יום רביעי, ספטמבר 30, 2009

מײַן השקפֿה, ווידער, אָדער: ווי קען מען זײַן אַ פֿרומער וויסנשאַפֿטלער?

לעצטנס איז געגאַנגען די רייד אויף אַן אָנלײַן ייִדיש־פֿאָרום וועגן גלייביקייט, און ווי אַזוי מענטשן פֿון אַ וויסנשאַפֿטלעכער נטיה קענען אויך זײַן פֿרומע. האָב איך זיך מטריח און געענטפֿערט. כ'ווייס אַז דאָס איז ניט דאָס ערשטע מאָל וואָס כ'בין מאריך־ימים־ושנים וועגן מײַן השקפֿה, נאָר אפֿשר וועט עס טייל אינטערעסירן.

אַרום און אַרום, דאַכט זיך מיר אַז דו האָסט אַ נטיה צו אידעאָלאָגישקײט און שטרענגע סטאַנדאַרדן, און דאָס איז אַװדאי אַ גוטע זאַך. נאָר די װעלט איז נישט גאָר אָדער גאָרנישט. אַפֿילו (בפֿרט?) די װיסנשאַפֿט, און דאָס "אױסגעפֿינען" (אױסטראַכטן? באַשאַפֿן?) װיסנשאַפֿטלעכע געזעצן און טעאָריִעס, איז געקניפּט און געבונדן מיט מענטשלעכע עמאָציעס, פּניות, פּריװאַטע איבערלעבענישן, און דאָס גלײַכן. ס'איז נישט אָפּצושײדן דער אײַנשטיין פֿון זײַן װיסנשאַפֿלעכע װעלטבאַנעם. און איך מײן דערמיט *נישט* אַז די וועלטישע װיסנשאַפֿט איז אומפּערפֿעקט, און אַזאַ פּלאַטאָנישע װיסנשאַפֿט װאָלט נישט געװען פֿאַרבונדן מיט די עמאָציעס - פּונקט פֿאַרקערט. איך מײן אַז יעדער מוח-אַקװיטעט פֿונעם מין מענטש איז אַזאַ תּערובֿת.

(דרך-אַגבֿ איז דאָס אױך אמת װעגן פֿרומע ייִדן און רעליגיעזע מענטשן ביכלאַל. אײַ, טײל - אַ סך - פֿרומע ייִדן זײַנען פּאַסקודניאַקעס? דאָס איז נישט קײן נײַע אָבסערװאַציע, די קאַטעגאָריע פֿון נבֿל ברשות התּורה איז געװען גילטיק מיט הונדערטער יאָרן צוריק. נאָר דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װערט פֿון רעליגיע. אײַ, טײל - אַ סך - ציִוניסטן זײַנען ראַסיסטיש און די ייִדישע מדינה איז באַגאַנגען שרעקלעכע עװלות קעגן די פּאַלעסטינער? דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װיכטיקײט אָדער די װערט פֿון דער ייִדישער מדינה.)

אַ פֿילאָסאָפֿיע פֿון רעליגיע איז אַװדאי שװער איבערצוגעבן אַל רגל אַחת, נאָר בקיצור נימרץ װעל איך זאָגן אַז איך בין אַ גלײביקער. דאָס איז (װי אַ סך האָבן געזאָגט פֿאַר מיר אױף אַן עלעגאַנטערן אױפֿן) מער אַן עמאָציע װי אַ פֿאַקט, מער אַן עסטעטיק װאָס מע נעמט אָן װי אַ טעאָריע װאָס מע װײַזט אויף. וויטגענשטיינס משל איז דאָ שײך: ס'איז װי אַ פֿליג װאָס זשומעט אַרום אין אַ פֿלאַש זאָל פּרוּװן איבערגעבן דעם פֿליג אין דרױסן, װאָס דאָס איז אַזױנס צו זײַן אין אַ פֿלאַש. אָדער (ניצנדיק נאַגעלס אַ משל) איז דאָס אַזױ װי פּרוּװן איבערגעבן װאָס פֿאַר אַ זאַך ס'איז צו זײַן אַ פֿלעדערמױז.

דערפֿאַר איז כּמעט אוממעגלעך, אפֿשר אַפֿילו װילד אומפּאַסיק, צו פּרוּװן ענטפֿערן אויף דײַנע כּמו װיסנשאַפֿטלעך אױסגעפֿורעמטע שאלות. אַ "העכערע אינטעליגענץ" שמעקט מיט דער רעליגיעזער פֿילאָסאָפֿיע פֿון 19טן יאָרהונדערט. (דאָס איז נאָך עפּעס װעגן די הײַנטיקע מאָדע אױף אַנטי-רעליגיזם: ער איז גאָרנישט מחדש און פּאַטשט זיך אין בײַכל, אַז זײַנע טענות קעגן די פֿרומע זײַנען כּלומרשט נישט אָפּצופֿרעגן, אַפֿילו מע כאַזערט זײ איבער שױן טױזנט יאָר...)

און װאָס איז שײך צו זאָגן "װיפֿל פּראָצענט" מע גלײבט אין גאָט? שױן זשע זאָגט מען דאָס אין טאָג טעגלעכן לעבן? "איך גלײב 50% אין דער דעמאָקראַטיע"? "יענער גלײבט 30% אַז די פּובליק אָפּשן איז נײטיק פֿאַר העלטקעיר רעפֿאָרם"?

דאָס זעלבע איז חל אױף דער פֿראַגע, צי די געשעענישן פֿון תּנך זײַנען "באמת" געשען. װאָס איז דאָס טײַטש? אַפֿילו איך זאָג יאָ (װאָס, װען דו צװינגסט מיר, איך װאָלט יאָ געזאָגט), איז דער תּנך נישט קײן געשיכטע-ביכל און מײַן דעפֿיניציע פֿון משה רבינו ע"הס עקזיסטענס איז מסתּמא װײַט אַנדערש פֿון דײַנס. איך האַלט אַז דער תּנך איז אַ מיטאָס, און מיט "מיטאָס" בין איך אױסן דער פּינקטלעכער זין פֿון װאָרט, װי אַ פֿונדאַמענט, אַ בראשית-מעשׂה װאָס מע קען זיך אָן דעם נישט באַגײן. און דערפֿאַר טאַקע איז די תּורה אמת.

און (לסוף!) װיל איך זאָגןֹ אַז נישט אַלע פֿרומע זײַנען פֿון אײן טײג געקנאָטן. דאָס איז נאָך אַ זאַך װאָס די היטשענסן און די דאָוקינסן פֿאַרקוקן כּסדר. זײ קעמפֿן זיך מיט די װינטמילן פֿון 17טן יאָרהונדערט. הײַנט איז רעליגיע (װי יעדע זאַך) צעשפּאָלטן אין טױזנטער שטיבעלעך און כּתּימלעך. (דאָס ערגסטע װאָלט געװען צו זאָגן אַז די װאָס גלײבן אין אַ ליבעראַלער רעליגיע, װי איך, זײַנען כּלומרשט נישט "באמת" רעליגיעז, עלעהײ ס'איז סאַטמער אָדער יום-כּיפּור-בעלער.)
דאַכט זיך אַז מײַן "אױף אײן פֿוס" איז געװאָרן אַ צענטיפּעדע. אָדער אפֿשר הינערשע פֿיסלעך... אַ
גוט קװיטל! .

יום שלישי, ספטמבר 22, 2009

יום שלישי, ספטמבר 15, 2009

די וואך אין פאטאס

אזוי האבן מיר פארבראכט די זומער-וואקאציע.

יום רביעי, ספטמבר 09, 2009

אני לדודי ודודי לי

אני לדודי ודודי לי
איך לויף. וואו לויפסטו?
אונדזער לעבן, ווייניק ליבעראל
אייבערשטער: למאי ולמה לא?
אוי, ליבע, ווייטער לענדער.

תורה, שארף, רוי, יונג.
תזמורת, שפיל ראק, יא.
תעודה: שלעכטע רייז יאגורט.
תודה, שיינע ריחות, יאזמין.

יום שלישי, ספטמבר 08, 2009

װאָס איז אַ װערטער-אוצר?

אַ לײענער פֿון אַן אַנומלטיקן בלאָגפּאָסט פֿרעגט:

איך כאפ נישט גענוי וואס מען קען טון אין דעם לינק. עס איז געשריבן "זוך ווערטער". וואס זוכט מען, און וויאזוי???

אַ װערטער-אוצר איז אַ זאַמלונג װערטער, װאָס דער ציל איז צו פֿאַרברײטערן און פֿאַררײַכערן די סעלעקציע װערטער װאָס מ'איז דערמיט באַקאַנט. פֿאַרשטײט זיך, אַז אַ װערטער-אוצר איז טײלװײַז ענלעך צו אַ װערטערבוך. נאָר בשעת אַ װערטערבוך צילעװעט דעראױף, מע זאָל דעפֿינירן אַ װאָרט, דאָס הײסט, מאַכן אַז דער לײענער זאָל קענען דאָס װאָרט (װאָס דאָס זאָל נישט הײסן, דערװײַלע איז מיר נישט קלאָר), איז דער ציל פֿון אַ װערטער-אוצר אַז מע זאָל זיך באַקענען מיט אַ װאָרטס (אַזױ צו זאָגן) געגנט. װאָסערע װערטער זײַנען קרובֿ צום װאָרט? װאָסערע זײַנען װײַט? װאָסערע װערטער שטײען אין קעגנזאַץ צום װאָרט? װאָסערע װערטער מײנען מער װײניקער דאָס זעלבע, נאָר זײַנען פּראָסט? עלעגאַנט? לומדיש? קלעזמער-לאָשנדיק? פּױליש? און אַזױ װײַטער.

נאָר װער איז געװען נחום סטוטשקאָװ?

איך ברענג דאָס שטיקל פֿון דעם װעבזײַטל (פֿאַרייִדישט האָב איך):

אַ געבױרענער אין בראָק, פּױלן, אין 1893, האָט נחום סטוטשקאָװ זיך פֿרי אױסגעציעכנט מיט זײַן אױער פֿאַר שפּראַכן. נאָך פֿאַר ער האָט זיך געלערנט העברעיִש אין תּלמוד תּורה האָט ער באַהערשט (חוץ מאַמע-לשון) פּױליש און רוסיש. צו 16 יאָר איז ער אַראָפּ פֿון רעליגיִעזן דרך און געװאָרן אַקטיװ אין טעאַטער.

אין 1923 איז ער געפֿאָרן אין אַמעריקע און אַראָפּ מיט צװײ װאָכן שפּעטער שױן אַן ענגליש-רעדנדיקער, האָבנדיק איבערגעלײענט שעקספּיר, טװײן, און די ענציקלאָפּעדיִאַ בריטאַניקאַ אױפֿן װעג. זײַן גרעסטע ליב איז אָבער געװען די ייִדישע שפּראַך. זײַן ייִדישער גראַמען-לעקסיקאָן, אַרױס אין 1931, האָט אים קונה-שם געװען בײַ דראַמאַטורגן, אינטעליגענטן, און דעם גרױסן ייִדיש-רעדנדיקן עולם.

האַרט נאָכן אַרױסקום פֿון גראַמען-לעקסיקאָן, האָט סטוטשקאָװ זיך גענומען צום אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך, אַ ריזיקער אופֿטו װאָס ער האָט אָפּגעגעבן אַלץ מער צײַט און כּוח, בשעת אָנשרײַבן, רעזשיסירן, און שפּילן אין אַכט ראַדיִאָ-פּראָגראַמען אַ װאָך. בײַם שאַפֿן דעם שאַצקאַמער פֿון 12 יאָרהונדערטער ייִדיש לעבן און שאַפֿן, האָט סטוטשקאָװ געלײנט שיִער נישט אַלץ װאָס מע האָט אַרױסגעגעבן אױף ייִדיש: ספֿרים, ליטעראַרישע װערק, און טאָגבלעטער. אַלץ האָט ער קאַטאַלאָגירט אױף אינדעקס-קאַרטלעך, װאָס זײַנע קינדער דערמאָנען זיך װי זײ פֿלעגן אים אַרױסשטאַרצן פֿון בוזעם-קעשענע.

אַרױס אין 1950 האָט דער אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך אַרײַנגענומען 933 זײַטן פֿון דער ייִדישער קוטלורס יעדן אױסדרוק, פֿון למדישע פֿאַררופֿן ביז פּיקאַנטע װוּלגאַריזמען. 392 סינאָנימען פֿאַר "זעץ", 100 װערטער און אױסדרוקן פֿאַר "חוצפּה." און זיבן זײַטן קללו. קײן מאָל פֿריִער אין דער געשיכטע האָט אײן מענטש אַדורכגעפֿירט אַזאַ קאָלאָסאַלע לעקסיקאָגראַפֿישע באַשאַפֿונג. דער װערטער-אוצר איז אַ גרױסער תּם-ונשלם צום רײַכטום פֿון מאַמע-לשון, אין דעם סאַמע מאָמענט װען די שפּראַך האָט אױסגעהױכט די נשמה אין די װעלטלעכע קרײַזן. נאָכן אַרױסענדיקן דעם װערטער-אוצר האָט זיך סטוטשקאָװ תּיכּף גענומען צו זײַן פֿינאַלער לעקסיקאָגראַפֿישער אונטערנעמונג, אַ העברעיִשער װערטער-אוצר. קורץ נאָכן אופֿקום פֿון דער ייִדישער מדינה, האָט ער מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ װיכטיקן מאָמענט אין דער מאָדערניזירונג פֿון דער העברעיִשער שפּראַך.

יום חמישי, ספטמבר 03, 2009

איך בין אַ גרױסער אַרבוז

װאָס קײַקלט זיך אין די גאַסן.
כ'האָב נישט מורא פֿאַר עקספּלאָסיע
נאָר פֿאַר קלײנקײט.