יום רביעי, פברואר 25, 2009

ביִאָ-עטיק און הלכה, אָדער, צי איז נייטיק אַ ייִדישע מעדיצינישע עטיק?

לעצטנס האָב איך זיך ערנצט פֿאַראינטערעסירט מיט דער מעדיצינישער עטיק. כ'ווייס ניט פֿאַר וואָס כ'האָב זיך קיין מאָל פֿריִער געפּרוּווט אײַנטיפֿן אין דער ליטעראַטור, אפֿשר דערפֿאַר וואָס עס האָט מיר געפֿעלט די נייטיקע איבערלעבענישן, די שפּעט-בײַ-נאַכטיקע, פּײַנלעכע דיסקוסיעס וועגן טויט און . . . טויט מיט קרובֿים וואָס אָדער פֿאַרשטייען ניט ווי שמאָל עס האַלט אָדער ווייסן ניט וואָס עס הייסט פֿאָרצושטעלן דעם פּאַציענטס (און ניט זייער אייגענע) ווילן. איצט, נאָך (כּמעט) דרײַ יאָר רעזידענץ, האָב איך שוין. די ביִאָ-עטי דאַרף שוין זײַן הלכה-למעשׂה.

וואָס מער אָבער איך פֿאַרגלײַך די וועלטלעכע און הלכהש-ייִדישע צוגאַנגען צו די וויכטיקסטע ענינים פֿון דער מעדיצינישער עטיק (ווי אַזוי באַשיצט מען דעם פּאַציענט אין זײַנע באַציִונגען מיט דאָקטוירים? ווי ווײַט קענען די געזונט-אַרבעטער גייען, ווען זיי טוען זאַכן צום חולה בעל-כּרחו? ווי אַזוי צעטיילט מען די געזונט-רעסורסן פֿון אַ דעמאָקראַטישער געזעלשאַפֿט אויף אַ גערעכטן אופֿן?) איז די מאָדערנע הלכה נאָך ניט מסוגל צוצוגיין צו די פּראָבלעמען מיט די נייטיקע מכשירים. אָפֿט מאָל פֿאַרשטייט מען ניט די מציאות, און די אויטאָנאָמיע וואָס יעדער פּאַציענט ווערט גאַראַנטירט הײַנט צו טאָג אין יעדן געזונט-באַגעגעניש.

אַזאַ אויטאָנאָמיע האָט מען ניט פֿאָרויסגעזען, ניט אין דער גמרא און ניט אין שלחן-ערוך. צו דערצו, ווערט דערקענט אין דער הלכה אַן אונטערשייד צווישן אַראָפּנעמען אַ באַהאַנדלונג און ניט אָנהייבן אַ באַהאַנדלונג - מותּר איז (בדרך-כּלל) ניט אָנהיייבן אַן אָטעם-מאַשין, אָבער ניט אָפּשטעקן אַזאַ מאַשין.

די פּראָבלעם איז, וואָס אַזאַ אונטערשייד איז ניט צו פֿאַרטיידיקן. די צוויי כּמו מינים אַקטן פֿירן צום זעלבן עפֿעקט.

בין איך געבליבן אין אַ פֿאַרלעגנהייט ווי אַ פֿרומער ייִד, ווי זאָל איך אײַנפֿירן מײַן הלכהש לעבן אין דער מעדיצינישער עטיק ווען איר השקפֿה איז ניט איינשטימיק מיטן "האידנא"?

יום ראשון, פברואר 22, 2009

טויטע חזירים, טויטע מענטשן

(אַ ליד פֿון טאַנג-דינאַסטיע, 907-618)

猪吃死人肉, 人吃死猪肠.

zhū chī sǐrénròu , rén chī sǐzhūcháng

猪不嫌人臭, 人反道猪香.

zhūbùxián rén chòu , rén fǎn dào zhū xiāng

猪死投/抛*水内, 人死掘地藏.

zhūsǐ tóu/pāo* shuǐnèi , rénsǐ juédìcáng

彼此莫相啖, 莲花生沸汤.

bícǐ mò xiāng dàn , liánhuā shēng fèitāng


חזירים עסן טויטע מענטשן, מענטשן חזיר-קישקעס עסן

ניט חזירים מיינען מענטשן שטינקען, מענטשן אַ חזיר-קישקע שמעקט

חזירים טויטע וואַרפֿט מען אין וואַסער, מענטשן טויטע באַגראָבט מען טיף

ווען זיי וועלן זיך מער ניט עסן, אין זודיקן וואַסער דער לאָטוס בליט

יום שני, פברואר 16, 2009

"די איינציקע קולטור־פֿאַרבינדונג צווישן דער מדינה און די תּפֿוצות איז אַ רעליגיעזער פֿאָרמאַליזם"

די ווערטער צאַנינס פֿון אַן עסיי איבערגעדרוקט אין פֿאָרווערטס, וועגן דער באַציִונג צווישן ישׂראל און די תּפֿוצות, זײַנען נאָך גאַנץ אַקטועל:
אַוודאי איז די אויסווירקונג פֿון מדינת־ישׂראל אויף דער ייִדישער וועלט אַ קאָלאָסאַלע, אָבער די אויסווירקונג איז נאָר פֿון עמאָציאָנעלן כאַראַקטער. מדינת־ישׂראל גיט די ייִדן אין דער וועלט אַ נאַציאָנאַל אונטערבעטעכץ, זיי זאָלן זיך פֿילן נאָרמאַל, ווי עס פֿילן זיך אַנדערע מינדערהייטן אין די לענדער, הגם זיי זענען ווײַטער: דזשו, כודיִאָ, זשוּיִף. פֿאַר דעם דאָזיקן גוטן געפֿיל רעקאָפּענסירן די ייִדן אין דער וועלט דער מדינה מיט פֿינאַנציעלער און פּאָליטישער שטיצע. קיין דירעקטע קולטור־געמיינשאַפֿט מיט ישׂראל האָבן זיי נישט. זיי קענען נישט לייענען און לייענען נישט די העברעיִשע פּרעסע (אויב עס קומען אָן העברעיִשע צײַטונגען אין די ייִשובֿים זענען זיי פֿאַר די "יורדים" פֿון ישׂראל); די העברעיִשע ליטעראַטור לייענען זיי נישט און קענען זי נישט, העברעיִש טעאַטער קומט נישט צו זיי און די פֿײַערלעכקייטן פֿון דער מדינה ווערן אין די ייִדישע ייִשובֿים געפֿירט נישט אין ייִדיש, נישט אין העברעיִש, נאָר אין דער לאַנדשפּראַך. די איינציקע קולטור־פֿאַרבינדונג צווישן דער מדינה און די תּפֿוצות איז אַ רעליגיעזער פֿאָרמאַליזם, געפֿלעגט פֿונעם אויסערן־מיניסטעריום. ווי אַ המשך פֿון דער "תודעה יהודית" — אין ישׂראל. די אַקטיווע רעליגיעזע טעטיקייט און חינוך אין די תּפֿוצות ווערט דאָמינירט דורך דער חב״ד־באַוועגונג, וואָס איר צענטער איז אין ברוקלין.

יום שני, פברואר 09, 2009

דער גאָרטן פֿוּן צען טויזנט ביכער

בין איך דער לעצטער אין דער וועלט געווויר צו ווערן, אַז אַמהערסט האָט אויפֿגעלאָדן טויזנטער ביכער אויף ייִדיש בחינם אויפֿן אינטערנעט? זאָל זײַן. דער פֿרייד פֿאַרשווענקט דאָס געפֿיל פֿון אומאינפֿאָרמירטקייט. עס געפֿעלט מיר שטאַרק די רשימה פֿון די אָפֿט אָפּגעלאָדענע ביכער, אַזאַ מין בעסטסעלערס וואָס מע האָט ניט געסעלט.

עטלעכע באַמערקונגען:

א. ווער זײַנען די אָפּלאָדערס, און ווער באַקומט די מאָדנערע ברירות אויפֿן מעניו? יהואש ווי יהואש, נאָר פֿאַר וואָס 52 אָפּלאָדונגען פֿאַר משה נאַדירס אין ווילדן ווערטערוואַלד? מסתּמא אַ קלאַס, נאָר וועלכער קלאַס לערנט דאָס געשלעכטס-לעבן?

ב. ווער זײַנען די הויפּט-באַניצערס פֿון דאָזיקן רעסורס? מסתּמא פֿאָרשערס, די זעלבע וואָס באַניצן זיך מיט די גרויסע אַקאַדעמישע ביבליאָטעקן, מיט אַ בינטל שאר-ירקות (די וואָס ווילן לייענען וועגן סעקס אָדער שאַך).

ג. אַוודאי וועלן זײַן די, וואָס טענהן אַז אַזאַ אוצר שטעלט מיט זיך פֿאָר אַן אייגנאַרטיקע געלעגנהייט אויפֿצולעבן די ייִדישע ליטעראַטור בײַם סתּם לייענער. צום באַדויערן, ס'איז ניט וואָס דער ריזיקער נאָכפֿרעג נאָך, למשל, שלום-עליכמס ווערק האָט מען ניט געקענט באַפֿרידיקן ביז ס'איז אונטערגעקומען אַן אַמהערסט אויף דער וועלט. גאַנץ פּשוט: מע לייענט ווייניק ייִדישע ביכער, און מע וועט מן-הסתּם ניט לייענען מער צוליב דער גרויסער עפֿנטלעכער זאַמלונג. נאָר די וואָס ווילן יאָ לייענען וועט זיי אָנקומען גרינגער צו געפֿינען.

ד. איך וויל פּרוּוון בלאָגן וועגן ביכער וואָס וועקן אויף מײַן נײַגער.

ה. אָ דאָנק ביכער-צענטראַלע! איר האָט זיך אויסגעקויפֿט פֿון מײַן סקעפּטיציזם.

יום ראשון, פברואר 08, 2009

מרדכי צאנין ע"ה

אוועק אין דער אייביקייט אין טיפן עלטער נאך לאנגע יארן הארעוואניע אין די סעדער פון דער יידישער פרעסע. א דאנק דוב-בער קערלער פאר פארשפרייטן די טרויעריקע ידיעה.

יום חמישי, פברואר 05, 2009

קען הײַנט זײַן אַ ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע? טייל 2

(המשך. טייל 1 איז דאָ.)

אויב ניעל גילמאַן האַלט אַז אַ ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע קען הײַנט דינען נאָר אַן אַפּאָלאָגעטישן צוועק, איז עמאַנועל לעווינאַס זיכער וועגן איין זאַך: אַנדערע רעליגיעזע געדאַנקען־סיסטעמען דאַרפֿן זיך צופּאַסן צו דער ייִדישער. איין חסרון: לעווינאַס בײַט איבער היפּשע טיילן פֿון דער ייִדישער מחשבֿה אויף אַן איינציקן פּרינציפּ: מע זאָל אָנערקענען און טײַער האַלטן דעם "אַנדערן", געמיינט דעם מיט-מענטש. אַזאַ באַגריף נעמט זיך מסתּמא פֿון דער אייראָפּעיִשע דיאַלעקטיק צווישן "זיך" און "יענעם", וואָס צעמישט דעם אַמעריקאַנער - מיר ווייסן (בדרך-כּלל) אַז דער זיך ווערט אויסגעפֿורעמט צו ביסלעך פֿון קינדווײַז אָן דורך אָנצאָליקע באַציֵונגען מיט אַנדערע מענטשן. מיר פֿאַרשטייען ניט וווּ עס שטעקט דער אינטערעס אין זיך-און-יענער.

לעווינאַסעס סטראַטעגיע, לויט הילאַרי פּאָטנאַם, איז צו פֿאַרבײַטן פֿראַנץ ראָזענצווײַגס גאָט אויף דעם זיך.

איז צוויי סטראַטעגיעס: גילמאַנס טענה אַז די ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע שטייט הײַנט אויף די ראַנדן, און לעווינאַסעס פֿאַרייִדישונג פֿון דער גאַנצער מאַפּע.

אין זײַן שמועס האָט ריטשערד קליימען אָבער פֿאָרגעלייגט אַן אַנדער צוגאַנג. פֿאַר אָ מרא-מקום האָט ער גענומען אַ מאמר חז"ל (ב"מ נט:):
אמר רב חננא בריה דרב אידי מאי דכתיב (ויקרא כה) ולא תונו איש את עמיתו עם שאתך בתורה ובמצות אל תונהו
טײַטש: "...'און איר זאָלט ניט נאַרן איינער דעם אַנדערן', דאָס הייסט איינער וואָס איז מיט דיר [עם איתּו] אין תּורה און מיצוות." די טענה איז אַז מע מעג יאָ אָפּנאַרן ייִדן (ועאכו"כ גוייִם) וואָס זײַנען ניט אַזוי אָפּגעהיט אין מיצוות ווי מיר. מיר האָבן אָבער די אינטויִציע (על כּל פּנים מאָדערנע ייִדן) אַז אַזאַ צוגאַנג איז אַ פֿאַלשער. ווי אַזוי זאָלן מיר זיך אָפּגעבן אַ דין-וחשבון דערמיט אין קאָנטעקסט פֿון דער ייִדישער טראַדיציע, ניט אָפּאָלאָגעטיש און ניט מיטן אַוועקמאַכן די גאַנצע טראַדיציע, באשר אַלע ענטפֿערס זײַנען שוין באַוווּסט על-פּי שׂכל?

טענהט קליימען:
די הײַנטיקע ייִדישע מחשבֿה דאַרף הײַנט אָנהייבן ניט מיטן זוכן דעם אוניווערסאַלן אמת (ווײַל אויב אַזוי וואָס איז שׂכל פֿון ייִדישקייט?) נאָר גיכער מיטן זוכן אַן אָרט און ראָלע פֿאַר דער אַתּה-בחרתּנודיקייט: צי קען טאַקע זײַן אַ באַזונדערע ייִדישע עטיק, אָדער באַגריף פֿון גאָט, וואָס נעמט אין באַטראַכט אונדזער יחידישע געשיכטע? אַז מע שטעלט שוין די פֿראַגע וועט מען שוין נייגן זיך צו אַ פּלוראַליסטישער עטיק און טעאָלאָגיע, וואָס [טייל] לייעקענען אָפּ. אַזאַ באַציִונג מיט אַנדערע וויזיעס איז אָבער נייטיק און פֿרוכפּערדיק.
ווײַטער וועלן מיר אי"ה פּרוּוון דערקלערן, וווּ קליימען זעט די ראַמען פֿון די ייִדישע וויזיעס.