.

ווײַל איך האַב אַנגעהויבן לייענען דעם באַנד (אָדער, בעסער געזאָגט, שווימען ממש דערינען, ס'איז ניט קיין מאָגער ראָמאַן וואָס מע קען איבערלייענען אין ווייניקער פֿון הונדערט צוואַנציק יאָר) ניט מיטן צוגאַנג פֿונעם מחברס פּריאַיעקטירטן עולם, עקספּערטן אין די פֿעלדער פֿון ייִדישע לימודים: לינגוויסטיק, ליטעראַור, געשיכטע, אד"גל. איך האָב גיכער געוואָלט זען צי איך קען דערקענען עפּעס אַ פֿאָרבינדונג מיט ווײַטע מוחות און הערצער, מיט פֿאַרצײַטישע ייִדן פֿאָרגעשטעלט מיט פֿאַרצײַטישע טעקסטן. ווײַל -- אויב זייערע טעקסטן, ווי וואָכעדיק און ניט-עסטעטיש זייי זאָלן ניט האָבן געווען, וואַרפֿן איבער אַ בריק איבער די פֿאַרלאָפֿענע יאָרטויזנטער, איז דאָס (לויט מײַן אָרעמער מיינונג) אַ הצלחהדיקע ליעראַטור.

דאָס הייסט אַז כדי צו זײַן אַ מבין דאַרף מען פֿאַרברייטערן די אָנגענומענע דעפֿיניציע פֿון וואָס ס'הייסט ליטעראַטור. די ליטעראַטר כאַפּט אַרום ווײַט מערער ווי דאָס, וואָס מע קויפֿט אין אַ ביכערקראָם אָדער ווערט פּרעמירט פֿון די-וואָס-ווייסן. עס דאַרף דערגיין אַפֿילו צו די פּיצימאָניקסטע זכרס פֿון טאָג טעגלעכן לעבן, אײַנגעקריצט מיט ווערטער אויף די ווענט פֿון דער אײַזנבאַן פֿון אונדזער געשיכטע. אַ סוחר דערמאָנט אַ קונה אַז דעם פֿיש האָט ער ניט געשיקט בחינם, און ער וואַרט אויף אַן ענטפֿער: דאָס איז ליטעראַטור. אַ צעטל נעמען אויף אַ שיימע: ליטעראַטור.

דאָס איז צו זאָגן, ראשית-כל, אַז כאָטש די דאָזיקע טעקסטן זײַנען אַנדערש, פֿרעמד, און אַפילו (אין פֿיל פֿאַלן) מאָדנע, זײַנען זיי צו דערקענען. צי מיר קענען זיי אָפּשאַצן מיט אַ קריטישן קוק איז אַ גרויסער ספֿק (ווער קען וואַגן זיך צו זאָגן, אַז איינער אַ שרײַבער פֿוּן 12טן י"ה איז בעסער פֿון אַ צווייטן?). נאָר ניט אין דעם גייט עס הײַנט. מיר ווילן אַ איבערפֿירן די אויגן איבערן עולם, צי מיר דערזעען עפּעס אַ באַקאַנט פּנים אַפֿילו פֿון ווײַטן אַמאָל.

איז: וואָס לייענט זיך דאָ? ווי געזאָגט: אַלץ. מעדיצן, מעשיות, ליבע-געשיכטעס און תרגומים. האָסטו געוווסט, אַז אין דער זאַמלונג פֿון דער מעטראָפּאָלטאַנער קונסטמוזיי (אין ניו-יאָרק) געפֿינט זיך אַ בויגן פֿון מיטלעלטער - פּינקלעכער געזאָגט, פֿון יאָר 1460 פֿון דער קריסטלעכער צײַט-רעכענונג - מיט אַ ייִדישן אויפֿשריפֿט? דער בויגן האָט דאַכט זיך געהערט אולריך דעם פֿילגעליבטן הירש פֿון ווירטענבערג, און פֿיל ווערטלעך אויף פֿאַרשיידענע לשונות האָט ער געלאָזט אײַנגעקריצט ווערן אין זײַן כלי-זיין. צווישן אַנדערע די קומעדיקע צפֿנת-פּנעחדיקע ווערטער : :

האב גות ליעב הוב הערצע

שטעלט זיך די פֿראַגע: מע זאָגט אַז דאָס איז דער עלטער-עלטער-זיידע פֿון מאַמע-לשון? טערקיש איז דאָס! און דאָס איז איין רעזולטאַט פֿונעם רעדאַקטאָרס באַשלוס אויפֿצוהיטן דעם גענויעם אויסלייג מיטן וועלכן די עלטערע טעקסטן זײַנען פֿאַרשריבן געוואָרן. די שפּראַך קוקט אויס משונה-מאָדנע און אין פֿיל פֿאַלן - מיט אַ סך מעגלעכע טײַטשן. וואָס למשל מיינט דער אויבנדיקער אויפֿשריפֿ? איז דאָס "האָב גאָט ליב, האָב האַרץ"? אָדער גאָר "האָב גוט ליב, האַב האַרץ"?

אַפֿילו כדי אונטערצושיידן צווישן די מעגלעכע טײַטשן פֿון די מסטעריעזע ווערטער דאַרף מען מאַכן געוויסע אָננעמענישן אין פֿאָרויס. און דאָס איז די יסודותדיקע שוועריקייט וואָס שווימט אויף בײַם לייענען די דאָזיקע פֿאַרצײַטישע טעקסטן: דער תהום איז אַזוי גרויס, אַז כדי אַריבערצווואַרפֿן אַ בריק דאַרף מען שוין האָבן אַ ריכטונג אין זינען. מע דאַרף האָבן אַ פּנייה.

טייל טעקסטן אין דער זאַמלונג זײַנען אפֿשר מער פּשוט, צום ווייניקסטנס אין פֿלוג:

וואו זאל איך הין וואו זאל איך הער
וואו זאל איך/מיכש הין קירן:
איך בינש איין צינט
מיין הערץ/דאש ברענט.
איך קוינש ניט פרילך ווערן: /
דא שפֿט דיא הערץ אליר ליבשט מיין/
דיא איך האב אויף דיזר ערדן

ס'איז, פֿאַרשטייט זיך, אַ ליבע-ליד, פֿון אַ מילאַנער כתב-יד פֿון פּירוש רשי וואָס דאַטירט פֿון 14טן י"ה. מע לייענט דאָס, און די אַלע תהומען וואָס האָבן זיך פֿאָרגעשטעלט אויבן ווערן פֿאַרשווונדן אין אַ כהרף-עין. דאָס האַרץ בלײַבט דאָס האַרץ, אין צײַט פֿון טעראָריזם אָדער פֿון קרײַצציגלער.

ווי דער רעצענזענט פֿיל איל זיך מחויב אונטערצוציִען אַ סך-הכל אונטער די צונויפֿגעזאַמלטע, פֿיל-זײַטיקע, טויזנט-קעפּיקע, אויסטערליש-יענוועלטישע טעקסטן אין דעם באַנד. נאָר אין תוך גענומען איז דאָס ווײַט פֿון יושרדיק. דאָס איז דאָך אַן אַנטאָלאָגיע, און ווי דער רעדאַקטאָר גיט אַליין צו וויסן אין זײַן הקדמה, איז ער אויסן אַ ברייטער רעפּרעזענטאַציע פֿון אַלץ וואָס מע האָט געשריבן אין יענע צײַטן. איך קען פּשוט זאָגן אַז כ'בין פּריטשמעליעט פֿון דער גאַנצער גאַמע, וויל אַ וועלט (אַ וועלט פֿון אַן אַנדער צײַט) האָט זיך מיר אויפֿגעעפֿנט פֿאַר די אויגן. אפֿשר וועל איך גאָר חלשן, און דאַרפֿן פֿאַר אַ רפֿואה אָנקומען צו אַ רעצעפּט פֿון 15טן-16טן י"ה:

ווער איין וורם אים וינגר היט אודער ווא ער אין הוט מאן זול נעמן הוניק אונ' אורפימינט אונ' מיש עש מיט איין אנדער אונ' ליג עש דרופא

גרייט צו נעמען דעם פֿאָרמל צום אַפּטייקער, כ'דאַרף נאָר פֿאַרשטיין דעם טײַטש. קען מען אַרויסקוקן אויפֿן צווייטן פֿלאַנירטן באַנד פֿרייקסעס, וואָס וועט אַרײַננעמען אָפּטײַטשן פֿון ווערטער. ביז דעמאָלט וועל איך ווײַטער זוכן באַקאַנטע פֿאַרצײַטישע פּנימער.

יום ראשון, יולי 15, 2007

דער וואַרט-קרײַז

אַלע עקן שלאַנגענווײַז
צאַמגעקנאָדערט אין אַ קײַלעכקרײַז.

רונדערהייט אין אַ קרײַזלקנויל
דרייען זיך גווינטן אין רער פֿון פּיסטויל.

מײַן שטענדיקער חותם, אַ גרויסער עיגול
פֿאַרשטערט פֿון וואַרטענישן-פּיגול.

איך וואַרט אַזוי לאַנג עס גלאַנצט זיך דער נײַגער --
פֿון שפּיגל-פּאָרטערטן ווערן נאָר זייגערס.

יום ראשון, יוני 10, 2007

טעותן

מײַן פֿעטער איז אַן אַדוואָקאַט וואָס פֿאַרטיידיקט סײַ אַנדערע לאָיערס סײַ דאָקטוירים קעגן אָנקלאָגן פֿון קרומער פּראַקטיק (מאַלפּראַקטיס). אַ מאָל האָב איך אָנגעשריבן אויף מײַן ענגליש-בלאָג, נאָכן ענדיקן מײַן ערשטן חודש רעזידענץ, אַז כ'האָב מזל וואָס כ'האָב קיינעם ניט געהרגעט -- אויף וויפֿל איך ווייס. האָט ער איבערגעלאָזט אַ תגובה מיט דער אָבסערוואַציע, אַז אויב איך שרײַב אַזעלכע זאַכן בפֿרהסיא וועט קומען עצעמער און אָנקלאָגן מיך אין געריכט. לעצטנס האָבן מיר זיך געזען אויף אַ שמחה (דווקא מײַן שוועסטערס חתונה!) ווו ער האָט זיך איבערגעטראַכט און געזאָגט, "יעדן [דאָקטער] וועט מען אָנקלאָגן, און ס'איז ניט געפֿערלעך." אין דעם גײַסט וויל איך זיך אַראָפּרעדן פֿון האַרצן, אויף מײַן ווייניק-געלייענטן בלאָג, וועג אַ שרעקלעכן טעות וואָס כ'בין באַגאַנגען (אָדער ניט?) אין שפּיטאָל.

געשען איז דאָס בשעת איינער פֿון די שווערסטע ראָטאַציעס פֿאַר אַ מעדיצינישן פּראַקטיקאַנט (אינטערן): די נאַכט-ראָטאַציע. בײַ בעלוויו-שפּיטאָל לכל-הפּחות איז דאָס אַן אויפֿגאַבע וואָס איז אוממעגלעך אַדורכצופֿירן צו יעדנס סאַטיספֿאַקציע: מע מוז "דעקטן" איבערנאַכטן קרוב צו אַכציק פּאַציענטן, און יעדע צען מינוט ווערט מען געפּיידזשט וועגן ענינים סײַ אומוויכטיק, סײַ נאַריש, סײַ פּיקוח נפֿש בלי שום ספֿק. און דײַן אַרבעט איז אונטערצושיידן צווישן דעם אַלעם אָן משוגע צו ווערן - און אָן האַרצלאָז צו ווערן אין מיטן דער שרעקלעכער דראַמע וואָס איז דאָס לעבן פֿון אַ חולה אין בית-החולים.

מע טראָגט זיך אַרום מיט אַ בינטל פּאַפּירן פֿאַרשריבענע מיט די מינימאַלע ידיעות וועגן די פּאַציענטן. מע מוז אָפֿטמאָל פּרווון דערגיין וואָס מע האָט געמיינט בײַ טאָג ווען מע האָט אַרײַנגעשריבן אַזאַ באַפֿעל אין קאָמפּיוטער.

האַלבע נאַכט -חצות ממש - גיט מען מיר צו וויסן אַז איינער אַ חולה פֿילט זיך ניט-גוט. ניט קיין חידוש, באַזונדערש ווײַל מע האָט אים בײַ טאָג דיִאַליזירט - מיט איין וואָרט, געוואַשן זײַן בלוט כדי עס צו ראַטעווען פֿון די קאַליע-געוואָרענע נירן. דאָס איז געווען אַ נויטפֿאַל, האָט מען אים געדאַרפֿט אַרײַנלייגט, אַרײַנסיליען ווי אַ פֿאָדעם אין אַ נאָדל, אַ טרײַבל אין דער דיך-ווענע.

ניט זעלטן פֿילט מען זיך ניט טויט ניט לעבעדיק נאָך אַזאַ פּראָצעדור. צו די אַלע זאַכן איז זײַן בלוט-דרוק געווען אַ נידעריקער. האָב איך אים געגעבן פֿליסיקייט (זאַלצוואַסער, אַזוי זאַלציק ווי בלוט) און ס'איז אַרויפֿגעגאַנגען.

שפּעטער צו האָב איך ווידער באַקומען אַ פּיידזש אַז דער זעלבער מענטש איז געווען אַ ביסל דיסאָריענטירט. דאָס איז געווען צווי אַ זייגער בײַ נאַכט. געגאַנגען אים זען. ניט דיסאָריענטירט ממש נאָר פֿאַרווייטיקט. זײַן פֿוס, זאָגט ער, טוט אים וויי. האָב איך באַמערקט אַז דער פֿוס איז אַ ביסל קאַלט, האָב איך אים געגבן מאָרפֿין און פּטור אַן עסק.

אויף מאָרגן, אויפֿן וועג אַרויף צו דער אַרבעט מיטן עלעווייטאָר, טרעף איך דעם טאָג-אינטערן פֿאַר יענעם פּאַציענט. איך באַגריס אים פֿרײַנדלעך. "געהערט?" גיט ער מיר אַ זאָג. "מע האָט אים געדאַרפֿט אָפּהאַקן זײַן פֿוס . . ."

דאָס הייסט, אַז ווען מע האָט אַרײַנגעלייגט דאָס דיִאַליזיר-טרײַבל האָט מען ניט-בכיוונדיק אַרײַנגעוואָרפֿן אַ בלוט-פֿאַרגליווערונג אין דער אַרטעריע פֿון זײַן פֿוס, וואָס האָט דאָס בלוט פֿאַרשטאָפּט. ווען דער פּאַציענט האָט באַקלאָגט זיך פֿאַר ווייטיק איז דאָס געווען די סיבה. די קעלט פֿון זײַן פֿוס איז געווען אַ סימן.

און איך האָב דאָס אַלץ פֿאַרזען.

איך האָב זיך געלאָזט שערן אויף יענעמס פֿוס...

יום שלישי, מאי 22, 2007

מורא

מע האָט מורא
ווען דער בורא
גיט די תורה.

אין דעם מויער
לאָזט דער בויער
אונדז אַ טויער.

ניין, איך האָב געגעבן די תורה

אַזוי זאָגט דאָס מיידל ווען איך דערצייל איר וועגן יום-טוב שבועות.

יום ראשון, מאי 13, 2007

שבת אין שפּיטאָל

געאַרבעט נעכטן אין דער פֿרי און כ'דאַרף קודם-כל זינגען אַ לויבגעזאַנג די נשי סאַטמער, וואָס מע האָט זיי צוגעטיילט אַ באַזונדער ביקור-חולים-צימער, מיט כלערליי שבת-עסנס און כלים. כ'בין אַרײַן נאָכן אָפּענדיקן מײַן שטיקל אַרבעט און געזוכט מײַן זעקל עסן וואָס כ'האָב געהאַט אַוועקגעלייגט פֿריִער אין פֿריזשידער.

דאָרטן שטייט אַ ייִד מיט אַ מיידעלע. "איר ווייסט ווו עס זײַנען ייִדישע מענטשן", פֿרעגט ער אויף ענגליש, ווײַל עס נודיעט מײַן מיידל."

"סתם ייִדן?"

"יאָ, מיסטער מענדעל אָדער מיסטער סטראַוס, וואַטעווער."

כ'האָב געזאָגט אַז כ'ווייס ניט, נאָר מסתמא וועלן זיי שפּעטער אונטערקומען.

"איר עסט טשאָלנט?"

"ניין, אַ דאַנק, כ'האָב דאָס אייגענע."

"ניין! עסט טשאָלנט און קוגל! לכבוד שבת קודש. מיט אַ פֿרישקייט." האָט ער זיך מטריח געווען און אַרויסגעומען כלערליי עסנוואַרג וואָס פֿאר די חולים, פֿיש און פֿליייש און אַז"וו. האַב איך זיך אונטערגעגעבן.

שפּעטער אַ ביסל קומט אַרײַן נאָך אַ ייִד, מיט אַ חסידישן לבוש, און פֿאַרפֿירט מיט מיר אַ שמועס וועגן מײַן בילדונג ון ווי לאַנג עס נעמט זיך אויסצולערנען אויף דאָקטער. אין מיטן דערינען פֿרעגט ער מיר:

"ווו קען מען גיין אין אַ קאָנסערוואַטיווער אָדער רעפֿאָרם טעמפּל הערן אַ שיעור?"

אַ רפֿואה שלמה אַלעמען.

יום רביעי, מאי 02, 2007

ראָבערטאַ ז"ל

הײַנט האָב איך געטראַכט וועגן מײַן פֿרײַנד ראָבערטאַ אָליווער ז"ל וואָס איז אַוועק אין דער אייביקייט שוין איבער אַ וואָך צוריק. זי שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ סך פֿון אונדזער קהילהס אייגנאַרטיקע מעלות.

1. זי איז געווען אַ ּּתורה-לייענערין.

2. זי איז -- און איך וויל דאָ קיינעם ניט באַליידיקן -- ניט "פֿרום" אין קיין איין-דימענסיעדיקן, "פֿרום-איז-אַ-גלח"-דיקן זין. זי האָט זיך צוגעאייגנט די מיצווה.

3. זי האָט געלערנט תורה שפּעטער אין לעבן און עס אַדורכגעפֿירט.

4. מער וועגן 2: ניט נאָר אַ מיצווה, נאָר אַ מיצווה וואָס יעדער ייִד איז בפֿרט ניט מחיוב צו טאָן, ס'איז דאָך אויף דער קהילה צו הערן די קריאה, נאָר קיינער מוז ניט אַרײַננעמען דעם יד אין האַנט אָרײַן. נאָך אַ סימן פֿון איר איבערגעבנקייט.

5. בײַ איר איז איר לייענונג ניט געווען קיין גרויסע גדולה, נאָר אַ ריכטיקע קריאה בכלל: דאָס יאָ.

6. זי איז געווען אַ גרושה, אַן אַרבעטאָרין, וואָס האָט אויפֿגעהאָדעוועט צוויי קינדער -- צוויי דערוואַקעסענע, גוטע נשמות.

יהי זיכרה ברוך!

יום ראשון, אפריל 22, 2007

פּאָנק-קלעזמאָרים

כ'האַב מוצאי-שבת גוואַלדיק גוט פֿאַרבראַכט מיט דער גאַנצער מענאַזשעריע ייִדישיסטן און קלעזמאָרים וואָס זײַנען זיך צונויפֿגעקומען פּראַווען דעם 50סטן פֿון איציק גאַטעסמאַן. געטורנקען אפֿשר אַ ביסל צו פֿיל כריין-וואָדקאַ (נאָר אַ דאַנק דערפֿאַר!).

על רגל (אוזן?) אַחת וויל איך עצהנען איר זאָלט קויפֿן דעם סי-די. "הוליעט, הוליעט" ווערט נײַ און אין-פּנים-אַרײַן, מאַנגער ווערט מאַגניפֿירט.

יום שישי, אפריל 20, 2007

סוצקעווער: דער בלאָג

לאָמיר זען ווי דאָס וועט אַרבעטן. דער ערשטער פּאַסט איז דער ערשטער טייל פֿון דער פּאָעמע "אָדע צו דער טויב", צוזאַמען מיט מײַן ענגליש-טײַטש. נוצלעך וואָלט געווען צו וויסן, וועלכע ווערטער דאַרף איך פֿאַרטײַטשן פֿאַר די ייִדיש-לייענערס. און וועלכע לידער איר ווילט זען, טאָמער קענט איר זײַנע ווערק.

יום רביעי, אפריל 18, 2007

מיין טעם פון מן ערקלער מיר

מדבר רינגל מיר ארום
מיין טעם פון מן
ביטע ערקלער מיר
וועם כ'האב צו אנטלאפן
וועם קען איך זאגן
אז זייער אלעס
איז מיר ווייניג

אפן קארנער
א מעלדונג פון א שמועס
מ'עט באלד געבן

קעגן מיר די מחאה
קעגן מיר די פאשקעווילן

דאס איז מיין שאלה
ווי לאנג
איז די קירצטע וועג
גליקלעך געקייטלטע טעג

יום רביעי, אפריל 11, 2007

פֿראַגעס וועגן איי-סי-יו: אָדער, טראַכט וועגן וואָס איר ווילט איידער דאָס "חלילה-וחס" וועט געשען

אַ פֿרײַנד האָט מיר געגעבן צו וויסן, אַז געדרוקט האָט מע אין אַלגעמיינער זשורנאַל אַ שטיקל מײַנס וועגן דעם "אײַ-סי-יו", אלא וואָס, מחמת איזה סיבה האָט מען עס ניט איבערגעגעבן אויפֿן וועב. מילא, איך קען עס פּאָסטן דאָ:

אַ סך היינטיקע אידן קענען עמעצן וואָס איז אַ מאָל געלעגן אינעם "איי-סי-יו". שטעלט זיך די פֿראַגע: צי איז לטובה אָדער לרעה די "אינטענסיווקיייט" פֿון "אינטענסיוו קייר יוניט"? ווען דאַרף מען שטעלן אַ סוף-פּסוק און זאָגן גענוג שוין - מע קען ניט היילן, מע דאַרף בעסער לייגן דעם טראָפּ אויף דעם ענדגילטיקן סוף? ווען ווערן די בעסטע כוונות פֿון די דאָקטוירים ניט קיום-המיצווה פֿון רפּא ירפּא נאָר מניעות פֿון אָ רויקן ענד? און וואָס איז די ראָלע פֿון די משפּחות -- אָפּצושלאָגן דעם זיכערן טויט, אָדער בלית-ברירה שטייען אויף דער זייט, אָן כוח צו טאָן גאָרניט? וואָס איז די ראָלע פֿון משפחות וואָס זיינען ניט-ווילנדיקע "געסט" אין איי-סי-יו, און ווי קען מען פּלאַנירן פֿאַר מע מוז אַריין?

דאָ וועל איך איבערגעבן ניט די חיזוק-ווערטער פֿון אַ רב, ניט די האַרבע דיבורים פֿון אַ דערפֿאַרענעם איי-סי-יו דאָקטער, נאָר די איינדרוקן פֿון אַ פּשוטן מעדיצינישן אינטערן (רעזידענט פֿון ערשטן יאָר), וואָס אַרבעט אַ מאָל אין איי-סי-יו און האָט וואָס צו זאָגן לשם באַלאַנץ און לשם עצות.

איינס באַמערקט זיך תיכף-ומיד ווען מע אַרבעט אינעם "איי-סי-יו." ס'איז אַ וועלט פֿון אַן איינציקן געבאָט: "איר מוזט כסדר עפּעס טאָן." קודם טאָן, און שפּעטער פֿרעגן. אייער זיידע - רחמנא לצלן -- ווערט וואָס שוואַכער פֿון אַ לונגען-אָנצינדונג -- און מע ברענגט אים צו פֿירן אין איי-סי-יו, אַפֿילו ער האָט אין דער זעלבער צייט צען אַנדערע מחלות וואָס מע וועט ניט אויסהיילן. און ער איז קיין עין-הרע כמעט אַריין אין די ניינציקער. איז אַ שפּיטאָל בכלל דאָס ריכטיקע אָרט פֿאַר אים - און דער איי-סי-יו על-אַחת-כמה-וכמה? מע שטעלט ניט די פֿראַגעס, מע ברענגט אים צו פֿירן מיט דער שנעלקייט פֿון אַן אַמבולאַנס און די אַגרעסיווקייט פֿון אַ מחנה שטורעם-חיילות. און אַז מע שטעלט זיך יאָ פֿרעגן אַזוינע האַרבע קשיות, ווערט מען גערופֿן אַ פֿאַרראַטער, אַ שטיצער פֿון "רחמנות-מאָרד" אָדער נאָך ערגערע זאַכן.

אָט זיינען אַ פּאָר קשיות וואָס מע וואָלט געדאַרפֿט פֿרעגן -- ביי זיך אַליין אָדער ביי די עלטערן, ווען "מע" צי יענער ליגט שוין אין שפּיטאָל אָדער ווען איז נאָך בקוו-הבריאות -- וועגן וואָס מע וויל. עס קען זיין, אין אייערע קרייזן, אַז די דאָזיקע ענינים מוז מען אַרומרעדן, אָדער פּראָסט-און-פּשוט איבערגעבן, אַ פּוסק. נאָר אויך ווען מע האָט צו טאָן מיט אַ פּוסק דאַרף מען האָבן אין זינען וואָס מע וויל.

1. ווי באַקוועם זיינען מיר מיט אַן איי-סי-יו? קען זיין אַז איר זייט קיין מאָל ניט געווען אין אַזאַ אָפּטיילונג. אויב איר האָט ווייטערע קרובים וואָס ליגן חלילה אין אינטענסיווער אָפּטיילונג, נעמט די טרויעריקע "געלעגנהייט" צו זען וואָס דאָרטן טוט זיך. גייט זען די מאַשינען, די טרייבלעך, און (מאידך גיסא) די מוראדיק שאַרפֿע און עפֿעקטיווע קראַנקן-שוועסטערס און דאָקטוירים. פּרואווט פֿארשטיין אייערע אייגענע איינדרוקן, זייט אָרנטלעך מיט זיך אַליין וועגן אייערע געפֿילן. רעדט וועגן זיי, אויף וויפֿל עס לאָזט זיך, מיט רבנים און דאָקטוירים. איר וועט זײן איבערראַשט וויפֿל מע וויל העלפֿן און אַרומרעדן.

2. וויפֿל צייט וואָלט איר "געוואָלט", אייער קרוב זאָל ליגן אין איי-סי-יו? אַוודאי וויל קיינער ניט, אַז עמעצער זאָל ליגן אין "אָפּטיילונג". וואַרשיינדלעך אָבער, אַז מע נעמט אין באַטראַכט די הצלחות פֿון היינטיקע מעדיצין, און וויפֿל מיר אידן פֿאַרלאָזן זיך אויף דאָקטוירים, אַז אייער זיידע אָדער עלטער-באָבע וועט דאָרט ליגן. מע וועט אים/זי פֿארבינדן צו די היי--טעקססע מאַשינען וואָס גיבן-צו חיי-שעה בעת זיי נעמען-צו רו. און דער דאָזיקער טרויעריקער מצב קען זיך ציען חדשים לאַנג דורך פֿילע רונדערס אַריין און אַרויס פֿון שפּיטאָל. מוזט איר, פֿריער ווי שפּעטער, אַרומרעדן מיט אייערע ליבע וואָס זיינען שוין אין די יאָרן און פֿרעגן זיי וואָס זיי ווילן. מיט די ידיעות קענט איר דעמאָלט טראַכטן וועגן --

3. ביי וועלכן רב ווילט איר פֿרעגן די שאלות, און ווען ווילט איר זיי פֿרעגן? אויב איר לייענט דאָס, אויב איר לייענט בכלל דעם אַלגעמיינער, איז וואַרשיינדלעך אַז איר זייט אַ פֿרומער איד. מסתמא איז אייער פֿרומקייט אַנדערש פֿון מיין פֿרומקייט. פֿונדעסטוועגן אָבער, איז איין זאַך אמת: איר פֿרעגט ניט אַ שאלה ביי אייער רב יעדן רגע פֿון טאָג און נאַכט. טייל באַשלוסן מאַכט איר אַליין, און איר ווייסט פֿון פֿריער, ווען איר זייט שוין גרייט צו פֿרעגן אַ שאלה, ביי וועלכן רב איז כדאַי צו פֿרעגן, און ביי וועמען איז אַרויסגעוואָרפֿענע צייט.

אַז איר האָט שוין די פֿראַגעס אין קאָפּ, לייג איך פֿאָר איר זאָלט טראַכטן וועגן זיי. בשעת איר טראַכט, האַלט אין זינען די מעשיות פֿון מענטשן וואָס איר האָט ליב געהאַט וואָס זיינען אַוועק, און ווי אַזוי זיי זיינען געשטאָרבן. פֿרעגט ביי זיך: צי וויל איך שטאָרבן אַזוי? אָדער אַנדערש?

דאָס קומעדיקע מאָל ווען איך שרייב וועגן דער טעמע וועל איך אי"ה קומען מיט אייגענע מעשיות פֿון חולים וואָס כ'האָב געטראָפֿן, וועגן "גוטע טויטן" און "שלעכטע טויטן", וועגן אומגליקן און - פֿאַר וואָס ניט? - נסים און ברכות וואָס האָבן זיך געטראָפֿן אין דעם איי-סי-יו, ווו אַלץ קען זיין "אינטענסיוו", אַפֿילו דאָס אַוועקגיין אין דער אייביקייט.

יום ראשון, אפריל 01, 2007

איראַקער בריוו

מײַן ברודער שרײַבט פֿון איראַק. צווישן אַנדערע:
דער טאַטע האָט מיר געשיקט אַן אי-מייל, צי כ'האָב געקויפֿט אַ גורל פֿאַר ִִ$30 פֿאַר אַ מאָטאָציקל אין דעם דוטי-פֿרי-קראַם פֿון באַגדאַד-פֿליפֿעלד. דער ענטפֿער איז אַוודאי ניין, נאָר דער געדאַנק רופֿט אַרויס אינטערעסאַנטע געדאַנקען, ווי: ווער וועט געווינען? וועט ער אַדורכפֿאָרן איבער באַגדאַד אין אַ מאָטאָציקל? וועט מען הרגענען אים דערפֿאַר? (ס'וואָלט געווען אַ גוואַלדיקער קאַר צו מאַכן פּליטה). דער באַגדאַד-פֿליפֿעלד איז בכלל אַן אינטערעסאַנט אָרט; ראשית, די עראָפּלאַנען שרײַען איבערן אָרט, ווו איך וווין און מאַכן קרײַזעלעך אין דער לופֿט (אין דער פֿאָרעם פֿון אַ ווײַן-עפֿענער אַזאַ) כדי צו לאַנדן. השנית: די מיליטאַנטן חוץ אונדזער קאָמאַנדאַטור ווילן ממש שיסן אין דער פֿליפֿעלד, נאָר זיי זײַנען שרעקלעכע שיסערס. ועל כולם איז זייער מאָדנע וואָס רוב פֿון די רשעים אין באַגדאַד פּרווון אַנטלויפֿן פֿון לאַנד . . . דווקא דורכן קויפֿן אַ בילעט בײַם באַגדאַד-פֿליפֿעלד (ווו מע וועט אים גרינג אָפּנעמען ווען ער פּרוווט אײַנשטײַגן). וויכטיק איז צו באַמערקן אָבער אַז די "גרינע זאָנע" איז שטענדיק אַ ציל, און אויף זייער זײַט שטאָט זײַנען זיי שטאַרק בעסערע צילערס ווי דאָ. הלוואַי זאָל אָנגיין אַזוי.

לײַדער איז איראַק דאָס איינציקע זאַך וואָס כ'האָב צו רעדן. כ'בין נישקשה. כ'הער אַז דער סענאַט און דאָס הויז האָבן אָפּגעשטימט וועגן אַזאַ מין טערמין אַרויסצוציִען זיך פֿון איראַק, און די רעפּובליקאַנער זאָגן אַז דאָס וואָלט איבערגעגעבן אַזאַ מין דעפֿעטיסטישן סיגנאַל. זיכער, אין פֿאַל ווען די אַלע פֿאַרשיידענע היגע כוחות (שיִאַ, סוני, אויסלענדישע קעמפֿערס) זאָלן זיך פֿאראייניקן צו פֿײַערן אונדזער צוריקציִען זיך. ס'וועט ניט געשען. . . .

כ'וואַרט נאָך אַלץ, בריטאַניע זאָל עפּעס טאָן מער ווי אַ פּאַטש אויפֿן האַנד צו איראַן פֿאַרן פֿאַרכאַפּן זייערע מאַטראָסן. זיכער ווילן זיי ניט קיין פּרשה "יו-עס-עס פּועבלאָ".
וואָס וואָלט די פֿש"אַ געטאָן, ווען מע וואָלט געכאַפּט אַמעריקאַנער מאַטראָסן?

יום רביעי, מרץ 21, 2007

אָנשרײַבן דעם אייגענעם הספּד

צוויי אונטערנעמונגען וואָס כ'בין בײַגעווען די לעצטע פּאָר טעג האַבן אויף מיר געמאַכט אַ גרויסן אײַנדרוק.

זונטיק האָב איך געזען און געהערט אַ ביסל פֿונעם שלושים פֿון מרדכי שעכטער ז"ל. צווישן די בעלי-הספּדים איז געווען פּראָפֿ' דוד ראָסקעס, וואָס שעכטער האָט אים געשיקט אַ רירנדיק בריוו ווען ער איז געווען נאָך אַ בחור. שפּעטער -- ווידער מיט שעכטערס עצות -- איז ראָסקעס געווען צווישן די גרינדערס פֿון יוגנטרוף. הײַנט איז ער אַ חשובער פּראָפֿעסאָר און קריטיק פֿון ייִדישער ליטעראַטור בײַ דזשיי-טי-עס. ראָסקעס איז באַוווּסט פֿאַר זײַן כוח-הדיבור. דאָך אין דעם פֿאַל איז געווען עפּעס וואָס כ'בין ניט געווען מסכים דערמיט. ער האָט גערופֿן שעכטער אַ רעוואָלוציאָנער, דער וואָס פֿאָדערט בײַ אַנדערע די זעלבע וואָס בײַ זיך. און דאָס איז זיכער אמת. דערצו נאָך איז ער אָנגעקומען צו לשון-המסורה, און באַצייכנט שעכטערן ווי אַ מקובל. ווי אַזוי? ווײַל, לויט ראָסקעסן, מיר געפֿינען זיך אין דער תקופֿה פֿון שבירת-הכלים, נאָכן גרויסן קאַטאַסטראָף פֿון חורבן-אייראָפּע. אין דעם פֿאַל, לויט דער קבלה, פֿאָדערט זיך אַ צימצום, אַן אײַנצאַמונג וואָס וועט באַגרענעצן דעם גריייך פון כביכול. אַ שיינער אימאַזש, נאָר ניט פּאַסיק, ווײַל דער קבלהסטישער מעטאַפֿאָר טרעפֿט ניט דעם וויכטיקן פּרט פֿון שעכטערס נײַ-שאַפֿונגען און זײַן אומפּשרותדיקער אדעאָלאָגיע. ער האָט ניט געוואָלט אײַנצאַמען אָדער אײַנמויערן זיך ווײַל יענע וועלט איז אויסגעשניטן געוואָרן, נאָר פֿאַרקערט - ער האָט געוואָלט וואָס מער שאַפֿן, וואָס מער "יוצר זײַן". די קבלה איז אַ רײַכער מקור אומפֿאַרגעסלעכע אימאַזשן וואָס קען אָפֿט מאָל פֿאַרפֿירן.

איז אַפֿילו ווען מע גייט אַוועק נאָכן אויפֿטאָן עפּעס ממשושתדיקס, האָט מען ניט קיין דעה איבער די הספּדים. קא משמע לן.

צוריקגערעדט אָבער, און פֿון אַ ניט-ייִדישן קאָנטעקסט, האָב איך געזען פּונקט אַזאַ אינספּירירנדיקן משל פֿון פּרוון בכיווניק פֿאַרזיכערן, אַז די ירושה וואָס מע לאָזט איבער איז נעענטער צו דאָס, וואָס מע וויל שאַפֿן. דאָ גייט די רייד וועגן אַ קאָנפֿערענץ וואָס איז די וואָך אָפּגעהאַלטן געוואָרן, דעם אמת זאָגנדיק אַ ווידערטרעפֿונג פֿון די דאָקטוירים וואָס האָבן זיך גראַדויִרט פֿון ניו-יאָרקער אוניווערסיטעטס פּראָגראַם פֿון "פּרײַמערי קייר" (וואָס מע קען אפֿשר טײַטשן ווי "ערשטיקע מעדיצין"). על רגל אַחת איז די ערשטיקע מעדיצין באַזירט אויף עטלעכע פּרינציפּן: 1. דער עיקר איז דער פּאַציענט, ניט די קראַנקייט; 2. דער צוגאַנג פֿון דאָקטער מוז זײַן אויפֿן סמך פֿון דער וויסנשאַפֿטלעכער ליטעראַטור; און 3. דער דאָקטער פּרוווט בויען אַ באַציִונג מיטן פּאַציענט במשך פֿון צײַט.

וואָס איך וויל דאָ זאָגן איז אָבער אַז אויף דער קאָנפֿערענץ זײַנן אויפֿגעטראָטן עטלעכע מוסטער-גראַדואַנטן כדי צו רעדן אַ ביסל וועגן זייערע קאַריערעס. און -- ווי אַנדערש איז געווען יעדנס לעבן! וויפֿל אָפּציעס זײַנען דאָ אויפֿן וועלטל! וויפֿל פּראָבלעמען זײַנען דאָ צו באַזיגן און ווי ווייניק צײַט איז פֿאַראַן! לא עליך המלאָכה לגמור ולא אַּתה פֿויליאַק. דאַרף איך סײַ פֿאָרזיכטיק אַדורכטראַכטן די אונטערשיידן וואָס איך קען מאַכן, סײַ בלײַבן בטוח אַז טיר און טויער בלײַבן אָפֿן, ניט געקוקט אויב מע גייט מיט אומקאָנווענציאָנעלע וועגן.

דאָס אַלץ: בילאַנצירט אין דין, אמת און שלום; מיט תורה, עבודה און גמילות-חסדים. אַ שאָד אָבער, וואָס קיין "הילכות-לעבן-דיזײַן" איז ניטאָ אין שולחן-ערוך . . .

יום שלישי, מרץ 06, 2007

שיכור איז אַ . . .

ווי געזאָגט בין איך אַן ערשט-יאָריקער רעזידעננט, ד"ה בלשון רבנות בין איך נאָך אַלץ אין שימוש. ווי טייל פֿון אונדזער פּראָגראַם פֿון "ערשטיקער מעדיצין", פּרימיירי-קער, זיצן מיר איצט בײַ אַ מיני-קורס וועגן ניצן דראָגס כלערליי, פֿון קאָקאַיִן און העראִָיִן ביז אַקלאָהאָל, און וועגן דעם, ווי אַזוי צו העלפֿן אונדזערע פּאַציענטן (און זיך אַליין, אויב נייטיק).

בין איך נעכטיקע נאַכט געגאַנגען אויף אַ מיטינג פֿון "אעי-אעי", ד"ה אַלקאָהאָליקס אַנאָנימאָס. סײַ אַ מאָדנע, סײַ אַן אינפּירירנדיקע איבערלעבעניש. סך-הכל דאַכט זיך מיר, אַז כ'ווייס שוין גענוג כדי אָפּצושיקן אַהין די אַלקאָהאָליקערס וואָס כ'זע אין קליניק אָדער אין שפּיטאָל.

אַ טיש פֿון הינטן אין זאַל איז געווען באַדעקט מיט פֿליבלעטלעך וועגן די גרופּעס, ווו זיי טרעפֿן זיך, וכ'. וועגן דעם וויל איך עפּעס פֿרעגן. פֿון דער גאַנצער רשימה זיצונגען אין מאַנהעטן האָב איך געזען נאָר צוויי בײַ שולן, אַנשי-חסד און סטיין-ווײַז. גאָרניט אין קיין אָרטאָדאָקסישע שולן. היתכן?

צי איז דאָס פּשוט אַ פֿאַלשער אײַנדרוק? וווהין גייען די פֿרומע ייִדן וואָס האָבן אַ פּראָבלעם מיט אַלקאָהאָל? וווהין גייען די היימישע אַלקאָהאָליקערס? האָבן זיי געהאַט הצלחה מיט "אעי-אעי"?

יום ראשון, מרץ 04, 2007

פּורים גראַם-שטראַם

המנס "פֿאַן" / האָמאָפֿאָן

ניט דער אייבערשטער
נאָר אַן אייביקער שטער
ניט אַחשוורוש
נאָר אַ חשובער רשע
באַקומען אַ צוואה:
עץ גבוה.

ציווים בדיבור אחד

מעקה לגגיך
ומכה לאגגיך.

יום שני, פברואר 26, 2007

פֿאַר וואָס גיי-באַציִונגען זײַנען כשר

ביז אַהער האָב איך נאָך ניט געלייענט די תשובה פֿון הרב גאָרדאָן טאָקער וועגן האָמאָסעקסואַליסטישע באַציִונגען אין קאָנטעקסט פֿון הלכה. הײַנט איבערגעלייענט, בין איך נתפּעל געוואָרן. כ'וויל דאָס דאָ פּרווון פֿאַרקירצן און פֿאַרטײַטשן, נאָר אויב איר לייענט גוט אַזוינע חקירהדיקע אַרגומענטן אויף ענגליש, זיל גמר.

יום ראשון, פברואר 25, 2007

יום רביעי, פברואר 21, 2007

הספּדים, 3: אַ פּאָר ווערטער מײַנע אין אַלגעמיינער זשורנאַל

די פּרטים פון דעם לעבן און פּראָדוקטיווקייט פון ד”ר מרדכי שעכטער ז”ל זיינען מער ווייניקער באַוואוסט. ער איז געווען וואָס מען האָט אַ מאָל גערופן אַ פילאָלאָג, עמעצער וואָס גיט זיך אָפּ מיט אַ געוויסער שפּראַך (דאָ אַוודאי אידיש), אין פאַרגלייך צו אַ לינגוויסט וואָס איז מער אינטערעסירט מיט אַנאַליזירן אַלע שפּראַכן פון אַן אַלגעמיינעם קוקווינקל. אין פאַל פון ד”ר שעכטער איז זיין גרויסער אויפטו געלעגן אין צוויי תחומים: דאָס צונויפשטעלן ווערטערביכער מיט פאָרלייגן פון נייע ווערטער, און דאָס מייסד זיין אָרגאַניזאַציעס וואָס פּרואוון פאַרשפּרייטן אידיש ווי אַ טאָג טעגלעכע שפּראַך אין אַלע אַספּעקטן פון לעבן, ובפרט ביי ניט-חסידים, די אַזוי גערופענע וועלטלעכע.


לייענט דעם המשך.

יום ראשון, פברואר 18, 2007

הספּדים, 1: ברוכה קאַפּלאַן

ברוכה קאַפּלאַן איז אַ לעקטאָרין פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור בײַ דזשאַנס-האָפּקינס אוניווערסיטעט אין באַלטימאָר.

* * *

מיט עטלעכע יאַר צוריק האַט ד"ר שעכטער מיך גערופֿן צו זיך אין ביוראָ, כדי מיר איבערצוגעבן אַן אומגעוויינטלעכע בקשה: איך זאָל אים מספּיד זײַן. ביז הײַנט פֿאַרשטיי איך ניט פֿאַר וואָס ער האָט געמיינט אַז דווקא מיר קומט אַזאַ כבוד, אָבער ער האָט זיכער געוווסט אַז פֿון זײַנער אַ תלמידה בין איך געוואָרן זײַנע אַ חסידה. וועל איך אין די פּאָר ווערטער פּרווון דערקלערן ווי אַזוי און פֿאַר וואָס ער איז געוואָרן מײַן ייִדיש-רבי.

ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש האָט זיך מיר געלייגט אויפֿן שכל פֿון אָנהייבן אָן. איך האָב זיך באַקענט מיט אים אין זומער 1993 ווען איך האָב זיך געלערנט בײַ אים אויף דער ווײַנרײַך-פּראָגראַם. דעמאַלט האָב איך זייער ווייניק געוווסט וועגן דער ייִדיש-קולטור, און דער געדאַנק אַז ס'איז ניט נייטיק אָדער כדאַי צו רעדן ייִדיש ווײַל "ייִדיש שטאַרבט" איז מיר פּשוט ניט אײַנגעפֿאַלן. איך האָב הנאָה געהאַט פֿון רעדן ייִדיש, אַזוי ווי איך האָב הנאָה געהאַט פֿון אַנדערע שפּראַכן וואָס כ'האָב זיך געלערנט, נאַר אינעם פֿאַל ייִדיש איז אויך געווען עפּעס טיפֿערס. איך האָב דערשפּירט די ייִדישקייט וואָס ליגט אינעם ייִדישן לשון און איך האָב אונטערבאַוווסטזיניק געוווסט אַז ייִדיש דאַרף זײַן אַ טייל פֿון מײַן ייִדישן לעבן, אַז ייִדיש קען פֿאַרייִדישן אַפֿילו די ניט ייִדישע אַספּעקטן פֿון מײַן לעבן. דערפֿאַר האָט זיך ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש מיר גלײַך געלייגט אויפֿן שכל.

אַזוי האַט ד"ר שעכטער -- דורכן משל פֿון זײַן אייגענער משפּחה און דורך זײַן אַקטיוויזם אין יוגנטרוף -- מיך געלערנט אַז ייִדיש קען זײַן די שפּראַך פֿון טאָג טעגלעכן לעבן אין אַ ניט חסידישער סביבה אין איין און צוואַנציקסטן יאָרהונדערט. אָבער דאָס איז נאָך ווייניק. ער האָט מיך אויך געלערנט אַ שטאַרקן דרך-ארץ צו דער שפּראַך, אי וואָס שייך דער וויכטיקייט פֿון אויסגעהאַלטענע סטאַנדאַרדן, אי וואָס שייך דער רײַכער פֿאַרשיידנאַרטיקייט פֿון די דיאַלעקטן.

אַן אַנעקדאָט: נאָך עטלעכע יאָר פֿון אונדזערע באַקאַנטשפֿט האָט ד"ר שעכטער מיר געזאָגט, ער מיינט אַז ער זאָל רעדן מיט מיר זײַן היימישן דיאַלעקט, און ווען ער פֿאַרגעסט, זאָל איך ווײַזן מיטן פֿינגער אַראָפּ, אים צו דערמאָנען ער זאָל רעדן דרום-ייִדיש. עס האָט אָבער ניט געהאָלפֿן: ער איז געוווען אַזוי צוגעוווינט צו רעדן כלל-ייִדיש מיט די תלמידים אַז ער האָט קיין מאָל ניט געדענקט צו רעדן מיט מיר אויפֿן טשערנעוויצער לשון!

בין איך צוליב מײַן טיפֿער הסכמה מיט ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש געוואָרן זײַנע אַ חסידה. אַבער ס'איז געווען נאָך עפּעס: די וואַרעמקייט פֿון זײַן באַציִונג צו מיר און די געדולד מיט וועלכער ער האָט מיר געהאָלפֿן אויסבעסערן מײַן ייִדיש דורך ענטפֿערן אויף אָנצאָליקע שפּראַך-שאלות. ספּעציעל ווען איך בין ערשט געוואָרן אַ ייִדיש-לערערין האָב איך געדאַרפֿט קלאָר מאַכן פֿאַר זיך אַ סך גראַמאַטישע ענינים, און איך האָב אָפֿט געקלונגען ד"ר שעכטערן מיט די פֿראַגעס. ער איז געוואָרן זייער ברייטהאַרציק מיט זײַן צײַט, איך האָב קיין מאָל ניט געשפּירט אַז איך טשעפּע אים. ער האָט אַ פּאָר מאָל אַפֿילו מיר געקלונגען, ווען איך האָב אַ צײַט ניט געפֿרעגט קיין שאלה, כדי מיך צו מוטיקן איך זאָל ווײַטער פֿרעגן.

ווי ד"ר שעכטערס אַ חסידה רעד איך הײַנט ייִדיש מיט מײַן מאַן און מיט דער טאָכטער (און זי, צוויי מיט אַ דריטל, ענטפֿערט שוין אויף זייער אַ חנעוודיקן ייִדיש) און איך פּרווו דורך מײַן לערנען ווײַטער איבערגעבן ד"ר שעכטערס דרך-ארץ פֿאַר דער שפּראַך.

יענעם זומער האָב איך צום ערשטן מאָל געלערנט דעם העכערן מיטנדיקן קלאַס אויף דער ווײַנרײַך-פּראָגראַם, און צום ערשטן מאָל געניצט ד"ר שעכטערס "ייִדיש צוויי" ווי דאָס הויפּטלערנבוך פֿון קורס. ס'איז געווען אַ מחיה -- מער ווי איך האָב זיך געריכט. ניט נאָר ווײַל דאָס בוך איז געשריבן מיט הומאָר און פֿול געפּאַקט מיט אינטערעסאַנטע ידיעות וועגן דער שפּראַך, נאָר אויך ווײַל ד"ר שעכטערס גײַסט אַנפּלעקט זיך אויף יעדן זײַטל. [. . .]

איך האָב דערשפּירט אַז ער איז אין קלאַסצימער מיט מיר, און זיכער וועט זײַן גײַסט מיך ווײַטער אינספּירירן אַ גאַנץ לעבן.

ברוכה לאַנג קאַפּלאַן
דעם 15טן פֿעברואַר 2007
27 טעג אין שבט תשסז

יום חמישי, פברואר 15, 2007

נפל כתר לשונינו

ד"ר מרדכי שעכטער ז"ל איז אַוועק. די לוויה איז מאָרגן. איך דאַרף שרײַבן וועגן אים שפּעטער.

יום שבת, פברואר 10, 2007

בײַם וואַלד אין שניייִקן אָוונט

וועמען געהערט די וועלדער ווייס איך.
זײַן שטיבל אָבער אין דאָרף געפֿינט זיך.
ער זעט דאָך ניט ווי איך קוק אָן
ווי זײַן וואַלד מיט שניי פֿאַרדעקט זיך.

מײַן פֿערדל טראַכט זיך ס'איז גאָר מאָדנע
זיך שטעלן ווו קיין שטיבל איז ניטאָ
צווישן וואַלד און פֿאַרפֿרוירן וואַסער
אין דער טינקלסטער נאַכט פֿונעם יאָר.

פֿון געשפּאַן גיט ער די גלעקלעך אַ שאָקל
צי מיר האָבן דאָ ניט פֿאַרבלאָנזשעט.
חוץ דעם נאָר גערויש פֿון ווינט
און ווייכע שנייעלעך וואָס בלאָזן.

דער וואַלד איז טונקל, טיף און שיין
נאָר איך מוז עפּעס משלים זײַן
און אַ לאַנגן וועג ביז שלאָפֿן גיין
און אַ לאַנגן וועג ביז שלאָפֿן גיין.

ראָבערט פֿראָסט
ייִדיש: שלום בערגער



הערות
1. די איבערזעצונג איז אינספּירירט געוואָרן פֿון קטלא קניאס פֿאַרטײַטש פֿון זעלבן ליד. די ענגליש-ווערסיע געפֿינט זיך דאָ. וועגן אָריגינאַל קען מען לייענען אָן אַ שיעור אויפֿן אינטערנעט. איך בעט אײַך, לאָזט וויסן וועלכער נוסח געפֿעלט אײַך בעסער און פֿאַר וואָס.

2. אַן אַנדער ליד פֿראָסטס ("דער מויער פֿון פֿאַרריכטונג", האָב איך עס גערופֿן אויף ייִדיש) האָב איך איבערגעזעצט אויף מײַן "ישראבלאַג" בשעתּו.

יום שני, פברואר 05, 2007

אויגן-קאָנטאַקט

מיר האָבן הײַנט גערעדט -- בשעת איינער פֿון אונדזערע רעזידענט-קאָנפֿערענצן -- וועגן קערפּער-שפּראַך, און ווי אַזוי מע מוז זײַן אַ פֿליסיקער רעדער דערפֿון, אָדער כאָטש אַ דאָקטער וואָס טראַכט וועגן דעם. פֿאַראַן צוויי ּתוך-עלעמענטן פֿון דער שפּראַך. איינער איז די דלת אמות, "פּערזענלעכער רוים". דאָס צווייטע איז אויגן.

אין ניו-יאַרק איז דער ערשטער ענין ניט אַוועקצומאַכן מיט דער האַנט. יעדער טוריסט וואָס וווינט מחוץ ניו-יאָרק וואָס פֿאַרט אין שטאָט אַרײַן כדי צו כאַפּן די אָבליגאַטאָרישע רײַזע אויף דער מוראדיקער סאָבוויי -- וועט אַ ביסל אָפּטרעטן, ניט-ווילנדיקערהייט, פֿון די "שמעקעדיקע" שטאָט-אײַנוווינערס וואַס קענען ניט לאָזן יענעם זיצן רויק ווײַטער ווי פֿינף פֿוס פֿון זיי. מע טרעט אָפּ און זיי גייען ווידער צו, ווי ניט זיי מיינט מען, ווי מאָנסטערס וואָס ווייסן ניט אַז מע האָט זיי ניט ליב.

אויף דער סאָבוויי אויך זײַנען די אויגן. זייער שווער קען מען זיך אַרויסדרייען דערפֿון. די אויגן פֿאָלגן אומעטום און לאָזן ניט רוען. די גאַנצע שטאָט איז באַדעקט, פּאַוועדיק, מיט אויגן. אוי לעינים שכך רואות.

שטעלט זיך די פֿראַגע: בשעת מען -- בשעת איך טרעף זיך מיט אַ פּאַציענט, מוז איך רעדן די קערפּערשפּראַך ניט ווי אַ ניו-יאָרקער, זיכער ניט ווי אַ ייד, און הונדערט פּראָצענט ניט ווי מײַנע שוועסטער-ברידער די חרדים וואָס (לפֿי עניות דעתי) לאָזן ניט אָפּטרעטן, און האָבן -- זיי זאָלן קיין פֿאַראיבל ניט האָבן -- די שמעלסטע רוימגרענעצן פֿון וואָסערע ניט איז ניו-יאָרקערס. איך דאַרף זיצן נאָענט אָבער ניט צו נאָענט. אויסזען ווי אַן אָפֿענער און צוטריטלעכער אָבער ניט צו.

און די אויגן. וווהין זאָל איך אַהינטאָן מײַנע אויגן נעבעך, וואָס יאָרן לאַנג זײַנען זיי צוגעוווינט אַראָפּצוקוקן שעמעוודיקערהיייט, זוכנדיק סודות אויפֿן דיל? ווי אַזוי זאָל איך זיי פּרווון עגבערן אין דער נשמה אַרײַן פֿון די חולים וואָס ווילן מײַן הילף?

יום חמישי, ינואר 25, 2007

שונד און טשולנט

אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס: גענאַדי עסטרײַך וועגן דער שפּראַך פֿון הײַנטיקע חסידישע ראָמאַנען ("שפּאַנענדיקע מעשיות"), און שרה-רחל שעכטער וועגן דעם "טשולנט-קלוב". מיינונגען?

יום רביעי, ינואר 24, 2007

מנין-המשונה

מײַן מנין -- דאָ אויף דער איסט-סײַד, אין איינעם פֿון די בנינים פֿון אונדזער דירות-קאָמפּלעקס -- געפֿעלט מיר שטאַרק. איר פֿרעגט פֿאַר וואָס. ווײַל יעדער פֿון די מתפּללים (וגם אַני בתוכם) איז אַ ביסל ניט-נאָרמאַל: די צוויי ישראלים מיט די גרויסע ווינטערדיקע באַלאַקלאַוואַ-היט, וואָס זײַנען הײַנט אַזוי ווי אויסגעוואַקסן פֿון אונטער די סאָפֿעס; די דרײַ-פֿיר מענער מיט ריזיקע, געלעכערטע פּראָסטעטישע פֿיס; די אַלטע ייִדן וואָס דאָס פּינטעלע ייִד (אָדער דער גבאי) האָט זיי אַהערגעפֿירט, כאָטש די שוואַרצע פּינטעלעך זײַנען זיי לחלוטין פֿרעמד; און איינער וואָס פּאַטשקעט וואַרטנדיק אין אַ ביכעלע, עלעהיי ער איז צו גוט צו שמועסן מיט יענעם.

די מאָדנעסטע פֿון אַלע, דאַכט זיך, איז מען ניט מצרף בכלל. ווײַל דאָס איז אַן אָרטאַדאָקסישער מנין -- את חטאי אני מזכיר היום.

אָבער אַרום און אַרום: ברוך משנה דאַווענערס.