יום שני, מאי 23, 2011

אַריבערגעפּעקלט

חשובֿע פּאַסאַזשירן!
דער בלאָג האָט זיך שױן משנה מקום געװען. איר קענט אים לײענען אױפֿן נײַעם אַדרעס


און דעם פֿיד קענט איר אַראָפּלאָדן און פֿאָלגן אױף דעם אַדרעס

טאָמער האָט איר פּראָבלעמען, זײַט אַזױ גוט און שיקט מיר אַ בליצבריװל אויף

zackarysholemberger at gmail dot com

אַ דאַנק!

אָפּרופֿן אױפֿן הײַנטיקן פֿאָרװערטס אױף אײן פֿוס

אין פֿאָרװערטס פֿון 20סטן מײַ גײען עטלעכע אינטערעסאַנטע שטיקלעך, איז אפֿשר כּדאַי זיך אָפּצושטעלן אױף זײ. 

* * *
בײלע שעכטער-גאָטעסמאַן - אַ מחיה צו זען איר שם-המפֿורש אױף די שפּאַלטן פֿון צײַטונג - איז מעיין אין דער גראַפֿיק פֿון עטלעכע ייִדישע שרײַבערס. וועגן זיך, און דער מאָטיוו פֿון וועג, איז איר אױספֿיר אַזאַ: 
אַ פֿערטן פּאָעט וואָס איך נעם אַרײַן אין קאָן, בין איך אַליין. נישט־וויסנדיק, האָב איך אַ נטיה סײַ אין מײַנע צייכענונגען, סײַ אין מײַנע לידער אויסצודריקן "דעם וועג." דער וועג — וווּהין פֿירט ער? פֿון וואַנען קומט ער, און וואָס מיינט ער? כאָטש ס’איז מײַן סימבאָל, איז מיר שווער אויסצוטײַטשן דעם מיין פֿון אים. מײַנע ביכער און קאָמפּאַקטלעך טראָגן אַזוינע טיטלען ווי "סטעטשקעס צווישן מויערן", "פּערפּל שלענגלט זיך דער וועג", "אויף די גאַסן פֿון דער שטאָט", אָבער איך בין נישט קיין וואַנדערער און האָב נישט קיין "וואַנדערלוסט". איך זיץ אין שטוב בײַ מײַן פֿענצטער און קוק אַרויס ווי סע פֿליט דורך די וועלט. איך מאָל בילדער, שרײַב לידער — אָבער איך אַליין קען נישט פֿאַרענטפֿערן דעם טײַטש פֿון מײַן סימבאָל.
דאַכט זיך מיר אָבער אַז אַזאַ נישט-ענטפֿער איז אַ רעטאָרישער. קלאָר, אַז בײלעס פּאָעטישער צוגאַנג איז אַלע מאָל אין גאַנג. בײַ איר גײט די רײד אַלע מאָל װעגן װאַנדערונג, װאָגלענישן, און אָפּרײַסעניש, סײַ װילנדיק סײַ בלית-ברירה. צי דאָס נעמט זיך פֿון איר פּערזענלעכער/משפּחה-געשיכטע װײס איך נישט, נאָר די דערקלערונג פֿון איר גראַפֿיק איז דערפֿאַר אַ פּשוטע. 

* * *

נישט אָן-לײַן קען מען זען דאָס אַרטיקל װעגן צעװאַקסן-זיך פֿון ניו-אָרלינסער ייִדישער קהילה, נאָר אַן אָפּפֿרעג מצד אַ באַרימטן טעלעװיזיע-דראַמאַטוג/סצענאַר האָט זיך שױן לאַנג צעפּױקט. װאָס איז אײַער מײנונג? װען די דלות פֿײַפֿט בײַ אַזױ פֿיל אָרעמעלײַט ניו-אָרלינסער אין שטוב -- מערסטנס אַפֿריקאַנער-אַמעריקאַנער - איז רעכט צו סובסידירן דאָס באַזעצן זיך פֿון (ס'רובֿ) נישט-אַזױ-אָרעמע ייִדן? 

* * *

צום לעצנס אַ זאָג יצחק לודענס:
דער פּרעמיער נתניהו האָט הײַנטיקע וואָך דעקלאַרירט, אַז די אַראַבישע אײַנוווינער אין מדינת־ישׂראל זענען גלײַכבאַרעכטיקטע בירגער אין דער דעמאָקראַטישער מדינה און זיי געניסן פֿון אַלע בירגערלעכע רעכט, מער ווי אין דער גאַנצער אַראַבישער וועלט. ניחא, האָט ער געזאָגט. אין דער ווירקלעכקייט גיט אויס די מדינה אויף עלעמענטאַרער בילדונג פֿאַר אַן אַראַבישן שילער, למשל, נאָר אַ פֿערטל פֿון דעם, וואָס זי גיט אויס פֿאַר אַ ייִדישן שילער. און די אַרבעטלאָזיקייט, וואָס באַטרעפֿט הײַנט אין דורכשניט 6.6%, דערגרייכט אין די אַראַבישע ייִשובֿים ביז 50% און מער. אָבער די זיך מערנדיקע ליבערמאַנישע באַשרענקונגען און די געזעצגעבערישע רעפּרעסיעס האָבן אונטער דער קאָאַליציע פֿון דעם קוואַרטעט — נתניהו-ליבערמאַן-ישי-באַראַק — פֿאַרוואַנדלט די לאָיאַלע אַראַבישע מינדערהייט אין אַן אַקטיוון קעמפֿערישן פֿאַקטאָר פֿון 20 פּראָצענט, וואָס סאָלידאַריזירט זיך פֿולשטענדיק מיט די פּאָסטולאַטן פֿון די פּאַלעסטינער אויף די שטחים און פֿאָדערן אַ סוף צו מאַכן צו דער אָקופּאַציע.

יום ראשון, מאי 08, 2011

פּשטות און גוטע ציגל

דאָס ייִדישע לעבן איז קאָמפּליצירט. אָבער ניט נאָר דאָ. עס איז קאָמפּליצירט אין ארץ־ישׂראל אויך. ווען איך וואָלט געמיינט, אַז איר קענט אין ארץ־ישׂראל געפֿינען פּשטות און מיגלעכקייט צו שרײַבן, וואָלט איך אײַך געעצהט צו באַזעצן זיך דאָרטן. אָבער איך גלייב ניט דערין. אויב מע האָט כּוח און אַמביציע צו בויען, קאָן מען בײַ ייִדן אין אַמעריקע עפּעס דערגרייכן. מען דאַרף נאָר פֿאַרשטיין, אַז פֿון די האַלב־אײַנגעפֿונדעוועטע און האַלב־פֿאַרטיקע הײַזער איז אָפֿט מאָל דאָס בעסטע אויסצופּלאַנירן נײַע בנינים: גוטע ציגל זײַנען דאָ.

--מאַקס ווײַנרײַך, אין אַ בריוו אַבֿרהם סוצקעווערן דעם 30סטן יאַנואַר 1947, איבערגעדרוקט אין גאָלדענע קייט 96-95

יום ראשון, מאי 01, 2011

דאס ביכל איז שוין ארויס! זאג כאטש להבדיל: א יידיש און ענגליש ביכל פאעזיע

ווער אַ שלאַנג צי אַ געליבטער 
אײַער ערשט בוך פּאָעזיע האָב איך געבלעטערט און איבערגעבלעטערט, געלייענט און זיך אַרײַנגעלייענט דערין מיט גרויס נײַגער, מיט פֿיל הנאה און מיט בפֿירושדיקן נחת-רוח. 

אַזוי זאָגט דובֿ־בער קערלער וועגן שלום בערגערס ערשטן ביכל ייִדיש פּאָעזיע, ערשט אַרויס פֿון פֿאַרלאַג די ייִדישע שטוב, מיט לידער אויף ענגליש און יידיש, פּיקאַנטע אילוסטראַציעס און דיזײַן פֿון דזשערעמי קאַרגאָן, און אַ הסכּמה פֿון קטלא קניא. 

מיר וועלן אי"ה אין גיכן אַרויסשיקן פּרטים וועגן אונדזער בוך־יום־טובֿ, טענטאַטיוו אויספּלאַנירט פֿאַרן 17טן יולי אין באַלטימאָר.


Support independent publishing: Buy this book on Lulu.



וועגן ביכל
זאָג כאָטש להבֿדיל איז דאָס ערשט ביכל פֿון פּאָעט און איבערזעצער שלום בערגער. דער בוקלעט אויף ייִדיש און ענגליש איז ניט אַ צוויי־שפּראַכיקע אויסאַבע חומש־מיט־רשי, נאָר אַ זאַמלונג אומאָפּהענגיקע לידער אויף די צוויי שפּראַכן. אַריבערשפרינגענדיק איבער די יאָרהונדערטער, פֿאַרבינדט די שאַפֿונג די צוויי לשונות אויף מחדשדיקע אופֿנים.


יום שישי, אפריל 08, 2011

אַרױס אַ ליד מײַנס אין אַ פֿריש-געבאַקענעם זשורנאַל...אונטערן אױפֿזיכט פֿון יאָשקע?!


אַ מעשׂה

אויסזאָגן וועל איך דיר
אַ סאָד.
ערגעץ וואַרטן עפּל
מחוצן שטיקל
פּאַפּיר.
עסטו ניט,
וואַקסן זיי
ווײַטער.
עסטו יאָ,
ווערסטו
זאַטער.
עפּעס וועט דערפֿון
אַרויס.
איז די מעשׂה
גאָרניט
אויס.

יום חמישי, אפריל 07, 2011

אויפגעציטערט

היינט געדאוונט מנחה מיטן מנין אין שפיטאל. זאגט איינער, "געהערט וועגן נייעם ערדציטערניש אין יאפאן?"

זאגט דער רב - "אונטיל דעי לעט דאז בויס אוט".

"דאז בויז" זיינען די נארקא-שליחים וואס זיצן איצט אין א יאפאנישער טורמע. מע האט זיי כשר אריינגעישבנט.

זאגט א צווייטער, "דער ר"ן זאגט אז דער שטראף ווערט אראפגעשיקט דארט וואו ס'ליגט די רישעות."

"צוליב דעם," האב איך א פרעג געטאן, "האבן געדארפט אומקומען טויזנטער יאפאנער?"

ווי ר' דוד ווייס-הלבני האט געזאגט, "כ'קען ניט דאוונען מיט וועמען כ'רעד, און כ'קען ניט רעדן מיט וועמען כ'דאוון."

יום שני, אפריל 04, 2011

דער ייִדישער לערער-סעמינאַר

עס װעט אױך הײַיאָר געשען אונטערן חותם יוגנטרופֿס. נאָך פּרטים דאָ.

יום חמישי, מרץ 31, 2011

ניט אַ הײַנטצײַטיקער מדרש



צווישן פֿענצטער, וווּ איך זיץ, און גאַס, וואָס איך באַקוק, באַקומט זיך אַ רעגן וואָס הייבט זיך אָן מיט איין טראָפּ. ווי אַן
אָרקעסטער מיט אַן איינציקן טאָן.

דער טראָפּ האָט זיך געשלאָגן מיט דער דעה אויף מײַן שויב און שטיל אַ פֿרעג געטאָן - נו, חבֿרהמאַן, וואָס ווײַטער?

האָב איך פּונקט אַזוי שטיל, נאָר צוויי מאָל אַנטשלאָסן, אָפּגעפֿרעגט דעם שאַבלאָן וואָס די נאַטור איז עפּעס אַ משל און דער נימשל - די מענטשלעכע עמאָציעס.

כ´האָב זיך אַ קער געטאָן צו אַ חבֿר וואָס זיצט מיט מיר אין דעם צימער.

נו, ברודערקע”-סתּם אַזוי אַ זאָג געטאָן - “נודנע. עס רעגנט”.

האָט אַ בליץ כּהרף-עין אַ שפּליטער געטאָן דעם שויב און אונדז ביידן צעשמאָלצן די פּנימער אויפֿן אָרט.

איצט פֿאַרדינען מיר טאַשנגעלט ווי זאָמביס. און דער רעגן, דער בעסטער שפּיגל וואָס די וועלט האָט ביז אַהער דערפֿונדען, לאַכט און לאַכט אין די גלעזערנע פֿויסטן פֿון דער ציוויליזאַציעס גלאָזשטיקער.

יום חמישי, מרץ 24, 2011

דער ערוך-השולחן אויף שבת, פסח און שבת-הגדול


צוגעבן דארף מען, אז שבת איז באמת אפהענגיק אין פסח, און פסח אין שבת. ווייל שבת איז דער צייכן פון וועלטס-באנייונג, און פסח איז דער צייכן פון השגחה און ליבשאפט צו ישראל. און איינער אן דעם צווייטן - איז גארניט, אוודאי. דערפאר האט דער אייבערשטער באלד נאך יציאת מצרים געגעבן אונדז שבת, און ניט געווארט אויף מתן-תורה. ווייל פסח נייטיקט אין שבת, און שבת נייטיקט אין פסח. דערפאר רופט מען דעם שבת "הגדול", ווייל אין דעם איז הקודש ברוך הוא פארגרעסערט געווארן, ווייל בלויז דורך וועלטס-באנייונג ווערט אויסגעקלארט זיין השגחה, געבענטשט זאל ער זיין. און מיר אויך זיינען פארגרעסערט געווארן, ווייל ער האט אונדז אויסגעקליבן פון אלע פעלקער. צוליב דעם טאקע רופט מען אים "גדול."

א שפראכיקע באמערונג וועגן טרייענגל-פייער

אז איר גיט א קוק אויפן נייעס-קאפ אין פארווערטס פון דעם גורלדיקן אומגליקס-טאג, וועט איר זען, אויפגעשריבן אויף קידוש-לבנה-אותיות, אט וואס:
ניט קיין סיבה, נאר א ווילדער מאסענמארד איז דאס געווען.
א מאל, הייסט עס, און דאכט זיך מער ניט, האט מען געזאגט "סיבה" פאר "אומגליק/עקצידענט". גענוג פארשפרייט אז דער פארווערטס האט דאס געקענט ניצן פארן ברייטן עולם.


יום רביעי, מרץ 23, 2011

אַ מעשׂה

אויסזאָגן וועל איך דיר
אַ סאָד.
ערגעץ וואַרטן עפּל
מחוצן שטיקל
פּאַפּיר.
עסטו ניט,
וואַקסן זיי
ווײַטער.
עסטו יאָ,
ווערסטו
זאַטער.
עפּעס וועט דערפֿון
אַרויס.
איז די מעשׂה
גאָרניט
אויס.

יום שישי, מרץ 18, 2011

ווען די באבע וואלט געהאט...

ווען איר וואלט געוווינט אין שושן-הבירה, וואסער העלד פון דער פורים-מגילה וואלט איר געווען? איך, מסתמא, איינער פון די פשוטע פרעסערס-און-זויפערס ביים גרויסן "דינער" אחשוורושעס. 

סיי ווי סיי - א פריילעכן פורים!

יום חמישי, מרץ 17, 2011

השבת-אבדה?

חברה, כ'פלעג האבן א בלאג ביי ישראבלאג אונטערן נומער 5801, אונטערן נאמען (אוודאי) "שלום בערגער". דאכט זיך אבער אז א סך לינקס מיינע אויף דעם בלאג צו יענער אלטער סחורה זיינען שוין ל"ע טויט. האט עמעצער אן עצה ווי אפצוראטעווען די שרייבעכץ?

אַ ליד לזכר דעם טרײַענגל-פֿײַער

מזל-טובֿ לייזער בורקאָ צום געווינען די פּאָעזיע-פּריז בײַם פֿאָרווערטס לזכר דעם טרײַענגל-פֿײַער. איך קוק אַרויס צו זען דאָס ליד! דאָ ווײַטער גייט מײַן פּרוּוו. (מײַן ענגליש ליד קען מען זען דאָ.)


געשפּרונגען

באַלעבאַטים -- ייִדן, נאָר מע קען אױסקומען.
פיידע ניט שלעכט, כאָטש טויב קען מען ווערן.
יונגע חבֿרה, פֿאַרסאַזשעטע פֿענצטער.
איין מאָל מיט אַ שוועבל - אַ קוויטל באַקומען.

מיט דער פֿאַמיליע אין עטלעכע רומס.
אַ גאַנצן טאָג די קאַקאַמײַקעס הערן.
אַזוי בגנבֿה: “האָסט אַ פֿײַער?” “גערן.”
משוגע נאָך אַ טענצל מיט די בחורים.

איך הער שוין: עס שפּרינגען אונטער ווענט.
דער פֿלאָר איז הייס ווי - ניין, געוואָרן פֿײַער.
אין דער היים אַ באַלרום קלייד, געדונגען.

דער טעלעפֿאָן. נאָר לויפֿן ניט געקענט.
טאַנצן - זאָגט סיידי - זיך לערנעןן איז גאָר ניט טײַער.
זיך פֿאָרגעשטעלט אַ טאַנצסאַלאָן. געשפּרונגען.

יום חמישי, מרץ 03, 2011

"אינדרויסן איז גארנישט בעסער און מזעהט טאקע ביי די פרייע וועלט אז זייער הארץ ווערט גיכער צובראכן ווי ביי די פרומע וועלט"

װי אָפֿט מאָל איז דער פּירוש אינטערעסאַנטער װי דער פּסוק. אַן אױסצוג:
אויך דא דאס וואס דו ביזט פרום איז די זעלבע זאך ווי דו וועסט זיין פריי סהארט קיינעם נישט און אויך נישט דיינע עלטערן ווען דו וואלסט געווען מסודר אויף א אנדער סיסטעם די גאנצע פראבלעם וואס אויבט זיך אן איז ווייל דו גייסט ארויס אויף דער וועלט מיט פארמאכטע אויגן דו קלערסט נאר אז סוועט דיר זיין בעסער.. און דאס וועט צורייסן אלעמען ארום דיר דיין רעבעצן און דער עיקר דיינע עלטערן... סאיז פונקט אזוי ווי ווען אונז זענען געווען קינדער און מהאט פארמאכט די אויגן ווען מאיז געפארן אויף די באס און מהאט זיך געפילט אויף א עראפלאן..אבער ווען מהאט געעפנט די אויגן צוריק האט מען געזען אז מזיצט אויף דעם זעלבן באס..
זיכער קען דאָס האַרץ צעברעכן זיך אַזױ גיך בײַ אַ פֿרײַען װי אַ פֿרומען. שולדיק זײַנען מסתּמא די אַזיִאַטישע.

דערהיינטיקונג: מסתמא האט איר שוין געלייענט די ווונדערלעכע אפרופן קטלאס, נאר טאמער ניט...לויפט אהין.

יום שישי, פברואר 25, 2011

יום חמישי, פברואר 24, 2011

זיסער פֿרימאָרגן, אַ ליד פֿון מערי רופֿל (פֿאַרטײַטשט פֿון שלום בערגער)

מע האָט אַוועקגעשטעלט אין אַ ריי אַלע הונדערט פֿופֿציק
קאַפּיטלעך תּהילים
און זיי איינציקווײַז אויסגעשאָסן.

אַרײַנגעוואָרפֿן אין אַ שאַנץ
געצילעוועט אויף באַגראָבן קאַפּיטלעך תּהילים.

צי זײַנען די תּהילים אויפֿגעשטאַנען,
אויפֿגעשטאַנען מיט געזאַנג?

זײַנען די תּהילים געבליבן צוזאַמען,
זײַנען זיך די תּהילים צעגאַנגען?

צי האָט געמאַכט פּליטה דער דרײַ און צוואַנציקסטער קאַפּיטל
געקומען צו דיר אין דער היים
און געבעטן אַ פֿאָר?

שטעל זיך פֿאָר דו ביסט דער פֿאַרשפּעטיקטער פּאַסאַזשיר.
זאָג וואָס מיט דיר איז געשען און וואָס דו האָסט געזען.

כ´האָב געזען ווי הונדערט פֿופֿציק באָדערס
קומען צו אַ ברייטער, רויִקער אָזערע
בײַם סוף פֿון אַ לאַנגן, הייסן טאָג.

כ´האָב געזען ווי הונדערט פֿופֿציק באָדערס
טוען זיך אויס און שווימען פּאַמעלעך איבער
צו דער צווייטער זײַט, מיט אַ לאַנגער קילער פֿרייד
ווי די פֿון שוואַנען און הינט.

ווי דערקלערסטו דאָס?

דורכן אײַנגעחזרטן.
דורך טרויערס וואָרצל.
דורך דעם הוידענדיקן לאַמטערן.
און דורך די שטערן-פּנימער
פֿאַרפֿלייצט פֿון פֿרימאָרגן-ליכט.

יום ראשון, פברואר 20, 2011

מי כּעמך ישׂראל - מזל-טובֿ! ייִדן קענען אויך זײַן אידיִאָטן

אין מיטן אַן אויסטערליש מאָדנעם אַרטיקל וואָס פֿאַרגלײַכט אינאַ גראַדע (עליו-השנאָבל) מיט (וואַרט צו...) יאָקאָ אָנאָ, שרײַבט מרים שמולעוויטש-האָפֿמאַן טאַקע באמת בזה לשון, בלי חרטה ובלי דריי:
מען מוז אָבער זײַן אַזוי געניט און ראַפֿינירט ווי יאָקאָ־אָנאָ, אַזוי ציל־באַוווּסטזיניק ווי יאָקאָ־אָנאָ, אַזוי מאַניפּולירנדיק ווי יאָקאָ־אָנאָ צו פֿאַרכאַפּן דעם פֿאַרהייראַטן דזשאַן לענאָן, און אויף אַזוי פֿיל אים פֿאַרדרייען דעם קאָפּ, ביז יענער האָט באַוויליקט אונטער איר כּישוף אונטערצוגעבן זיך און איר "געשטעלט אַ חופּה." איך הייב נישט אָן צו וויסן פֿון אַ וועלכער גזע אָט די יאָקאָ־אָנאָ ציט איר ייִחוס, צי זי איז אַ יאַפּאַנעזערקע, צי אַ קאָרעאַנקע; אַ וויעטנאַמקע צי אַ לאַאָסיאַנקע. מיט איין וואָרט — זי איז אַן אַזיאַטקע און זי האָט אים זאַטאַשטשעט.
פֿאַראַן, פּראָפֿעסאָר, אַזאַ זאַך וואָס הייסט אינטערנעט, און אויף דעם אַזאַ וויקיפּעדיע (אַן ענציקלאָפּעדיע אַזאַ), און, אַז מע באַמיט זיך און פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און קלאַפּט אַרײַן מיט ניכטערע פֿינגער דעם נאָמען יאָקאָ אָנאָ, וועט מען געפֿינען אַז זי איז געבוירן געוואָרן אין סאַן-פֿראַנציסקאָ בײַ אַ מאַמע אַ יאַפּאַנערקע. 

איז דאָס געווען אַזוי שווער?

אַ ברכה וואָס זי האָט ניט דערמאָנט אין דעם "געלן געפֿאַר." 

אפֿשר זאָל זי בלײַבן בײַ איר באַליבטער סוגיא, די וווּנדיירים וואָס זײַנען די ייִדיש-סטודענטן בײַ קאָלומביע.

הרבֿ ליפּאַ

איך אַרבעט אויף אַן אַרטיקל וועגן ליפּאַס שול, און כ'וואָלט געוואָלט הערן אײַער מיינונג וועגן דעם, בפֿרט אויב איר זײַט אַ מתפּלל אין זײַן שול, אַ חסיד פֿון זײַן מוזיק, אָדער סתּם אַ ליפּאַיִסט. צי לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַ מוזיק-סטאַר זאָל זײַן מרא-דאתרא? איז זײַן "אומפּאַרטיייִשער" צוגאַנג צו דער שול סתּם אַ בלאָף? איז דאָס אַלץ אַן ערנצטע שטרעבונג נאָך אַ נײַער קהילה, אָדער גלאַט אַזוי אַ פּאָבליסיטי-קונץ?

ק"ק, כ'ווייס וואָס דו האָסט צו זאָגן!

יום חמישי, פברואר 17, 2011

מרדכי הצדיק האט געקענט ענגליש

גיט א קוועטש אהער, און דערנאך א קליק אויף "פלעי" , וועט איר הערן .... עפעס. כ'זאג דיר צו, ס'איז כדאי.

דערנאך איז דיין היימארבעט, איבערצולאזן א קאמענטאר וועגן דעם.

א דאנק חבר ק"ק וואס האט דאס מיר איבערגעשיקט.

יום שני, פברואר 14, 2011

אדר מזל דגים


אַלע
טעכטאָנישע
ימען
ראַנגלענישן
מיינען
צווישן צדדים
זיי כאַפּן
קאָנטינענטאַלע
יעדע פֿיש
אַ טענה
נאָר מזל דגים
לענגער ווי
איז לעולם
לשון
ריבע
אַן אויסגעצויגן-
אױפֿן טיש
אוניווערסאַלע



יום ראשון, פברואר 13, 2011

צי לעבן די רייכערערס לענגער מיט יערלעכע סי-טי-באַקוקן?

אויב איר רייכערט, אָדער קענט עמעצן וואָס רייכערט, האָט איר זיכער געהערט גענוג מוסר-רייד פֿון אײַער דאָקטער, אַז איר מוזט אויפֿהערן. ניט וועגן דעם רעדט זיך אין דעם אַרטיקל. יעדער רייכערער (אָדער זײַן קרובֿ) האָט מורא פֿאַר אַ קאָנקרעטער געזונט-פּראָבלעם, פֿאַרבונדן מיטן רייכערן: מע פֿלעג עס רופֿן — "יענע מחלה"; דער ראַק, ובפֿרט לונגען-ראַק. איז דאָ אַן אופֿן נאָכצוזוכן אַזאַ ראַק פֿון פֿריִער, און צו פֿאַרהיטן דערמיט די קרענק נאָך איידער זי אַנטוויקלט זיך? 

לייענט ווײַטער אין פֿאָרווערטס.

יום שלישי, פברואר 08, 2011

אַמאָליקע יום-טובֿים: ספּרינג ברייק, 1994

מיר זײַנען געווען אין דריטן יאָר קאַלעדזש. אַ וויסנשאַפֿט-שול, וווּ די מיידלעך, קליין אין צאָל, האָבן אײַזן-שטאַרקע קעפּ און ווייניקע געדולד פֿאַר מײַן גלײַכנס, אַ בויטשיק וואָס ווייסט אַפֿילו ניט ווי צו פֿאַרפֿיִרן אַ שמועס מיט אַ מויד. אַ מאָל האָב איך בײַ איינער, אַ בלאָנדינקע אַ שפּאַניערקע, געגעבן אַ כאַפּ דאָס זײַדענע יד´עלע, האָט זי מיר אָנגעקוקט מיט אַזאַ תּמעוואַטע טרײַשאַפֿט און התפּעלות, האָב איך גענומען די פֿיס אויף די פּלייצעס און אַנטלאָפֿן צו אַ בוך אָדער אַ קאָמפּיוטער, כ´געדענק ניט וועלכע, נאָר יענער חפֿץ האָט מיר אָנגעקוקט מיט אַ פּשוטער קאַלטקייט וואָס דער נעב וועט באַלד פֿאַרשטיין.

אונדז איז אײַנגעפֿאַלן, אַז מע דאַרף פּלאַנירן אַ ספּרינג-ברייק, ס´איז דאַך באַלד צווישן די טרײַמעסטערס, מוז מען זיך לאָזן וווילגיין, הוליען, אַ לעב טאָן, אפֿשר דערפֿאַר ווײַל מע האַט אײַנגעזאַפּט אַזאַ באַגריף פֿון פֿילמען געצילעועט אויף צענערלינגען.

“מעקסיקע!” האָבן מיר אַלע אויסגערופֿן כּמעט אין איינעם, זײַענדיק אין דורם-קאַליפֿאָרניע, האָבן מיר פֿאַרשטאַנען אַז אַהין מוז מען פֿאָרן כּדי מקיים צו זײַן די מיצווה ספּרינג ברייק למהדרין. וווּאַהין אָבער, און ווי אַזוי? האָבן מיר זיך אויסגעצויגן אויפֿן דיל פֿון אונדזער ביבליאָטעק, אויפֿגעלייגט מאַפּעס, אויסגעפֿאָרשט, געחשבונט, געבראַכט ראַיות, אָפּגעשלאָגן יענעמס געדאַנקען. אַ פֿײַערדיקע דעבאַטע.

סוף כּל סוף איז געווען שלום - מע האָט זיך דערשלאָגן צו אַ קאָנסענסוס.

פֿאַראַן אַזאַ שטעטל, זיהואַטענעהאָ, אויפֿן פּאַציפֿישן ים-ברעג. מע קען אַהינפֿאָרן מיט אַ ביליקן בוס. האָט מען געקויפֿט בילעטן און געשיקט מיר נאָך צידה-לדרך, צו אַ היגן סופּערמאַרק.

קיין אויטאָ האָב איך ניט, בין איך געגאַנגען צו פֿוס. מע האָט מיר געבעטן, איך זאָל קויפֿן מאַראַנצן און באַנאַנעס. מיטגעבראַכט האָב איך די צען פֿינגער, ניט מער. קיין קויש, קיין רוקזאַק.


כ´האָב אָנגעקויפֿט אַ באַרג מיט מאַראַנצן און פּלענטי באַנאַנאַס. אַרײַנגעלייגט האַט מען זיי אין פּלאַסטישע זעקעלעך, וואָס -- וואָס ווײַטער איך בין געגאַנגען מיט אָנגעלאָדענע טריט -- אַלץ מער לעכער האָבן זיך אין זיי אויפֿגעריסן. מאַראַנצן און באַנאַנעס זײַנען אַרויסגעפֿאַלן ווי אין אַ סוררעאַלער לאַס-וועגאַס.


סוף-כּל-סוף האָב איך מער ניט געקענט. האָב איך אויסגעשטרעקט די הענט צום הימל און אויסגעשריגן, כ´קען ניט האַלטן די פֿרוכט! זאָל עמעצער מיר העלפֿן!


אַן אויטאָ האָט זיך אָפּגעשטעלט און אַ חנעוודיק פּנים האָט געגעבן זיך אַ שטעק אַרויס פֿון אַ שויב.

“ווילסטו הילף מיט דײַן פֿרוכט?”


“ניין, כ´בין אָקיי,” האָב איך געזאָגט אין אַ פֿאַרלעגנהייט.


ווײַטער געגאַנגען, ביז כ´בין געקומען צו גיין אויף קאַמפּוס, אין דער מיטאָג-היץ, מיט ליידיקע זעקלעך.

האָבן מיר געקויפֿט האַמבורגערס צו פֿרעסן אויפֿן בוס, און אַרײַנגעפֿאָרן אין מעקסיקאַנער שטעטל שוין הונגעריק ווי צען הינט און וואַלד, פֿאַרבענקט נאָך קנאָבל, פֿיש און פֿאַרפֿומירטע פֿרויען.


די רײַזע איז אָפּגעהאַקט געוואָרן ווײַל איינער פֿון אונדז חבֿרה, אַ לאַנגע לאָקש וואָס אַרבעט הײַנט ווי אַן אַסטראָנאָם, האָט זיך פֿאַרדרייט דאָס קנעכל בײַם סאָרפֿן, ממש צעבראָכן. האָב איך -- מיט מײַן כּוח-השפּאַניש -- אים באַגלייט אַהיימוועגס.


אויפֿן בוס צום פֿליפֿעלד בין איך געווען מלא-באַגײַסטערונג וואָס איך פֿאַרשטיי דעם קאַרטון אויף דער טעלעוויזיע, האַלט איך כּסדר אין איין פֿאַרטײַטשן, ביז ער גיט מיר איידל אַ זאָג:

“איך פּרוּוו שלאָפֿן”.

יום רביעי, ינואר 26, 2011

נידער מיט דער דערװאַקסנשאַפֿט

נידער מיט דער דערװאַקסנשאַפֿט, האָט געשריגן דאָס ייִנגל מיטן ציכטיק-רײנעם פּענעמל. נידער! זײַן לשון איז געװען פּערפֿעקט. קײן פֿעלער נישט, קײן פּגם. װי פֿריש פֿון ביכל אַרױס. כ'האָב אים קױם קױם פֿאַרשטאַנען.

האָט אַ צװײטע ייִנגל אים גיך צורעכט געמאַכט און אָפּגעראַמט פֿון װעג. אַ דערשטיקט געשרײ האָט זיך פּלוצעם דערהערט, אַ כיק פֿון אַ דורכחלפֿטן העלדזל. איז אױסגעװאַקסן דאָס ייִנגל פֿאַר מיר אין װעג, און אַרױסגעשטרעקט אַ האַנט. אַ גוטן רב ייִד!

אַזױ כּסדר. אַ ייִנגל זיך פּאָיאַװעט, אַ ייִנגל אָפּגעראַמט. אַ ייִנגלשע באַגריסונג, אַ ייִנגלשע געװײן. און באַלד אַ גאַנצע רײ קערפּערלעך אױפֿן װעג, עלעהײ ברוקשטײנער, סאָװעטישע, איבערגעניצעװעטע מצבֿות.

װען איר זאָגט: מעלאָדראַמאַטיש, װאָלט איך צוגעשאָקלט. װען איר זאָגט: סענטימענטאַל, װאָלט איך צוגעבאָמקעט און אונטערגעברומט אַ ניגון דערצו. װען איר זאָגט: פֿאַלש װאָלט איך אָבער אופֿגעהױבן אַ האַנט און געזאָגט בפֿני נכתּבֿ, בפֿני נחתּם. מיט מײַן פּנים געזען, אױף מײַן לײַב אָנגעשריבן. אױף דעם װעג גײ איך. אױף דעם װעג טאַנץ איך. אױף דעם װעג צי איך זיך אױס װי אױפֿן צדיקס קבֿר און שלאָף זיך אױס - אַ מחיה - בשעת די װעלט שרײַט און װײנט מיט בערישע קלאַנגען.

יום שני, ינואר 17, 2011

אַ קליינער אויסצוג פֿון מאַרטין לוטער קינגס "איך האָב אַ טרוים"-רעדע

פֿון זײַן באַוווּסטער רעדע אָפּגעהאַלטן דעם 28סטן אויגוסט 1963 אין וואַשינגטאָן.

אייביק מוזן מיר פֿירן אונדזער קאַמף אויפֿן הויכן פּליין פֿון ערלעכקייט און דיסציפּלין. מיר טאָרן ניט דערלאָזן אַז אונדזער שעפֿערישער פּראָטעסט זאָל זיך דעגענערירן אין פֿיזישער רציחה. אָבער און ווידער מוזן מיר שטײַגן צו די דערהויבענע הייכן פֿון טרעפֿן פֿיזישן כּוח מיט נשמה-כּוח. דער וווּנדערלעכער נײַער מיליטאַנטישקייט וואָס האָט אײַנגעשלונגען די נעגער-גאַס טאָר ניט דערפֿירן צו אַן אומצוטרוי פֿון אַלע ווײַסע מענטשן, וואָרן אַ סך פֿון אונדזערע ווײַסע ברידער, ווי עס ווײַזט זיך אַרויס פֿון זייער הײַנטיקן בײַזײַן, זעען שוין אײַן אַז זייער גורל איז געקניפּט און געבונדן מיט אונדזער גורל. זיי זעען שוין אײַן אַז זייער פֿרײַהייט איז ניט אָפּצובינדן פֿון אונדזער פֿרײַהייט. מיר קענען ניט גיין אַליין....

...

און וועס דאָס פּאסירט, ווען מיר לאָזן פֿרײַהייט קלינגען, ווען מיר לאָזן זי קלינגען פֿון יעדן דערפֿל און שטעטל, פֿון יעדן שטאַט און יעדער שטאָט, וועלן מיר קענען פֿאַרגיכערן דעם טאָג ווען אַלע קינדער פֿון אייבערשטן, שוואַרצע און ווײַסע, ייִדן און גוייִם, פּראָטעסטאַנטן און קאַטויליקער, וועלן קענען געבן זיך די הענט און זינגען מיט די ווערטער פֿון יענעם אַלטן נעגער-זמר, דערלעבט די פֿרײַהייט, דערלעבט די פֿרײַהייט, אַ לויב זײַן ליבן נאָמען, דערלעבט די פֿרײַהייט!

יום שישי, ינואר 07, 2011

א פריילעכן ערב מארטין לוטער קינג טאג

טייערע חברים,

ניט יעדער איז דאכט זיך באקאנט מיט עלעמענטארע מאדערנע באגריפן פון ראסן-טאלעראנץ. איז אט - מיר זיינען אלע, "שווארצע, ווייסע, ברוינע, געלע" באשאפן געווארן בצלם אלוקים (אדער, אויב איר גלייבט ניט, גלייכע מענטשן מיט גלייכע רעכט). קיינער וויל ניט באשריבן ווערן ווי א שקלאף אויף די שפאלן פון א וויכטיקן יידישן בלאט.

איך ווייס אז קיינעם פון מיינע לייענערס קען מען ניט באצייכענען ווי א ראסיסט, נאר טאמער האט איר חברים אזעלכע, לערנט מיט זיי קמץ-אלף-א פון דער מענטשלעכקייט און יידישקייט. 

א גוטן שבת!

יום חמישי, ינואר 06, 2011

"וואָס קאָן מען טאָן איז תמיד גרינג צו זאָגן"

קוואַזי מוסר

ס'איז היינט אַ שוואַרצער טאָג
פון פעסט פאַרקלאַפּטע טירן
אַיעדערער פאַרשפּאַרט זיך
אין זיין שטאַל
און טאָמער וועט אין דרויסן
עמיץ טאָן אַ פאַל
וועט זעלטן ווער די הענט צעפירן
כאָטש מוסר־זאָגערס, עצה־געבער
האָט מען גאָר א שלל

נאָר קומען וועט דער טאָג
ווען הערצער ווערן אָפן
אי אינעווייניק
אי פון דרויסן
פון גרויסער ליכט באַשטראַלט
און טאָמער וועט דאַן עמיצער
די וואונדער־ליכט פאַרשלאָפן
פאַרפעלט ער ביידע וועלטן
איבעראַל

און דו, מיין ליבער פריינד, הער אויף
צו קלאָגן
אַ שיינע וועלט, אַ מיאוסע וועלט –
ס'איז אַלץ עגאַל
וואָס קאָן מען טאָן
איז תמיד גרינג צו זאָגן
נאָר ווייטער טאָן און זאָגן
בלייבט נאָך אַלץ
דער כלל