יום שני, יולי 27, 2009

געזונט-רעפֿאָרם, מעדיצינישע גרײַזן און דערװאַרטונגען

די אױסטראַלישע צײַטונגען האָבן לעצטנס איבערגעגעבן אַ באַריכט װעגן אַ קומעדיקן רעגירונג-רעפּאָרט, װאָס זאָגט אַז די מלוכישע געזונט-סיסטעם איז אַ קרבן פֿון אַרױסגעװאָרפֿענע געלט, אומעפֿעקטיװקײטן, און מעדיצינישע גרײַזן װאָס זײַנען אַמאָל פֿאַטאַל צו פּאַציִענטן.

געזונט-רעפֿאָרם, גרײַזן און דערװאַרטונגען אינטערעסאַנט איז, װאָס דאָס זײַנען פּונקט די זעלבע חסרונות פֿון װעלכע עס לײַדט די אַמעריקאַנער סיסטעם. װאָס לאָזט דאָס אונדז הערן? נישט װאָס די אוניװערסאַלע געזונט-פֿאַרזיכערונג (דער ציל פֿון איצטיקן אַמעריקאַנער געזונט-רעפֿאָרם) טױג נישט (אײַ, אַפֿילו אַ סיסטעם װי אױסטראַליעס איז נישט פֿרײַ פֿון גרײַזן?), נאָר װאָס מיר קענען נישט ריכטן זיך אַז די אוניװערסאַלע פֿאַרזיקעהרונג װעט תּיכּף לײזן אַלע פּראָבלעמען.

יום ראשון, יולי 19, 2009

שבתים אין מעלבורן

דעם ערשטן שבת האָבן מיר פֿאַרבראַכט בײַ אונדזערע פֿרײַנד דודי רינגעלבלום און רותּי באָלטמאַן, אַזאַ מין פּאָרפֿאָלק װוּ אײנער (דער מאַנצביל) איז על-פּי אידעאָלאָגיע אַ װעלטלעכער, אַ בונדיסט, און דערפֿאַר (אָדער כאָטש: װעדליק איר פֿאַרשטײט) איז די שטוב אַדורכגעדרונגען מיט אַזאַ װאַרעמער ייִדישקײט און הכנסת-אורחים. געדאַװנט האָבן מיר בײַ אַ מאָדערן-אָרטאָדאָקסישער שול אין דער איסט קאָלפֿילד געגנט װוּ אונדזערע חבֿרים װױנען. באמת אַ גענערישער פּלאַץ, כאָטש אַ פֿרײַנדלעכער און דער קינדערצימער האָט מײַן טעכטערל פֿאַרװײַלט.

דעם פֿאַרגאַנגענעם שבת האָבן מיר געהאַט מער אַ געזינטערן שפּאַציר צו אַ רעפֿאָרם-שול אױף אַלמאַ סטריט, דװקא אינעם עירובֿ. טשיקאַװעסן פֿון דעם איבערלעבעניש: דער אָרגל (מע װײסט דאָך אַז אַמאָל האָט יעדער מאָדערנע שול, איבער דער גאַנצער גאַמע, זיך באַרימט מיטן אָרגל!), דאָס פֿירלײנען די הפֿטרה אױף ענגליש, און דאָס, װאָס דער ייִד אין די פֿערציקער װאָס איז בײַ מיר געזעסן האָט געזאָגט די תּפֿילות דװקא מיט אַן אַשכּנזישער הבֿרה!

יום ראשון, יולי 05, 2009

טורן פֿון היסטאָרישע ייִדישע שטעט

א: ניו־יאָרק

דאָס איז די שטאָט וווּ גלאָריע און פּראַכט טרעפֿן מיט פֿאַרשײַטקייטש און פּריצות, און קיין צד האָט ניט געוווּנען, נײַערט ביידע קאָמבינירן זיך אין אַ כּלאַיִם. יעדע זאַך אין דער שטאָט איז אַ געמישעכץ, אַ תּערובֿת פֿון באַשטאַנדטיילן וואָס פּאַסן זיך ניט. אפֿשר ניט אָסור לגמרי נאָר פּשוט ניט קיין גוטער געדאַנק. יעדער שיכט שטאָט כאַפּט אַרום אָנצאָליקע מיקראָסקאָפּישע סובשיכטן, יעדער בנין איז אָנגעפּיקעוועט מיט צעלן, יעדער אומגליק פֿאַרוויקלט קליינע גליקן.

לאָמיר אָפּכאַפּן דעם אָטעם, זיך אומקוקן. ווער זשע וווינט דאָ? פֿעלקער וואָס האַלטן אין ניט ווערן, פֿעלקער וואָס שיפֿלן זיך אַהער פֿון ווײַטע צעקריגטע, צעשאָכטענע לענדער און ווערן דאָ עפּעס אַנדערש, כינעזיש עסן וואָס איז ניט צו דערקענען פֿון די טעם־וואָצלען פֿון אַ ביידזשינגער, רוסישע ייִדן וואָס אַנטלויפֿן צו רוסיציזם אָנשטאָט זיך צו ספּראַווען מיט אַ געפֿערלעך ברייטער דעפֿיניציע ייִדישקייט.

איך בין דײַן וועגווײַזער, זיסקייט, און תּמעוואַטע פֿרעגסט וועגן די ייִדן. לאָמיר שוין לאָזן די ייִדן אין אַ זײַט, אָקיי, איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל? די גאַנצע שטאָט איז אַדורכגעדרונגען מיט ייִדישקייט אַז מע דאַרף ניט אָנקומען צו די ייִדן. מע קען זיך אַן עצה געבן מיט די גויים, זאָלן זיי לעבן און געזונט זײַן.

ס'איז אָבער שווער צו רעדן וועגן די גויים גרופּעסווײַז, ווײַל מע וויל חלילה קיינעם ניט באַליידיקן, ס'איז שוין אײַנגעקריצט שוין כּמה יאָרן אין דער אַמעריקאַנער פּסיכיע אַז פֿאַראַלגעמיינערונגען וועגן פֿעלקער אָדער ראַסן קען דערפֿירן צו ראַסיזם.

קען איך נאָר רעדן וועגן יחידים אין מײַן שטאָט פֿון מיליאָנען:

טעאָדאָראָ ק. טראָגט זיך אַרום טאָג־אײַן טאָג־אויס מיט דאגות און פּחדים. ער איז אַ קובאַנער פֿאַרוואָגלט אין דער קאַפּיטאַליסטישער מעטראָפּאָליע. זײַן טאָכטער פֿון 19 יאָר איז אַרויסגעפֿאַלן פֿון שול, זײַן זון סטראַשעט אים מיט אַ ביקס. און אַליין האָט ער מער ניט קיין שטעלע, די דרוקערײַ וווּ ער האָט געאַרבעט איז מער ניטאָ. ער זיצט גאַנצע טעג אין דײַנערס אין רעסטאָראַנען און לייענט די צײַטונגען. ער זוכט געלעגנהייטן אין די קלאַסיפֿײַדס כאָטש זעלטן ווער קויפֿט הײַנט דאָרט אַן עד.

שיינע וו. זוכט אַ מאַן פֿון לאַנג און וויל יעדן געבן צו וויסן, אַז זי דאַרף ניט האָבן קיין מאַן. דאָס איז אמת און ניט אמת. ווען זי זאָל בלײַבן אַליין, וואָלט זי געווען גליקלעך, נאָר זי וויל ניט בלײַבן אַליין. האַלבצײַטיק איז זי געפֿערלעך פֿעיִק און פּראָדוקטיוו און האַלבצײַטיק זיצט זי אין איר צימער, גריזשעט די נעגל, און פּרוּווט ניט קלינגען די מאַמע אין קליוולאַנד. שיינע איז 22 יאָר אַלט און וועט אין דרײַ יאָר אַרום ווערן פֿרום.

יו שיאַאָ, 58 יאָר אַלט, איז געקומען צו פֿאָרן מיט דרײַ חדשים צוריק פֿון פֿודזשיאַן־פּראָווינץ אין כינע. זי האָט שוין געטראָפֿן אַן אַרבעט און פֿאַר דעם איז זי דאַנקבאַר. זי פֿאָרט יעדע וואָך דרײַצן שעה מיט א קליינעם באָס צו טענעסי, וווּ זי אַרבעט אין א רעסטאָראַן וווּ דער בעל-הבית איז אַן אייגענער, אַ לאַנדסמאַן. ער שלאָגט ניט און לאָזט אַ מאָל פֿאַלן אַ וואַרעם וואָרט.

ווען דאָס וואָלט געווען אַן אנדער סאָרט מעשׂה וואָלטן אַלע די פּאַרשוינען געטראָפֿן זיך, מחמת איזה סיבה, אין אַ רעגנדיקער נאַכט אויף אַ פֿאַרגענסענעם ראָג, ערגעץ צווישן פּראָספּעקט פּאַרק און בענסאָנהערסט. ס'איז אָבער ניט געשטויגן ניט געפֿלויגן. ס'איז אַ שטאָט אַזאַ, וווּ יעדער ווייסט (אויף אַן אומקלאָרן אופֿן) אַז אַנדערע טיפּן מענטשן דרייען זיך אויף די זעלבע גאַסן, אָטעמען די זעלבע לופֿט, קומען אום פֿון די זעלבע אומגליקן און רצחענען זיך מיט די זעלבע פֿאַרווײַלערישע סמען - נאָר מע קען זיי ניט, מע זעט זיי ניט, מע רעדט מיט זיי ניט, ס'איז פּשוט אַ נסיון צו האַלטן דעם מוח אָפֿן, צו בלײַבן ניט אַליין אַפֿילו מע רעדט מיט קיינעם ניט און מע שלאָפֿט אײַן, נאַכט־אײַן נאַכט־אויס, איינער אַליין צום טאַקט פֿון פֿאַרבײַפֿאָרנדיקע מיסטאויטאָס האַרט לעבן פֿענצטער.

יום רביעי, יולי 01, 2009

...און איך פֿאַרלאָז ניו-יאָרק

...דאָס אַרבעט-זוכעניש איז געווען אַ קאַפּעלע מער אינטערעסאַנט ווי כ'האָב מתכּוון געווען. ניט געקוקט דעראויף האָב איך מיט מזל באַקומען אַ שטעלע אין קליניק פֿון דזשאָנס האָפּקינס אין ק"ק באַלטימאָר. מיר (איך מיט די בני-בית) זײַנען ממש באַגײַסטערט. איך קוק אַרויס זיך צו באַקענען מיט די דאָרטיקע פֿײַנע ייִדן, סײַ "ייִדישע ייִדן" סײַ סתּם.

און ס'וועט זײַן שווער (שווער ווי "דאָס אָפּרײַסן דאָס פֿינגערנאָגל פֿון פֿלייש", ווי דער שרײַבער פֿון על סיד האָט זיך אויסגעדריקט) זיך נעמען אָפּשייד פֿון ניו-יאָרק, די שטאָט וווּ דאָס לעבן איז צעגלידערט און אָפּגעשפּיגלט אין אַלע שאַטירונגען.

איך פֿאָר אין מעלבורן

עס וואָלט געווען אַ פֿאַרגעניגן זיך צו זען מיט חבֿרים און באַקאַנטע איצטיקע און נײַע. לאָז פֿון זיך הערן! איך קום צו פֿאָרן אי"ה דעם 6טן, מאָנטיק.

אַגבֿ דעם 12טן און דעם 26סטן (ביידע זונטיקן) דאַרף איך געבן שמועסן אויף ענגליש און ייִדיש בײַ דער קדימה-געזעלשאַפֿט וועגן די שײַכותן צווישן מעדיצין און ייִדישקייט. קומט און וואַרפֿט פּאָמידאָרן!