אַן אָפּשאַצונג אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס (אָן-לײַן) פֿון דעם באַנד.
פֿון אָנהייב דאַרף איך מודה-ומתוודה זײַן, אַז קיין עקספּערט אין דער ייִדישער ליאטעראַטור בין איך אַוודאי ניט, און וועגן דער אַלטער ליטעראַטור (קל-וחומר די גאָר אַלטע טעקסטן וואָס ווערן פֿאָרגעשטעלט אין דעם באַנד) בין איך אַ גאָלער עם-הארץ. וועל איך שרײַבן וועגן דעם אימפּאָזאַנטן בוך ניט ווי אַ קריטיקער אָדער אַ פּוסק מיט שטרענגע קריטעריעס און צוגעשליפֿענעם חלף, נאָר ווי אַ בחור וואָס האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ פֿרוי וואָס ער האָט ביז אַהער קיין מאָל ניט געזען מיט איר גאַנצער פּראַכט: די ייִדישער ליטעראַטר.
ווײַל איך האַב אַנגעהויבן לייענען דעם באַנד (אָדער, בעסער געזאָגט, שווימען ממש דערינען, ס'איז ניט קיין מאָגער ראָמאַן וואָס מע קען איבערלייענען אין ווייניקער פֿון הונדערט צוואַנציק יאָר) ניט מיטן צוגאַנג פֿונעם מחברס פּריאַיעקטירטן עולם, עקספּערטן אין די פֿעלדער פֿון ייִדישע לימודים: לינגוויסטיק, ליטעראַור, געשיכטע, אד"גל. איך האָב גיכער געוואָלט זען צי איך קען דערקענען עפּעס אַ פֿאָרבינדונג מיט ווײַטע מוחות און הערצער, מיט פֿאַרצײַטישע ייִדן פֿאָרגעשטעלט מיט פֿאַרצײַטישע טעקסטן. ווײַל -- אויב זייערע טעקסטן, ווי וואָכעדיק און ניט-עסטעטיש זייי זאָלן ניט האָבן געווען, וואַרפֿן איבער אַ בריק איבער די פֿאַרלאָפֿענע יאָרטויזנטער, איז דאָס (לויט מײַן אָרעמער מיינונג) אַ הצלחהדיקע ליעראַטור.
דאָס הייסט אַז כדי צו זײַן אַ מבין דאַרף מען פֿאַרברייטערן די אָנגענומענע דעפֿיניציע פֿון וואָס ס'הייסט ליטעראַטור. די ליטעראַטר כאַפּט אַרום ווײַט מערער ווי דאָס, וואָס מע קויפֿט אין אַ ביכערקראָם אָדער ווערט פּרעמירט פֿון די-וואָס-ווייסן. עס דאַרף דערגיין אַפֿילו צו די פּיצימאָניקסטע זכרס פֿון טאָג טעגלעכן לעבן, אײַנגעקריצט מיט ווערטער אויף די ווענט פֿון דער אײַזנבאַן פֿון אונדזער געשיכטע. אַ סוחר דערמאָנט אַ קונה אַז דעם פֿיש האָט ער ניט געשיקט בחינם, און ער וואַרט אויף אַן ענטפֿער: דאָס איז ליטעראַטור. אַ צעטל נעמען אויף אַ שיימע: ליטעראַטור.
דאָס איז צו זאָגן, ראשית-כל, אַז כאָטש די דאָזיקע טעקסטן זײַנען אַנדערש, פֿרעמד, און אַפילו (אין פֿיל פֿאַלן) מאָדנע, זײַנען זיי צו דערקענען. צי מיר קענען זיי אָפּשאַצן מיט אַ קריטישן קוק איז אַ גרויסער ספֿק (ווער קען וואַגן זיך צו זאָגן, אַז איינער אַ שרײַבער פֿוּן 12טן י"ה איז בעסער פֿון אַ צווייטן?). נאָר ניט אין דעם גייט עס הײַנט. מיר ווילן אַ איבערפֿירן די אויגן איבערן עולם, צי מיר דערזעען עפּעס אַ באַקאַנט פּנים אַפֿילו פֿון ווײַטן אַמאָל.
איז: וואָס לייענט זיך דאָ? ווי געזאָגט: אַלץ. מעדיצן, מעשיות, ליבע-געשיכטעס און תרגומים. האָסטו געוווסט, אַז אין דער זאַמלונג פֿון דער מעטראָפּאָלטאַנער קונסטמוזיי (אין ניו-יאָרק) געפֿינט זיך אַ בויגן פֿון מיטלעלטער - פּינקלעכער געזאָגט, פֿון יאָר 1460 פֿון דער קריסטלעכער צײַט-רעכענונג - מיט אַ ייִדישן אויפֿשריפֿט? דער בויגן האָט דאַכט זיך געהערט אולריך דעם פֿילגעליבטן הירש פֿון ווירטענבערג, און פֿיל ווערטלעך אויף פֿאַרשיידענע לשונות האָט ער געלאָזט אײַנגעקריצט ווערן אין זײַן כלי-זיין. צווישן אַנדערע די קומעדיקע צפֿנת-פּנעחדיקע ווערטער : :
האב גות ליעב הוב הערצע
שטעלט זיך די פֿראַגע: מע זאָגט אַז דאָס איז דער עלטער-עלטער-זיידע פֿון מאַמע-לשון? טערקיש איז דאָס! און דאָס איז איין רעזולטאַט פֿונעם רעדאַקטאָרס באַשלוס אויפֿצוהיטן דעם גענויעם אויסלייג מיטן וועלכן די עלטערע טעקסטן זײַנען פֿאַרשריבן געוואָרן. די שפּראַך קוקט אויס משונה-מאָדנע און אין פֿיל פֿאַלן - מיט אַ סך מעגלעכע טײַטשן. וואָס למשל מיינט דער אויבנדיקער אויפֿשריפֿ? איז דאָס "האָב גאָט ליב, האָב האַרץ"? אָדער גאָר "האָב גוט ליב, האַב האַרץ"?
פֿון אָנהייב דאַרף איך מודה-ומתוודה זײַן, אַז קיין עקספּערט אין דער ייִדישער ליאטעראַטור בין איך אַוודאי ניט, און וועגן דער אַלטער ליטעראַטור (קל-וחומר די גאָר אַלטע טעקסטן וואָס ווערן פֿאָרגעשטעלט אין דעם באַנד) בין איך אַ גאָלער עם-הארץ. וועל איך שרײַבן וועגן דעם אימפּאָזאַנטן בוך ניט ווי אַ קריטיקער אָדער אַ פּוסק מיט שטרענגע קריטעריעס און צוגעשליפֿענעם חלף, נאָר ווי אַ בחור וואָס האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ פֿרוי וואָס ער האָט ביז אַהער קיין מאָל ניט געזען מיט איר גאַנצער פּראַכט: די ייִדישער ליטעראַטר.
ווײַל איך האַב אַנגעהויבן לייענען דעם באַנד (אָדער, בעסער געזאָגט, שווימען ממש דערינען, ס'איז ניט קיין מאָגער ראָמאַן וואָס מע קען איבערלייענען אין ווייניקער פֿון הונדערט צוואַנציק יאָר) ניט מיטן צוגאַנג פֿונעם מחברס פּריאַיעקטירטן עולם, עקספּערטן אין די פֿעלדער פֿון ייִדישע לימודים: לינגוויסטיק, ליטעראַור, געשיכטע, אד"גל. איך האָב גיכער געוואָלט זען צי איך קען דערקענען עפּעס אַ פֿאָרבינדונג מיט ווײַטע מוחות און הערצער, מיט פֿאַרצײַטישע ייִדן פֿאָרגעשטעלט מיט פֿאַרצײַטישע טעקסטן. ווײַל -- אויב זייערע טעקסטן, ווי וואָכעדיק און ניט-עסטעטיש זייי זאָלן ניט האָבן געווען, וואַרפֿן איבער אַ בריק איבער די פֿאַרלאָפֿענע יאָרטויזנטער, איז דאָס (לויט מײַן אָרעמער מיינונג) אַ הצלחהדיקע ליעראַטור.
דאָס הייסט אַז כדי צו זײַן אַ מבין דאַרף מען פֿאַרברייטערן די אָנגענומענע דעפֿיניציע פֿון וואָס ס'הייסט ליטעראַטור. די ליטעראַטר כאַפּט אַרום ווײַט מערער ווי דאָס, וואָס מע קויפֿט אין אַ ביכערקראָם אָדער ווערט פּרעמירט פֿון די-וואָס-ווייסן. עס דאַרף דערגיין אַפֿילו צו די פּיצימאָניקסטע זכרס פֿון טאָג טעגלעכן לעבן, אײַנגעקריצט מיט ווערטער אויף די ווענט פֿון דער אײַזנבאַן פֿון אונדזער געשיכטע. אַ סוחר דערמאָנט אַ קונה אַז דעם פֿיש האָט ער ניט געשיקט בחינם, און ער וואַרט אויף אַן ענטפֿער: דאָס איז ליטעראַטור. אַ צעטל נעמען אויף אַ שיימע: ליטעראַטור.
דאָס איז צו זאָגן, ראשית-כל, אַז כאָטש די דאָזיקע טעקסטן זײַנען אַנדערש, פֿרעמד, און אַפילו (אין פֿיל פֿאַלן) מאָדנע, זײַנען זיי צו דערקענען. צי מיר קענען זיי אָפּשאַצן מיט אַ קריטישן קוק איז אַ גרויסער ספֿק (ווער קען וואַגן זיך צו זאָגן, אַז איינער אַ שרײַבער פֿוּן 12טן י"ה איז בעסער פֿון אַ צווייטן?). נאָר ניט אין דעם גייט עס הײַנט. מיר ווילן אַ איבערפֿירן די אויגן איבערן עולם, צי מיר דערזעען עפּעס אַ באַקאַנט פּנים אַפֿילו פֿון ווײַטן אַמאָל.
איז: וואָס לייענט זיך דאָ? ווי געזאָגט: אַלץ. מעדיצן, מעשיות, ליבע-געשיכטעס און תרגומים. האָסטו געוווסט, אַז אין דער זאַמלונג פֿון דער מעטראָפּאָלטאַנער קונסטמוזיי (אין ניו-יאָרק) געפֿינט זיך אַ בויגן פֿון מיטלעלטער - פּינקלעכער געזאָגט, פֿון יאָר 1460 פֿון דער קריסטלעכער צײַט-רעכענונג - מיט אַ ייִדישן אויפֿשריפֿט? דער בויגן האָט דאַכט זיך געהערט אולריך דעם פֿילגעליבטן הירש פֿון ווירטענבערג, און פֿיל ווערטלעך אויף פֿאַרשיידענע לשונות האָט ער געלאָזט אײַנגעקריצט ווערן אין זײַן כלי-זיין. צווישן אַנדערע די קומעדיקע צפֿנת-פּנעחדיקע ווערטער : :
האב גות ליעב הוב הערצע
שטעלט זיך די פֿראַגע: מע זאָגט אַז דאָס איז דער עלטער-עלטער-זיידע פֿון מאַמע-לשון? טערקיש איז דאָס! און דאָס איז איין רעזולטאַט פֿונעם רעדאַקטאָרס באַשלוס אויפֿצוהיטן דעם גענויעם אויסלייג מיטן וועלכן די עלטערע טעקסטן זײַנען פֿאַרשריבן געוואָרן. די שפּראַך קוקט אויס משונה-מאָדנע און אין פֿיל פֿאַלן - מיט אַ סך מעגלעכע טײַטשן. וואָס למשל מיינט דער אויבנדיקער אויפֿשריפֿ? איז דאָס "האָב גאָט ליב, האָב האַרץ"? אָדער גאָר "האָב גוט ליב, האַב האַרץ"?
אַפֿילו כדי אונטערצושיידן צווישן די מעגלעכע טײַטשן פֿון די מסטעריעזע ווערטער דאַרף מען מאַכן געוויסע אָננעמענישן אין פֿאָרויס. און דאָס איז די יסודותדיקע שוועריקייט וואָס שווימט אויף בײַם לייענען די דאָזיקע פֿאַרצײַטישע טעקסטן: דער תהום איז אַזוי גרויס, אַז כדי אַריבערצווואַרפֿן אַ בריק דאַרף מען שוין האָבן אַ ריכטונג אין זינען. מע דאַרף האָבן אַ פּנייה.
טייל טעקסטן אין דער זאַמלונג זײַנען אפֿשר מער פּשוט, צום ווייניקסטנס אין פֿלוג:
וואו זאל איך הין וואו זאל איך הער
וואו זאל איך/מיכש הין קירן:
איך בינש איין צינט
מיין הערץ/דאש ברענט.
איך קוינש ניט פרילך ווערן: /
דא שפֿט דיא הערץ אליר ליבשט מיין/
דיא איך האב אויף דיזר ערדן
ס'איז, פֿאַרשטייט זיך, אַ ליבע-ליד, פֿון אַ מילאַנער כתב-יד פֿון פּירוש רשי וואָס דאַטירט פֿון 14טן י"ה. מע לייענט דאָס, און די אַלע תהומען וואָס האָבן זיך פֿאָרגעשטעלט אויבן ווערן פֿאַרשווונדן אין אַ כהרף-עין. דאָס האַרץ בלײַבט דאָס האַרץ, אין צײַט פֿון טעראָריזם אָדער פֿון קרײַצציגלער.
ווי דער רעצענזענט פֿיל איל זיך מחויב אונטערצוציִען אַ סך-הכל אונטער די צונויפֿגעזאַמלטע, פֿיל-זײַטיקע, טויזנט-קעפּיקע, אויסטערליש-יענוועלטישע טעקסטן אין דעם באַנד. נאָר אין תוך גענומען איז דאָס ווײַט פֿון יושרדיק. דאָס איז דאָך אַן אַנטאָלאָגיע, און ווי דער רעדאַקטאָר גיט אַליין צו וויסן אין זײַן הקדמה, איז ער אויסן אַ ברייטער רעפּרעזענטאַציע פֿון אַלץ וואָס מע האָט געשריבן אין יענע צײַטן. איך קען פּשוט זאָגן אַז כ'בין פּריטשמעליעט פֿון דער גאַנצער גאַמע, וויל אַ וועלט (אַ וועלט פֿון אַן אַנדער צײַט) האָט זיך מיר אויפֿגעעפֿנט פֿאַר די אויגן. אפֿשר וועל איך גאָר חלשן, און דאַרפֿן פֿאַר אַ רפֿואה אָנקומען צו אַ רעצעפּט פֿון 15טן-16טן י"ה:
ווער איין וורם אים וינגר היט אודער ווא ער אין הוט מאן זול נעמן הוניק אונ' אורפימינט אונ' מיש עש מיט איין אנדער אונ' ליג עש דרופא
גרייט צו נעמען דעם פֿאָרמל צום אַפּטייקער, כ'דאַרף נאָר פֿאַרשטיין דעם טײַטש. קען מען אַרויסקוקן אויפֿן צווייטן פֿלאַנירטן באַנד פֿרייקסעס, וואָס וועט אַרײַננעמען אָפּטײַטשן פֿון ווערטער. ביז דעמאָלט וועל איך ווײַטער זוכן באַקאַנטע פֿאַרצײַטישע פּנימער.
טייל טעקסטן אין דער זאַמלונג זײַנען אפֿשר מער פּשוט, צום ווייניקסטנס אין פֿלוג:
וואו זאל איך הין וואו זאל איך הער
וואו זאל איך/מיכש הין קירן:
איך בינש איין צינט
מיין הערץ/דאש ברענט.
איך קוינש ניט פרילך ווערן: /
דא שפֿט דיא הערץ אליר ליבשט מיין/
דיא איך האב אויף דיזר ערדן
ס'איז, פֿאַרשטייט זיך, אַ ליבע-ליד, פֿון אַ מילאַנער כתב-יד פֿון פּירוש רשי וואָס דאַטירט פֿון 14טן י"ה. מע לייענט דאָס, און די אַלע תהומען וואָס האָבן זיך פֿאָרגעשטעלט אויבן ווערן פֿאַרשווונדן אין אַ כהרף-עין. דאָס האַרץ בלײַבט דאָס האַרץ, אין צײַט פֿון טעראָריזם אָדער פֿון קרײַצציגלער.
ווי דער רעצענזענט פֿיל איל זיך מחויב אונטערצוציִען אַ סך-הכל אונטער די צונויפֿגעזאַמלטע, פֿיל-זײַטיקע, טויזנט-קעפּיקע, אויסטערליש-יענוועלטישע טעקסטן אין דעם באַנד. נאָר אין תוך גענומען איז דאָס ווײַט פֿון יושרדיק. דאָס איז דאָך אַן אַנטאָלאָגיע, און ווי דער רעדאַקטאָר גיט אַליין צו וויסן אין זײַן הקדמה, איז ער אויסן אַ ברייטער רעפּרעזענטאַציע פֿון אַלץ וואָס מע האָט געשריבן אין יענע צײַטן. איך קען פּשוט זאָגן אַז כ'בין פּריטשמעליעט פֿון דער גאַנצער גאַמע, וויל אַ וועלט (אַ וועלט פֿון אַן אַנדער צײַט) האָט זיך מיר אויפֿגעעפֿנט פֿאַר די אויגן. אפֿשר וועל איך גאָר חלשן, און דאַרפֿן פֿאַר אַ רפֿואה אָנקומען צו אַ רעצעפּט פֿון 15טן-16טן י"ה:
ווער איין וורם אים וינגר היט אודער ווא ער אין הוט מאן זול נעמן הוניק אונ' אורפימינט אונ' מיש עש מיט איין אנדער אונ' ליג עש דרופא
גרייט צו נעמען דעם פֿאָרמל צום אַפּטייקער, כ'דאַרף נאָר פֿאַרשטיין דעם טײַטש. קען מען אַרויסקוקן אויפֿן צווייטן פֿלאַנירטן באַנד פֿרייקסעס, וואָס וועט אַרײַננעמען אָפּטײַטשן פֿון ווערטער. ביז דעמאָלט וועל איך ווײַטער זוכן באַקאַנטע פֿאַרצײַטישע פּנימער.
אין תגובות:
הוסף רשומת תגובה