יום שבת, דצמבר 26, 2009

דער באַלטימאָרער עקספּערימענט, באַשריבן אין פֿאָרווערטס

ווען אַ יונג פּאָרפֿאָלק, וואָס געהערט נישט צו די ייִדיש־רעדנדיקע חסידישע קרײַזן, באַשליסט צו דערציִען די קינדער אויף ייִדיש, איז דער ענין, וווּ מע זאָל וווינען, אַ גאָר וויכטיקער. פֿאַרשטייט זיך, מע מוז אויסקלײַבן אַן אָרט, וווּ די עלטערן קענען ציִען חיונה. פֿון דעסטוועגן, גלוסט זיך אויך צו געפֿינען אַ שטאָט אָדער געגנט, וווּ די קינדער וועלן קאָנען הערן ייִדיש, געדערט מחוץ דער אייגענער משפּחה.

בײַ דרײַ ייִדיש־רעדנדיקע משפּחות — בנימין און חנה מאָס, מאַרק און ברכה קאַפּלאַן, און שלום און סעלעסט בערגער — האָט דאָס מזל צוגעשפּילט אויף ביידע פֿראָנטן. אַלע דרײַ האָבן געקראָגן פּאָזיציעס בײַם "דזשאָנס האָפּקינס אוניווערסיטעט" אין באָלטימאָר, מערילאַנד, און צוליב דעם וואָס זייערע קינדער זענען פֿונעם זעלבן דור (דער ייִנגסטער איז אַלט 16 חדשים, און דער עלטסטער — 6 יאָר), האָט זיך געשאַפֿן אַ מעגלעכקייט אויפֿצובויען אַ שטיקל ייִדיש־רעדנדיקן ציבור.

לייען ווײַטער אין פארווערטס.

יום שלישי, דצמבר 15, 2009

באַריכט פֿון דער ליידיקער שטאָט

איך בין געווען אין דער ליידיקער שטאט. עס רעדט זיך אַזוי ליידיק. באמת איז די שטאָט פֿול מיט מענטשן נאָר זיי זײַנען אָרעמע לײַט, ליידיקגייערס בלית ברירה ווײַל עס פֿעלט ערשטקלאַסיקע סאָציאַלע פֿאַרזאָרג. דאָס הייסט אַז ניט די מענטשן זײַנען שולדיק, נאָר די געזעלשאַפֿט. חוץ די פֿאַרברעכערס מיט די מאָגערס מיט די פֿאַרגוואַלדיקערס מיט די מערדערס. די יענע זײַנען רשעים און אויסוווּרפֿן נאָר אַלע אַנדערע אָרעמע-לײַט זײַנען וווילע חברה-לײַט וואָס מע קען מיט זיי מאַכן אַ תּיקון.

איך בין געווען אין דער ליידיקער שטאָט און אַ שילד האָט מיר געגעבן אָנצוהערן פֿון דער פֿינצטערניש אַז מע וועט מיך שיין אויפֿנעמען. ניט וויסנדיק וואָס געפֿינט זיך אינעווייניק האָב זיך זיך אונטערגעגאַרטלט און אַ טענטאַטיוון שטויס געגעבן די טיר.

זי האָט זיך ניט גערירט פֿון אָרט. כ'האָב אַרײַנגעקוקט אינעווייניק און געזען אַן אומקלאָרע בילד: אָדער אַ ליכט ברענט, אָדער כ'זע די אָפּשפּיגלונג פֿון די גאַסנליכט, אָדער דאָרט איז גאָרניט דאָ, איך רעד זיך אײַן אַ קינד אין בויך און אַ וואַרעמע נאַכט־חבֿרה.

אַ קינד עפֿנט אויף די טיר. כ'בין דערשטוינט. "קים אַרײַן, וואָס שטײַסטי דאָרט ווי אַ לײַמענע גאָלעם?"

"?" האָב איך געפֿרעגט מיטן האַלב באַלויכטענעם פּנים.

"איר זאַט ניט אַלײַן אין דער שטוט. די שטוט איז ניט לײַדיק. קײַנער וואַרט ניט אויף ענק, נור טומער ווילט איר מער ניט אַוועקוואַרפֿן דוס לייבן זאַנען מיר דו פֿאַר ענק."

בין איך אַרײַנגעגאַנען.

די טיר האָט זיך צוגעמאַכט נאָך מיר.

דער זאַל איז ליידיק. אַלץ איז שוין טונקל. דאָס קינד איז נעלם געוואָרן.

אויף אַ טאַבורעטל אין מיטן זאַל -- ווי פֿון אַ באַר -- ליגט אַ האַנט־געשריבענע צעטל. די ווערטער לייענען זיך גרינג:

"דער זאַל איז ליידיק ווײַל איר זײַט ליידיק. גייט און פֿילט זיך אָן."

יום שני, דצמבר 07, 2009

לאָמיר אויפֿראַמען דעם בית-המקדש

לאָמיר אויפֿראַמען דעם בית-המקדש
און אָפּטאן עס אויף גיך.
באַפרײַען דאַרפֿן מיר א פּלאַץ
פֿאַר די אורים - מנורה-ליכט.

אַוועקלייגן די שפּילצײַג
וואָס די געטשקעס האָבן געניצט
און אָפּקערן דאָס וואַסער
וואָס פֿון מזבח גיסט.

וווּ איז דער שמן-זית
פֿאַרן בית-המקדש-לאָמפּ?
פֿון דער מעשׂה אַליין באַקומט ער זיך.
מע עפֿנט זי בלויז אויף

און איין טאָג ווערט אונדז אַכט
אַ טומאה ווערט אַ ריינקייט
און מיר זײַנען גרייט צו פֿלאַמען-פֿרייד
מיט שׂימחה און מיט שיינקייט.

יום חמישי, דצמבר 03, 2009

אין עוד מלבֿדו: "אַלץ איז גאָט" - אויב שוין יאָ, וואָס זשע ביסטו?

כ'האָב געקויפֿט און איבערגעלייענט (מערסטנס פֿון) "גאָד איז עוועריטינג" (גאָט איז אַלץ: דער ראַדיקאַלער וועג פֿון ניט־צוויייִקער יהדות). בקיצור האַנדלט זיך אין אַ צוגענגלעכער, גוט־אָנגעשריבענער, און געלערנטער אַרײַנפֿיר און אַרײַנקלער אין דער השׂגה "אין עוד מלבֿדו" ווי עס געפֿינט זיך אין דער קבלה בכלל און אין אַנדערע מיסטישע טראַדיציעס -- און ווי אַזוי מע קען ווידער פֿאַרמאַכן דעם קרײַז און "אַהיימברענגען" די מיסטישע טעכניק און קבלהסטישע כּוונות כּדי צו ברענגען צו תּיקון־מידות און תּיקון־עולם.

איך זאָג ניט אַז דאָס בוך איז ניט כּדאַי איבערצולייענען. כ'בין ווײַט ניט קיין מקובל, און קיין געלערנטער אין קבלה־ספֿרים בין איך אויך ניט. צוליב דער סיבה אַליין האָט דער חיבור מיר אויפֿגעעפֿנט די צו־מתנגדישע אויגן. און די פּאַראַלעלן צווישן די קבלה און אַנדערע גלויבנס זײַנען באַלערנדיק.

נאָר איין עטישע קשיא קען אָפּפֿרעגן דעם גאַנצן בנין, און דער בעל־מחבר (דזשיי מײַקלסאָן) פֿרעגט אים ניט אָפּ, דהײַנו:

אויב אַלץ איז גאָט, ווער זשע איז דער מיט־מענטש? פֿאַר וואָס זאָל מיר אָנגיין יענעמס עגמת־נפֿש אויב "דאָס גאַנצע לעבן איז נאָר כוואַליעס אין ים"? אויב יעדער פֿענאָמען איז נאָר טייל פֿון די ספֿירות, פֿאַר וואָס זאָל מיר אויסמאַכן דײַן הונגער יסורים?

צוליב דעם מוז מען אָנגערקענען די מציאות ־ די חשיבֿות ־ פֿון אונטערשיידן צווישן מענטש און מענטש און מענטש און גאָט. ווײַל בן־אָדם־לחבֿרו איז אויך (און אייביק) אַן ענין.

יום שלישי, דצמבר 01, 2009

ס'דרימלט א קו

ס'דרימלט א קו
עמיל קאלין

די קו דרימלט אין גראז
בײם ווייניק אפגעטרעטן שטראז
ר'פליג דרייט זיך אין דער לופטן
און לענדט ווידער
פונקט אויף איר הינטן
איך בעט אײַך איבער

א פאטש מיט דער קאָדע
אויף רעכטס
זיצט ער אויף דער לינקער זייט יעצט
א פאטש מיט דער קאָדע
אויף לינקס
ער קען שוין אלדינגס

זעצט ער זיך אויף איר אויער
לאז מיך דאס שטיקל ברויט פארדינען
שוין געהערט אזוינס?
א חוצפה פון א יידן!

יום רביעי, נובמבר 25, 2009

דער פֿאַרברעכן פֿון טראָגן אַ טלית: נופֿרתּ פֿרנקל אין אירע אייגענע ווערטער

אַרעסטירט צוליב אַ מצווה
נופֿרתּ פֿרנקל
ייִדיש: שלום בערגער

יעדן אין דער פֿרי, זינט כ'בין געװען 15 יאָר אַלט, טראָג איך אַ טלית אין דער הײם בײַ שחרית. בשעת מײַן צה"ל-דינסט האָב איך געדאַרפֿט פֿאַרשלינגען פֿיל נעגאַטיװע באַמערקונגען פֿון אַנדערע סאָלדאַטן װאָס דאַװענען אין די צה"ל-שולן. טײל דערפֿון האָבן אַפֿילו נישט קײן עזרת-נשים, װײַל די סאָלדאַטקעס שטעלן נישט אַרײַן אַהין קײן פֿוס.

נאָכן אַװעקגײן פֿון צה"ל האָב איך אָנגעהױבן באַזוכן דעם כּותל יעדן ראָש-חודש. דער אַטמאָספֿער בײַם כּותל, דאָס געפֿיל אַז די אַלע פֿרױען װאָס דאַװענען אַרום מיר קערן זיך צום אײבערשטן און גיסן זיך אים אױס דאָס האַרץ, אינספּירירט מיך מיט דער פֿרײד מיט ייִדישער ברידערשאַפֿט. דאָ איז אײן אָרט װוּ אַלע הערצער - אַקסל צו אַקסל - רופֿן צום אײבערשטן.

דאָס דאַװענען בײַם כּותל איז אַזױ אַנדערש װי דאַװנען ביחידות אין דער הײם, אָדער תּפֿילה בציבור בײַם בית-כּנסת. דאָס איז אַ געשמישטע באַשאַפֿונג. איך בין ברשות-הרבים, מיט אַ סך מתפּללים, נאָר אַפֿילו קײן אײן קול הערט זיך נישט. בלויז אַ װײכע מורמלעניש, אַ פֿאַרשטיקטע געװײן, אַ שטילע געבעט.

אין תּהילים שטײט "אלוהים נצבֿ בעדת אל." דאַכט זיך אָבער אַז אין דעם מקום-קודש איז נישט נאָר דאָ דער אײבערשטער. פֿאַראַן אױך שׂינאה און ביטול, קינאה און קינטור. לכל-הפּחות איז דאָס געװען מײַן איבערלעבונג װען איך האָב געדאַװנט בײַם עזרת-נשים טראָגנדיק מײַן טלית.

די אָפּרופֿן פֿון די "נשים צדקניות פֿון כּותל" אױף מײַן אָנטאָן זיך דעם טלית האָבן זיך קײן מאָל נישט פֿאַרזאַמט. יעדן ראָש חודש קען איך דערװאַרטן אַן אַנדער "ברכה." זידלװערטער אױף העברעיִש און ייִדיש, סמיקע באַהאַנדלונג לגבי מיר מיט מײַן טלית, און ספּעקולאַציעס װעגן מײַן מין און רעליגיע. "אַ מאַן אין עזרת-נשים!" "ער איז אַפֿילו נישט קײן ייִד!" "אפֿשר איז צי פֿאַרשטעלט פֿאַר פּורים?"

איך האָב געפּרוּװט נישט הערן. איך האָב געפּרוּװט דאַװנען מיט כּװנה און תּפֿילה טאָן צום אײבערשטן וואָס איז מברך עמו ישׂראל בשלום, ער זאָל בענטשן זײַן פֿאָלק מיט דער ליבשאַפֿט פֿון מענטש צום מיטמענטש. װי קען איך דאַװנען פֿאַרן בנין-בית-המקדש װען דאָס פֿאָלק איז דערויף נישט גרײט? װען אײנע װאָס איז מקײם אַ מיצװה-דאורײתא װערט אַראָפּגעריסן און אָפּגעלאַכט?

אײן ראָש-חודש, נאָכן אָפּדאַװנען, אַרױסגײענדיק פֿון תּפֿילה-אָפּטײל, האָב איך פּלוצעם געזען װי אַ גרופּע פֿרױען, טראָגנדיקע טליתים, שטײען און דאַװנען צוזאַמען. ס'איז מײַן ערשטע באַגעגעניש מיט די נשות הכּותל - קאָנסערװאַטיװע, רעפֿאָרם, און אָרטאָדאָקסישע פֿרױען װאָס קומען זיך צונױף צו דאַװנען יעדן ראָש-חודש שױן 21 יאָר. טײל טראָגן אַ טלית, תּפֿילין, צי אַ יאַרמולקע, טײל נישט. יעדע לױט איר השקפֿה. מיר האָט זיך תּיכּף געדאַכט, אַז מײַן אָרט איז מיט זײ.

יעדן חודש לײַדן מיר פֿון רציחהדיקע רײד. די פּאָליצײ קוקט זיך צו מיט געלעכטער. דאָס העכסטע געריכט האָט באַשלאָסן אַז גװאַלד-טאַטן און צװינגעניש זײַנען באַרעכטיקטע גרונטן, די פּאָליצײ זאָל אַקטן אױצומײַדן "אַ באַלײדיקונג צו דער עפֿנטלעכער סענסיטיווקייט." מע האָט אונדז פֿאַרװערט צו דאַװנען װײַטער מיט תּשמישי-קדושה, פֿאַרװערט צו לײענען פֿון דער תּורה בײַם עזרת-נשים . אונדז האָט מען צוגײעלט אַן אַנדער אָרט, אַװעק פֿון כּותל, אַן אָרט פֿאַר צװײטראַנגיקע בירגער, װוּ מיר זאָלן קענען דאַװנען אָן חלילה צװינגען דעם "באַלײדיקטן פּובליקום" אױסגעשטעלט װערן אױף דער ברוטאַלער זעונג פֿון פֿרױען װאָס זײַנען מקײם די מיצװות פֿון ציצית פֿון קריאת-התּורה.

דער פֿרימאָרגן פֿון ראָש-חודש כּסלו, דעם 18טן נאָװעמבער, איז געװען אַ קאַלטער ירושלימער פֿרימאָרגן. מיר זײַנען געשטאַנען, 42 נשות הכּותל, און געדאַװנט בײַם עזרת-נשים. אונדזערע טליתים האָבן מיר באַהאַלטן אונטער די מאַנטלען, דער ספֿר-תּורה איז געלעגן אין זײַן מאַנטל. ס'איז נישט געװען קײן פֿײַפֿעניש, קײן שטופּעניש, קײן געשרײ. מיר זײַנען געװען איבערראַשט װאָס מע האָט אָפּגעדאַװנט אומגעשטערט, און מיר האָבן געמײנט אַז ס'קען זײַן אַז מע האָט זיך שױן צוגעװױנט צו אונדזער בײַזײַן, אַז מע קען אַפֿילו לײענען פֿון דער תּורה אַקעגן די כּותל-שטײנער. דעמאָלט, בלױז אַ מינוט נאָך דעם װי מיר האָבן אַרױסגענומען דעם ספֿר-תּורה פֿון מאַנטל, זײַנען אַרײַן צװײ מענער אין עזרת-נשים און אָנגעהױבן אונדז אױסזידלען. מיר האָבן נאָר געװאָלט רויִק אָפּדאַװנען, האָבן מיר באַשלאָסן מװתּר זײַן אױפֿן תּורה-לײענען און אַװעקגײן, װי אין יעדן ראָש-קודש, לײענען בײַם אַלטערנאַטיװן אָרט. בשעת מיר גײען אַװעק, איך טראָגנדיקערהייט די תּורה, איז אונדז אַנטקעגנגעגאַנגען אַ פּאָליציִאַנט און מיר גענומען צושטופּען מיט כּוח צו דער דערבײַיִקער פּאָליצײ-סטאַנציע. אונדזער געבעטן און דערקלערונגען אַז מיר זײַנען אונטערװעגס צום אַלטערנאַטיװן אָרט זײַנען געװען אומזיסט. מע האָט מיך איבערגעפֿירט אױף פֿאַרהערונג בײַ דער סטאַנציע בײַם מצודת-דוד. בײַ מיר האָב איך נאָר געהאַט מײַן טלית, מײַן סידור און דעם ספֿר-תּורה.

בײַ דער פֿאַרהערונג האָט מען מיך געפֿרעגט פֿאַר װאָס איך דאַװן מיט אַ טלית װען איך װײס אַז דאָס איז קעגן געזעץ פֿון די הײליקע ערטער. איך בין אַ צה"ל -אָפֿיציר, אַ געזעצלעכער בירגער, אַ װאָלונטיר פֿאַר דער ציװילער גװאַרדיע, קײן פּאַרקיר-שטראָף האָב איך אַפֿילו נישט פֿאַרדינט - און דער געדאַנק אַז איך האָב געבראָכן דאָס געזעץ דריקט מיר זייער. פֿונדעסטװעגן קען איך נישט דערלױבן אַז מײַן תּוך-רעכט צו פֿרײַהײט פֿון רעליגיעזע גאָטס-דינסט זאָל מען צעטרעטן צוליב אַ פּסק-דין אַרױסגעטראָגן מיט יאָרן צוריק.

ס'איז אַ גרױסער ספֿק אַז מע װאָלט הײַנט אָנגענומען אַזאַ פּסק. אין די נאָכטריט פֿון די קאָנסערװאַטיװע און רעפֿאָרמירטע באַװעגונגען, במשך די לעצטע 10 יאָר, איז מען געקומען צו פֿאַרשטײן אין דער אָרטאָדאָקסישער װעלט אַז דאָס אָרט פֿון דער פֿרױ איז מער נישט באַגרענעצט צו דער קיך. די פֿעמיניסטישע אָרטאָדאָקסישע פֿרױען פֿאָדערן צו נעמען אַן אַקטיװן אָנטײל אין ייִדישן לעבן. עגאַליטאַרישע אָרטאָדאָקסישע שולן, װוּ פֿרױען טוען אָן טליתים און פֿירן אָן מיטן דאַװענען, קומען אוף װי שװאָמען נאָכן רעגן. די "סענסיטיװקײט פֿון פּובליקום" האָט זיך געביטן.

דער כּותל געהערט דעם גאַנצן פֿאָלק ישׂראל. דער כּותל איז נישט קײן חרדישער בית-כּנסת, און די נשות-הכּותל װעלן נישט דערלױבן ער זאָל אַזױ װערן.

מע האָט מיך פֿאַרװערט צו באַזוכן דעם כּותל אױף צװײ װאָכן, און אַ קרימינאַלע טעקע האָט מען געעפֿנט קעגן מיר. איך האָף אַז די טעקע װעט מען פֿאַרמאַכן, בפֿרט כּדי מע זאָל נישט שטעלן אין געפֿאַר מײַנע מעדיצינישע שטודיעס. אפֿשר, מיט דער הילף פֿון אײבערשטן, װעט דאָס טרױעריקע געשעעניש אופֿװעקן די קעגנערשאַפֿט פֿון דער עפֿנטלעכקײט, דאָס העכסטע געריכט זאָל װידער אָפּשאַצן זײַן פּסק און אים בטל מאַכן.

ירושלים איז די שטאָט פֿון הײליקײט און גערעכטיקײט פֿאַר דער גאַנצער מענטשהײט. פֿון ציון זאָל מען הערן דאָס קול פֿון גלײַכקײט, אומבאַגרענעצטער ליבשאַפֿט, און אַ בעסערן פֿאַרשטײעניש צװישן מעטנשן. ירושלים איז שױן אײן מאָל חרובֿ געװאָרן צוליב שׂינאת-חינם. לאָמיר האָפֿן אַז דאָס װעט מער קיין מאָל װידער נישט געשען.

נופֿרתּ פֿרנקל איז אַ פֿינפֿט-יאָריקער מעדיצין-סטודענקע אין ישׂראל און אַן אַקטיװער מיטגליד פֿון דער מסורתּי-קהילה אין כּפֿר-סבא. דאָס האָב איך איבערגעזעצט פֿון אַן ענגלישער װערסיע אין פֿאָרװערד.

יום ראשון, נובמבר 22, 2009

אז מען איז מיד

אז מען איז מיד
פֿון פּנחס גלאַובער
דער מחבר איז אַ ריל-עסטייט־אַפּרייסער וואָס שרײַבט לידער יעדן דרײַצן אַזייגער.

אז מען איז מיד, קוקט מען אויפ'ן ארום ווי פון א נעפל. אז מען איז מיד, פונקציאנירט דער מוח פאמעליך, בעת דאס מויל ארבעט ווי געהעריג. רעדט מען טאקע ווערטער צו וואס דער מוח איז כלל נישט מסכים.
אז מען איז מיד, ווערט אלעס וואס טונקעלער פון שניי געזען ווי שווארץ, און א ניי קאליר טונקל-ווייס ווערט באשאפן.
אז מען איז מיד, ווערן פארשווינדן די גרעניצן צווישן פאנטאזיע און רעאליטעט; טראכט מען מיט'ן הארץ און שפירט מען מיט'ן מוח.
אז מען איז מיד, ווערן רינגען פארפּלאַטשיגט און פירקאַנטן נעמען אָן נישט-עקזיסטירנדע דימענסיעס.
אז מען איז מיד, שניידט די שווערד ווי די שטימפיגע זייט פון אן אפגענוצטן מעסער, און די שארף-שפיז בלאנזשעט אין פּוטער.
אז מען איז מיד, איז דאס היטל א פּראַכט-באַן משא, און די שיך – בערמודאַ-דרייעק מאַגנעטן.



יום חמישי, נובמבר 19, 2009

מיידל, בראָנפֿן, רײַכטום, איינזאַמקייט, בראָנפֿן, עפּל, ליבשאַפֿט

איך וועל קויפֿן אַ שטיבל
משה לעמסטער
פֿון פֿאָרווערטס, נאָוו' 19-13, 2009

איך וועל קויפֿן אַ שטיבל
אין מײַן ייִדישן שטעטל,
דאָרט אַ מיידל בײַם פֿענצטער
וועט זיצן פֿאַרטראַכט.

איך וועל גיין מיט אַ לידל
פֿון יאַנקעלעס שענקל
זיך אין מיידל פֿאַרליבן
ביז צום דנאָ פֿון מײַן האַרץ.

ס'וועט די מאַמע איר זאָגן,
וואָס דאַרפֿסטו דעם בחור,
ער האָט ליב צו הולטײַען --
זאָל ער ווערן אַ לײַט.

אין שטעט און אין לענדער
מײַן גורל כ'וועל זוכן,
פֿיל אוצרות פֿאַרדינען
זײַן מיט אַנדערע גלײַך.

צוריק וועל איך קומען
מיט רײַכטום און כּבֿוד,
נאָר וווּ איז דאָס שטיבל?
דאָס מיידל ניטאָ --

וועל איך גיין אין אַ שענקל,
יעדן אָנגיסן בראָנפֿן
טרינקען ביטערע טראָפּנס
ביזן העלן פֿאַרטאָג.

אין שלמהלעס גאָרטן
וועל איך אָנרײַסן עפּל...
ס'האָט זיך דאָס מיידל
אויף מיר ניט דערוואַרט --

נאָר איך וועל קויפֿן אַ שטיבל
אין מײַן ייִדישן שטעטל,
כ'וועל זיך ווידער פֿאַרליבן
ביז צום דנאָ פֿון מײַן האַרץ...

זומער, 2009




יום שלישי, נובמבר 17, 2009

לידער פֿון דער ווײַטנס

דניאל גלאי גיט מיר צו וויסן אַז אויף די תּל־אָבֿיבֿער פּאָעזיע־טעג (פֿון בית־לייוויק) וועט רבֿקה באַסמאַן - בן־חיים לייענען מײַנע אַ פּאָר לידער. מײַנע געדיכטן דערגייען צו ארץ קדשינו!

יום חמישי, נובמבר 12, 2009

אַ שטראַלכל ליכט

מײַן שטוב האָט צו פֿיל פֿענצטערס
האָב איך זיי פֿאַרקלאַפּט
אומעטום דער ייִאוש
טיילצײַטיק די נאַכט

אַרײַנגעכאַפּט אַ שטראַלכל
ליכטיקייט צו מיר
האָב איך לשם זיכערהייט
אויך פֿאַרקלאַפּט די טיר

יום רביעי, אוקטובר 28, 2009

שאָסיי

אַ דורכפֿאַל האָט דער מענטש
אײַנגעקריצט אין די טריט.
ס'איז אַ צופֿאַל אַ ריינער
וואָס שלימזל פֿאָרט מיט.

יעדן אָוונט און טאָג
עס איך ביינער און פֿלייש
ווײַל צום מאָגן, אַ ראָג,
פֿירט דער שפּײַזרער־שאָסיי.

יום ראשון, אוקטובר 25, 2009

דער באַלטימאָרער עקספּערימענט, טייל צוויי

איך קען ניט זאָגן אַז דאָס איז געווען די בעסטע וואָך. דער שפּיץ איז געקומען צום סאַמע סוף, ווען איך בין אַראָפּגעגאַנגען פֿון דעם שאָטל וואָס פֿאָרט פֿון מעדיצינישן צום אוניווערסיטעטישן קאַמפּוס. אַ שיינע טאָג געווען, ערבֿ־שבת, זיך אײַנגעשאַפֿן אַ פֿלאַש ווײַן בײַם קאָרעיִשן ווײַנגעשעפֿט (וווּ מע דאַרף דיך אַרײַנקלינגען ווײַל די טירן זײַנען שטענדיקן פֿאַרשלאָסן). טאַקע אויף דעם בלאָק וווּ מיר וווינען איז צו מיר זײַטיק אונטערגעקומען אַ חבֿרה דרײַ מענטשן (וואָס צוליב מײַן שוואַכער ראיה און אַלגעמיינער נאַיִווקייט כ'האָב ניט באַמערקט). איינער האָט אַ זאָג געטאָן: אײַ וואַנט סאָמינג פֿראָם יו, און כ'האָב געפֿרגט "וואַט?" האָט ער זיך אָפּגעשטעלט פּונקט פֿאַר מיר אין די אויגן, און אַרויסגעברומט: יור וואַלעט, קאָז! [דײַן בײַטל, ברודערקע!] האָב איך אָן אַ וואָרט איבערגעגעבן. דערנאָך: "אײַם נאָ פֿול! יור סעלפֿאָן טו!" דאָס האָב איך אויך מכבד געווען דעם פֿײַנעם יונגערמאַן.

איך ווייס ניט וואָס אָפּצולערנען דערפֿון. דער בלאָק איז אַ געפֿערלעכער? קען זײַן אַז מיר זײַנען אויפֿן ראַנד פֿון אַ ניט־פּאַסיקן געגנט, נאָר אויף דער בלאָק וווינען משפּחות אויך. דער דינגמאַרק אין באַלטימאָר, פֿון די שטיבער וואָס זײַנען אונדז פּאַסיק (וווּ איך קען צוגיין צום שאָטל, צוליב מײַן ניט־שאָפֿערישקייט) און מע קען צוגיין צו די געשעפֿטן און אין שול אַרײַן, איז ניט דער ברייטסטער.

ס'איז מער דער שאָטן וואָס יענע געשעעניש האָט אויף אונדז אַראָפּגענידערט, וואָס כ'האָף וועט באַלד אויסוועפּן און איבערלאָזן מיך מיטן זעלבן פֿריד ווי פֿריִער. דערווײַל אָבער דאַרף איך זיך אַרומטראָגן מיט מײַן פֿייק־בײַטל און מײַן פֿייק־סעלפֿאָן, צוזאַמען מיט די אמתדיקע, מע זאָל האָבן וואָס מקריבֿ צו זײַן די גזלנים.

יום רביעי, אוקטובר 21, 2009

אַמאָליקע יום־טובֿים: ניטל, בילבאַאָ, 1998

(אָפּגעדרוקט אין פֿאָרווערטס פֿון אָקט' 9, 2009)

איך האָב פֿאַבראַכט אַ יאָר אין אויסלאַנד כּדי אויסצופֿאָרשן די גורלות און צוקונפֿט פֿון מינאָריטעט־שפּראַכן אין אייראָפּע (ספּעציפֿיש שפּאַניע) אין פֿאַרגלײַך מיט ייִדיש אין דער הײַנטיקער מזרח־אייראָפּע. איך בין געפֿאָרן אין צפֿון־שפּאַניע,אין די לענדער וואָס האָבן הנאָה פֿון אַ געוויסער מאָס קולטורעלער אויטאָנאָמיע כּדי צו פּרוּוון פֿאַרשפּרייטן און באַשיצן זייער שפּראַך. ס'איז געקומען צו גיין די חגא ניטל און איך בין פֿאַרפֿאָרן אין בילבאַו, די קרוינשטאָט פֿון האַלב־אומאָפּהענגיקן פּראָוינץ עוסקאַדי (דאָס באַסקיש לאַנד) מיט אַ שם פֿאַר אַ טעראָריסטישע נורע. פֿאַר חבֿרים האָב איך זיך אויסגעגעבן אַז אַן אמתע אַוואַנטורעניק, וואָס לאָזט זיך ניט שפּײַען אין קאַשע, נאָר דעם אמת זאָגנדיק האָב איך לעפּיש געמאָסטן די גאַסן פֿון דער בילבאַוער באַרן-געגנט, אַרײַנגעקוקט דורך די האַלב־אָפֿענע טירן פֿון וואַנען עס האָט אַ שלאָג געטאָן מיט פֿריילעכער חגא־מוזיק און ווײַן, און געבענקט נאָך אַ פֿרײַנדלעכן פּנים.

דאָס פּנים האָט מיך געפֿונען און ניט פֿאַרקערט. אַ בלאָנדע, מיט צעשויבערטע האָר און שמאַלצעװאַטע וואָנצעס, האָר גלאַנציקע מיט סאַלאָן־פּראָדוקט. הייסן הייסט ער לעאָן און ער שטאַמט פֿון בעלגיע. ער האָט פֿײַנט דעם טאַראַראַם פֿון ניטל און וויל אַ חבֿר זיך אַוועקזעצן ערגעץ זאַלבעצווייט און פֿאַרטרינקען די פֿאַרבענקטקייט אַהיים מיט ביר. אָ, און צי קען איך עפּעס שיינע אַמעריקאַנער מיידלעך וואָס דערלאַנגען מער ווי זיי פֿאָדערן? איך זאָל קיין פֿאַראיבל ניט האָבן. ער איז אַן אמתער אַנטי-סעקסיסט נאָר איך ווייס אַליין ווי איינזאַם מע קען ווערן.

אַליין האָב איך געוווּסט, אָדער בעסער געזאָגט געשפּירט. אַן אַוואַנטוריסט בין איך אין קיין פֿעלד ניט געווען, פֿון מיידלעך על-אַחת-כּמה-וכּמה. טאַקע אַן אַנדער בלאָנדער זגאַל האָט זיך געהאַט פֿריִער צוגעכאַפּט צו מיר, דאָס מאָל אַ בלאָנדינקע, פֿון דער שווייץ. אין אונדזער פּאַנסיאָן (באמת אַ הקדש מיט האַלב אויפֿגעשרויפֿענע טירן, אָפּגעריבענע וואַנטפּאַפּיר און אַ בעל-הבית וואָס האָט אַ פּנים פֿון אַן איבערגעגעבענער פּליאַזשניק, כּולו רונצל און זשמורע) האָט זי אין אַ צעמישנדיקן אָוונט געוויזן די אָפֿענע טיר פֿון איר שלאָפֿצימער."דאָס," האָט זי איבעריק אַ זאָג געטאָן, "איז מײַן צימער."

דאָס איז געווען ניט דער ערשטער פֿאַל ווען דער פֿאַקט אַליין איז ניט געווען דער ציל פֿונעם זאָג.

אַוועקגעפֿאָרן דאָס מיידל (זי האָט זיך אַרײַנגעגאָסן צו מיר אין די אָרעמס אין איין פֿרימאָרגן, אומגעריכטערהייט, בשעת איך פּוץ די ציין און קוק זיך אָן אין דעם שפּיגל וואָס הענגט קרומלעך אויף דער צעריבענער וואַנט) האָב איך איין מאָל אין אַ זוניקן זונטיק באקומען אַ טעלעפֿאָן-קלונג פֿון אַ מיידלשן קול. טאַקע יענע מיידל וואָס האָט דאַכט זיך געוואָלט ווײַזן אַז קיין נאַר איז זי ניט און זי פֿאַרשטייט וווּ איר שלאָפֿצימער איז. איך האָב אַוודאי פֿאַרשטאַנען אַז ניט יעדן טאָג באַקומט מען אַ פֿרײַנדלעכן קלונג פֿון אַ מיידל מיט וועמען מע האָט צופֿעליק געהאַט געטיילט אַ פֿערטראַנגיקן פּאַנסיאָן, נאָר כ'בין דעמאָלט געווען צו נאַיִוו צו זײַן אַ מבֿין אויף די מעגלעכקייטן וואָס דאָס קען צושטעלן. שפּעטער, מיט דער גערעכטקייט וואָס גייט מיר אַזוי אויף די נערוון ביזן הײַנטיקן טאָג, האָט די מאַמע אַ זאָג געטאָן: "זי איז אינטערעסירט אין דיר." ("אין מיר?" האָב איך אויסגערופֿן, אַ צענערלינג וואָס ווייסט אַז די ערד איז רונד און אַז עלטערן פֿאַרשטייען גאָרניט."וואָס רעדסטו?")

פּונקט ווי כ'האָב ניט אָפּגעשאַצט די אַלע שיכטן פֿון יענעם שמועס, דעם פּשט/דרש/רמזים, האָב איך אויך ניט פֿאַרשטאַנען וואָס עס מיינט דער איצטיקער שמועס מיט מײַן נײַעם בעלגישן באַקאַנטן. מיר זײַנען געזעסן בײַ איין מעטאַלענעם טיש און געטרונקען די גאָרניט־שלעכטע באַסקישע ביר. מיר האָבן געשמועסט וועגן אונדזערע היימלענדער און וועגן דעם, ווי נישטיק און ניט שייך אונדז איז די חגא וואָס די היגע פּראַווען מיט התלהבֿות. נאָר איך האָב געוואָלט זײַן מיט עמעצן (כ'האָב שוין פֿאַרבראַכט גענוג צײַט ערבֿ חגא לעבן די געשעפֿטן וווּ מאָדיש-באַקליידטע מיידלעך האָבן געקויפֿט טוראָנעס - פֿרוכטקוכנס - פֿאַר זייערע משפּחות, און געוואָלט נעמען סײַ דעם קוכן סײַ דאָס מיידל אין דער האַנט אַרײַן).

איך האָב ניט געוווּסט וואָס דער בעלגיער וויל. ער איז געווען (און בלײַבט עד־היום אין זכּרון) אַזאַ מין פֿיגור, וואָס נאָר זײַן גשמיות האָט מיר איבערגעלאָזט אַ שפּור אין מוח, ווי אַ פֿרוי וואָס מאַנצבילן אָביעקטיפֿיצירן. ער איז געווען אַ בלאָנדער, אַ מיטלוווּקסיקער, אַ פֿרײַנדלעכער, אַ בירטרינקער, און . . .

פּלוצעם גיב איך אַ בליק אַרײַן צו זיך אין זכּרון, און כ'בין צעטומלט צו געפֿינען אַז דאָס אַלץ, מײַן גאַנצע בילבאָער און באַסקער איבערלעבעניש, איז אויסגערונען ווי אַ זאַמדשלאָס פֿון ברעג ים. געבליבן איז ניט גאָרניט, נאָר די קאָנטורן פֿון וואָס ס'איז דאָרט ערשט געווען. מײַן זכּרון איז פֿול מיט אַזעלכע קאָנטורן, און כ'ווייס ניט ווי זיי אָנצופֿילן שפּעטער מיט ממשותדיקע, פֿיזישע מאַטעריאַלן, צו פֿאַראייביקן דאָס דערווײַליקע.

מיר זײַנען געזעסן און געטרונקען, און כ'ווייס ניט וואָס איז געשען דערנאָכדעם. כ'ווייס נאָר (פֿון מײַן אויפֿגעהיטענע צײַטפּלענער) אַז כ'בין דעמאָלט געפֿאָרן אין דער שיינער און מער ייִדישלעכער קאַטאַלוניאַ. דאָרט איז די גראָז עמעראַלד-גרין, די שלעסער צעפֿאַלענע און מיטלעלטערלעכע, און דער גײַסט פֿון רמבן אַ שטענדיק שװעבנדיקע איבערן אַלטן ייִדישן קוואַרטאַל. נאָר קיין מיידלעך האָב איך ניט געזען און קיין ביר האָב איך ניט געטרונקען. אין וועלכער שטאָט האָב איך ריכטיק געכאַפּט דעם עיקר?

יום שלישי, אוקטובר 13, 2009

פֿיר לידער פֿאַרן פּרײַז פֿון דרײַ

1.

ווען איך װאָלט געפֿלױגן װי אַ פֿליגער
וואָלט איך געװען שנעלער אָבער גאָרנישט קליגער.

2.

איך האָב אַ חבֿר אַ גרױסער בחור.
ער איז שױן נײַן יאָר אַלט.
ער גײט נאָר דזשינסן מיט אַן אונטערהעמד
און אים איז גאָרנישט קאַלט!

3.

זי האָט אַ ספּעציִעלן קאַקטוס.
זי װאַרפֿט װאָס זי װיל און ער כאַפּט עס.

4.

מיר האָבן חבֿרים אין תל־אָבֿיבֿ
וואָס ענטפֿערן קײן מאָל נישט אױף בריװ.

אונדזערע פֿרײַנד אין ירושלים
שרײַבן צוריק אין אַחת־ושתּים.

די אַנאַטאָמיע פֿון טרפֿות

אין משנה חולין ג:א שטייט געשריבן (עס גייט די רייד וועגן די פֿאַלן ווען פֿאַרשיידענע בעלי־חיים ווערן טרייף):

הראה שנקבה ושחסרה. רבי שמעון אומר, עד שתנקב לבית הסמפונות.

פּיעטרושקאַ פֿאַרייִדישט אַזוי:

אויב די לונג איז געלעכערט אָדער עס פֿעלט [אַ שטיק פֿון איר איז די בהמה טרייף]. ר' שמעון זאָגט, אַז (די בהמה איז טריפֿה) נאָר ווען זי (די לונג) איז געלעכערט אַרײַן אין דער גרויסער לופֿט־רער.

דאָ אין פּיעטרושקאַ גייט אַ פֿאַרכאַפּנדיקע דיסקוסיע וועגן די לאַפּן (טיילן) פֿון די לונגען, און וועגן דעם קליינעם לאַפּן פֿון דער רעכטער לונג, וואָס הייסט אויף לשון־קודש ענוניתא און וואָס (דאַכט זיך) קצבֿס פֿלעגן רופֿן "דער גנבֿ." (און ניט נאָר קצבֿס, זע דעם בלאַט פֿון ספֿר זבֿחי צדק וווּ דער בעל־מחבר זאָגט אַז דאָס איז דער געוויינטלעכער נאָמען. אויף לשון־הדאָקטוירים איז מער קיצלדיק: לינגולאַ, ד"ה "צינגעלע.")

ניט דאָס אָבער בין איך אויסן. מיך אינטערעסירט וואָס דער ברטנורא האָט געשריבן וועגן "בית סמפונות", די בראָנכן. בקיצור האָט ער געשריבן אַז קלענער פֿון די סמפונות זײַנען דאָ אויך קליינע "קנוקנות" וואָס שפּרייטן זיך אַדורך די לונגען. וואָס מיינט ער דערמיט? איז ער אויסן די קלענסטע לופֿט־רערעלעך, די בראָנכיאַלן? מסתּמא, ווײַל קנוקנות זײַנען קליינע רערעלעך (הײַנט ניצט מען דעם טערמין אין באָטאַניק, דאַכט זיך.)

צי מיינט ער אפֿשר די קלענסטע קעמערלעך פֿון לונג, די אַלוועאָלן (לופֿטבלעזלעך)? שווער צו וויסן, ווײַל אַז מע זעט אַ לונג אין דורכשניט זעען אויס די אַלוועאָלן ווי רערעלעך. איך וואָלט געוואָלט וויסן, צי מע האָט אַ נאָמען פֿאַר די לופֿט־בלעזלעך אין רבנישן לשון, דאָס הייסט אין רבנישע ספֿרים. איך בין ניט בקי אין הילכות כּשרות, האָט עמעצער אַ דעה?

אינטערעסאַנט, אַז אין עבֿרית איז סמפונות עד־היום אַ גאַנץ גיייִקער טערמין (דלקת סמפונות = בראָנכיט). אויפֿן הײַנטיקן העברעיֵש איז "אַלוועאָלן/לופֿטבלעזלעך" "נאדיות", ד"ה "קליינע קריגעלעך" אָדער גאָר "רערעלעך" (צאַנין גיט ביידע טײַטשן פֿאַר "נאד").

יום רביעי, ספטמבר 30, 2009

מײַן השקפֿה, ווידער, אָדער: ווי קען מען זײַן אַ פֿרומער וויסנשאַפֿטלער?

לעצטנס איז געגאַנגען די רייד אויף אַן אָנלײַן ייִדיש־פֿאָרום וועגן גלייביקייט, און ווי אַזוי מענטשן פֿון אַ וויסנשאַפֿטלעכער נטיה קענען אויך זײַן פֿרומע. האָב איך זיך מטריח און געענטפֿערט. כ'ווייס אַז דאָס איז ניט דאָס ערשטע מאָל וואָס כ'בין מאריך־ימים־ושנים וועגן מײַן השקפֿה, נאָר אפֿשר וועט עס טייל אינטערעסירן.

אַרום און אַרום, דאַכט זיך מיר אַז דו האָסט אַ נטיה צו אידעאָלאָגישקײט און שטרענגע סטאַנדאַרדן, און דאָס איז אַװדאי אַ גוטע זאַך. נאָר די װעלט איז נישט גאָר אָדער גאָרנישט. אַפֿילו (בפֿרט?) די װיסנשאַפֿט, און דאָס "אױסגעפֿינען" (אױסטראַכטן? באַשאַפֿן?) װיסנשאַפֿטלעכע געזעצן און טעאָריִעס, איז געקניפּט און געבונדן מיט מענטשלעכע עמאָציעס, פּניות, פּריװאַטע איבערלעבענישן, און דאָס גלײַכן. ס'איז נישט אָפּצושײדן דער אײַנשטיין פֿון זײַן װיסנשאַפֿלעכע װעלטבאַנעם. און איך מײן דערמיט *נישט* אַז די וועלטישע װיסנשאַפֿט איז אומפּערפֿעקט, און אַזאַ פּלאַטאָנישע װיסנשאַפֿט װאָלט נישט געװען פֿאַרבונדן מיט די עמאָציעס - פּונקט פֿאַרקערט. איך מײן אַז יעדער מוח-אַקװיטעט פֿונעם מין מענטש איז אַזאַ תּערובֿת.

(דרך-אַגבֿ איז דאָס אױך אמת װעגן פֿרומע ייִדן און רעליגיעזע מענטשן ביכלאַל. אײַ, טײל - אַ סך - פֿרומע ייִדן זײַנען פּאַסקודניאַקעס? דאָס איז נישט קײן נײַע אָבסערװאַציע, די קאַטעגאָריע פֿון נבֿל ברשות התּורה איז געװען גילטיק מיט הונדערטער יאָרן צוריק. נאָר דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װערט פֿון רעליגיע. אײַ, טײל - אַ סך - ציִוניסטן זײַנען ראַסיסטיש און די ייִדישע מדינה איז באַגאַנגען שרעקלעכע עװלות קעגן די פּאַלעסטינער? דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װיכטיקײט אָדער די װערט פֿון דער ייִדישער מדינה.)

אַ פֿילאָסאָפֿיע פֿון רעליגיע איז אַװדאי שװער איבערצוגעבן אַל רגל אַחת, נאָר בקיצור נימרץ װעל איך זאָגן אַז איך בין אַ גלײביקער. דאָס איז (װי אַ סך האָבן געזאָגט פֿאַר מיר אױף אַן עלעגאַנטערן אױפֿן) מער אַן עמאָציע װי אַ פֿאַקט, מער אַן עסטעטיק װאָס מע נעמט אָן װי אַ טעאָריע װאָס מע װײַזט אויף. וויטגענשטיינס משל איז דאָ שײך: ס'איז װי אַ פֿליג װאָס זשומעט אַרום אין אַ פֿלאַש זאָל פּרוּװן איבערגעבן דעם פֿליג אין דרױסן, װאָס דאָס איז אַזױנס צו זײַן אין אַ פֿלאַש. אָדער (ניצנדיק נאַגעלס אַ משל) איז דאָס אַזױ װי פּרוּװן איבערגעבן װאָס פֿאַר אַ זאַך ס'איז צו זײַן אַ פֿלעדערמױז.

דערפֿאַר איז כּמעט אוממעגלעך, אפֿשר אַפֿילו װילד אומפּאַסיק, צו פּרוּװן ענטפֿערן אויף דײַנע כּמו װיסנשאַפֿטלעך אױסגעפֿורעמטע שאלות. אַ "העכערע אינטעליגענץ" שמעקט מיט דער רעליגיעזער פֿילאָסאָפֿיע פֿון 19טן יאָרהונדערט. (דאָס איז נאָך עפּעס װעגן די הײַנטיקע מאָדע אױף אַנטי-רעליגיזם: ער איז גאָרנישט מחדש און פּאַטשט זיך אין בײַכל, אַז זײַנע טענות קעגן די פֿרומע זײַנען כּלומרשט נישט אָפּצופֿרעגן, אַפֿילו מע כאַזערט זײ איבער שױן טױזנט יאָר...)

און װאָס איז שײך צו זאָגן "װיפֿל פּראָצענט" מע גלײבט אין גאָט? שױן זשע זאָגט מען דאָס אין טאָג טעגלעכן לעבן? "איך גלײב 50% אין דער דעמאָקראַטיע"? "יענער גלײבט 30% אַז די פּובליק אָפּשן איז נײטיק פֿאַר העלטקעיר רעפֿאָרם"?

דאָס זעלבע איז חל אױף דער פֿראַגע, צי די געשעענישן פֿון תּנך זײַנען "באמת" געשען. װאָס איז דאָס טײַטש? אַפֿילו איך זאָג יאָ (װאָס, װען דו צװינגסט מיר, איך װאָלט יאָ געזאָגט), איז דער תּנך נישט קײן געשיכטע-ביכל און מײַן דעפֿיניציע פֿון משה רבינו ע"הס עקזיסטענס איז מסתּמא װײַט אַנדערש פֿון דײַנס. איך האַלט אַז דער תּנך איז אַ מיטאָס, און מיט "מיטאָס" בין איך אױסן דער פּינקטלעכער זין פֿון װאָרט, װי אַ פֿונדאַמענט, אַ בראשית-מעשׂה װאָס מע קען זיך אָן דעם נישט באַגײן. און דערפֿאַר טאַקע איז די תּורה אמת.

און (לסוף!) װיל איך זאָגןֹ אַז נישט אַלע פֿרומע זײַנען פֿון אײן טײג געקנאָטן. דאָס איז נאָך אַ זאַך װאָס די היטשענסן און די דאָוקינסן פֿאַרקוקן כּסדר. זײ קעמפֿן זיך מיט די װינטמילן פֿון 17טן יאָרהונדערט. הײַנט איז רעליגיע (װי יעדע זאַך) צעשפּאָלטן אין טױזנטער שטיבעלעך און כּתּימלעך. (דאָס ערגסטע װאָלט געװען צו זאָגן אַז די װאָס גלײבן אין אַ ליבעראַלער רעליגיע, װי איך, זײַנען כּלומרשט נישט "באמת" רעליגיעז, עלעהײ ס'איז סאַטמער אָדער יום-כּיפּור-בעלער.)
דאַכט זיך אַז מײַן "אױף אײן פֿוס" איז געװאָרן אַ צענטיפּעדע. אָדער אפֿשר הינערשע פֿיסלעך... אַ
גוט קװיטל! .

יום שלישי, ספטמבר 22, 2009

יום שלישי, ספטמבר 15, 2009

די וואך אין פאטאס

אזוי האבן מיר פארבראכט די זומער-וואקאציע.

יום רביעי, ספטמבר 09, 2009

אני לדודי ודודי לי

אני לדודי ודודי לי
איך לויף. וואו לויפסטו?
אונדזער לעבן, ווייניק ליבעראל
אייבערשטער: למאי ולמה לא?
אוי, ליבע, ווייטער לענדער.

תורה, שארף, רוי, יונג.
תזמורת, שפיל ראק, יא.
תעודה: שלעכטע רייז יאגורט.
תודה, שיינע ריחות, יאזמין.

יום שלישי, ספטמבר 08, 2009

װאָס איז אַ װערטער-אוצר?

אַ לײענער פֿון אַן אַנומלטיקן בלאָגפּאָסט פֿרעגט:

איך כאפ נישט גענוי וואס מען קען טון אין דעם לינק. עס איז געשריבן "זוך ווערטער". וואס זוכט מען, און וויאזוי???

אַ װערטער-אוצר איז אַ זאַמלונג װערטער, װאָס דער ציל איז צו פֿאַרברײטערן און פֿאַררײַכערן די סעלעקציע װערטער װאָס מ'איז דערמיט באַקאַנט. פֿאַרשטײט זיך, אַז אַ װערטער-אוצר איז טײלװײַז ענלעך צו אַ װערטערבוך. נאָר בשעת אַ װערטערבוך צילעװעט דעראױף, מע זאָל דעפֿינירן אַ װאָרט, דאָס הײסט, מאַכן אַז דער לײענער זאָל קענען דאָס װאָרט (װאָס דאָס זאָל נישט הײסן, דערװײַלע איז מיר נישט קלאָר), איז דער ציל פֿון אַ װערטער-אוצר אַז מע זאָל זיך באַקענען מיט אַ װאָרטס (אַזױ צו זאָגן) געגנט. װאָסערע װערטער זײַנען קרובֿ צום װאָרט? װאָסערע זײַנען װײַט? װאָסערע װערטער שטײען אין קעגנזאַץ צום װאָרט? װאָסערע װערטער מײנען מער װײניקער דאָס זעלבע, נאָר זײַנען פּראָסט? עלעגאַנט? לומדיש? קלעזמער-לאָשנדיק? פּױליש? און אַזױ װײַטער.

נאָר װער איז געװען נחום סטוטשקאָװ?

איך ברענג דאָס שטיקל פֿון דעם װעבזײַטל (פֿאַרייִדישט האָב איך):

אַ געבױרענער אין בראָק, פּױלן, אין 1893, האָט נחום סטוטשקאָװ זיך פֿרי אױסגעציעכנט מיט זײַן אױער פֿאַר שפּראַכן. נאָך פֿאַר ער האָט זיך געלערנט העברעיִש אין תּלמוד תּורה האָט ער באַהערשט (חוץ מאַמע-לשון) פּױליש און רוסיש. צו 16 יאָר איז ער אַראָפּ פֿון רעליגיִעזן דרך און געװאָרן אַקטיװ אין טעאַטער.

אין 1923 איז ער געפֿאָרן אין אַמעריקע און אַראָפּ מיט צװײ װאָכן שפּעטער שױן אַן ענגליש-רעדנדיקער, האָבנדיק איבערגעלײענט שעקספּיר, טװײן, און די ענציקלאָפּעדיִאַ בריטאַניקאַ אױפֿן װעג. זײַן גרעסטע ליב איז אָבער געװען די ייִדישע שפּראַך. זײַן ייִדישער גראַמען-לעקסיקאָן, אַרױס אין 1931, האָט אים קונה-שם געװען בײַ דראַמאַטורגן, אינטעליגענטן, און דעם גרױסן ייִדיש-רעדנדיקן עולם.

האַרט נאָכן אַרױסקום פֿון גראַמען-לעקסיקאָן, האָט סטוטשקאָװ זיך גענומען צום אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך, אַ ריזיקער אופֿטו װאָס ער האָט אָפּגעגעבן אַלץ מער צײַט און כּוח, בשעת אָנשרײַבן, רעזשיסירן, און שפּילן אין אַכט ראַדיִאָ-פּראָגראַמען אַ װאָך. בײַם שאַפֿן דעם שאַצקאַמער פֿון 12 יאָרהונדערטער ייִדיש לעבן און שאַפֿן, האָט סטוטשקאָװ געלײנט שיִער נישט אַלץ װאָס מע האָט אַרױסגעגעבן אױף ייִדיש: ספֿרים, ליטעראַרישע װערק, און טאָגבלעטער. אַלץ האָט ער קאַטאַלאָגירט אױף אינדעקס-קאַרטלעך, װאָס זײַנע קינדער דערמאָנען זיך װי זײ פֿלעגן אים אַרױסשטאַרצן פֿון בוזעם-קעשענע.

אַרױס אין 1950 האָט דער אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך אַרײַנגענומען 933 זײַטן פֿון דער ייִדישער קוטלורס יעדן אױסדרוק, פֿון למדישע פֿאַררופֿן ביז פּיקאַנטע װוּלגאַריזמען. 392 סינאָנימען פֿאַר "זעץ", 100 װערטער און אױסדרוקן פֿאַר "חוצפּה." און זיבן זײַטן קללו. קײן מאָל פֿריִער אין דער געשיכטע האָט אײן מענטש אַדורכגעפֿירט אַזאַ קאָלאָסאַלע לעקסיקאָגראַפֿישע באַשאַפֿונג. דער װערטער-אוצר איז אַ גרױסער תּם-ונשלם צום רײַכטום פֿון מאַמע-לשון, אין דעם סאַמע מאָמענט װען די שפּראַך האָט אױסגעהױכט די נשמה אין די װעלטלעכע קרײַזן. נאָכן אַרױסענדיקן דעם װערטער-אוצר האָט זיך סטוטשקאָװ תּיכּף גענומען צו זײַן פֿינאַלער לעקסיקאָגראַפֿישער אונטערנעמונג, אַ העברעיִשער װערטער-אוצר. קורץ נאָכן אופֿקום פֿון דער ייִדישער מדינה, האָט ער מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ װיכטיקן מאָמענט אין דער מאָדערניזירונג פֿון דער העברעיִשער שפּראַך.

יום חמישי, ספטמבר 03, 2009

איך בין אַ גרױסער אַרבוז

װאָס קײַקלט זיך אין די גאַסן.
כ'האָב נישט מורא פֿאַר עקספּלאָסיע
נאָר פֿאַר קלײנקײט.

יום ראשון, אוגוסט 23, 2009

דער גרויסער עקספערימענט: באלטימאר?!

וועמען וואלט איינגעפאלן אנצורופן באלטימאר א גרויסער עקספערימענט? נאר אזוי איז עס געווארן פאר אונדזער משפחהלע. היי-יאר האב איך געדארפט זוכן א שטעלע ווי א דאקטער, און צוליב דער קלאגעדיקער עקאנאמיע האט זיך מיר ניט איינגעגעבן ביז דער סאמע לעצטער מינוט, ממש די לעצטע וואכן פון רעזידענץ.

האבן מיר געקענט באלטימאר פריער? זיכער. שווער און שוויגער זיינען דארטן געבוירן געווארן און יונגווייז געמאכט ויברח קיין סאן פראנציסקא, טיילווייז כדי צו אנטלויפן פון זייער צו טראדיציאנעלער קהילה. דאס רעדל האט זיך איבערגעדרייט, און זייער טאכטער (מיט איר צו-פרומען יידיש-רעדנדיקן מאן) קערן זיך אום, השבינו נאזאד.

געקענט האבן מיר אויך פריער דאס קליין הייפעלע יידישיסטישע חברים וואס וווינען דארט. איך זאג א קליין הייפעלע נאר אז עס מאכט זיך היינט צו טאג א גרופקעלע פאמיליעס מיט קינדער, ניט-חרדים (כאטש זיכער יידישע יידן און צום טייל פרום ביז א געוויסער מאס, ווי ביי וועמען), איז דאס שוין א קאלאסאלער אויפטו. אקעגן די חסידים אוודאי פיצימאניק, נאר זה (ביי אונדז) מה יש.

שפעטער וועל איך אפשר אי"ה איבערגעבן מער פרטים וועגן מיינע חברים, זייערע אקאדעמישע אינטערעסן, און זייערע קינדער. נאר אויף איין פוס: מיר וועלן שטארק בענקען נאך ניו-יארק, זיינע יידן, און זיינע פיל-מיניקע מענטשן סיי יידן סיי אומות-העולם. נאר עס פאלט מיר איצט איין: וואלטן מיר אין באלטימאר (סך-הכל 3 משפחות!) געקענט אויפבויען א היינטצייטיקע רעפראדוקציע פון בראנקסער "ביינברידזשעווקע" (מיט משפחות פישמאן, שעכטער און גאטעסמאן, א שם-דבר אויף דער יידישיסטישער גאס)? מיר וועלן זען. מיר פרייען זיך שטארק צו זען ווי צאן קדושים שפילט זיך אויף לשון-קדושים...

קומט צו אונדז צו גאסט אין ק"ק באלטימאר!

יום חמישי, אוגוסט 13, 2009

א פריילעכן ספק!

א פריילעכן ספק!
אוואו איך גיי וויל איך ניט וויסן פינקטלעך.
זאל יעדער גרענעץ זיין צעשוואומען.
ווער זאגט אז יעדער הלך ילכט?
שפיל א פריילעכס, דופק.

היינטיקס יאר איז אייביק א קשיא.
כ'האב געזען אז אן אייזנבאן פארט ניט גלייך.
כ'האב איר פארצווייפלונג פארנומען.
פאסאזשירן הינטער שויבן ווי ביבערס אין א טייך
אנגעפעלצט און אנגעפאשעט.

הערסט מיינע רייד?
דער גורל איז א שיכור מיט א קאר
וואס ווייסט ניט וואו מע פארט און וואו מען
שטייט. דערבארעמדיקער האר
וואס האסטו אונדז אנגעברייט?

יום חמישי, אוגוסט 06, 2009

טראָט בײַ טראָט: הײַנטצײַטיקע ייִדישע פּאָעזיע


שױן צײַט זיך צו באַקענען פֿון דער נאָענט מיט דײַן נײַעם חבֿר: אַ פֿריש געבאַקענע צװײ-שפּראַכיקע אַנטאָלאָגיע פֿון ייִדישער פּאָעזיע (מיט ענגלישע איבערזעצונגען) פֿון די װאָס לעבן און שאַפֿן הײַנט. מער בקרובֿ. נאָר קױפֿט שױן דאָ.

יום שני, יולי 27, 2009

געזונט-רעפֿאָרם, מעדיצינישע גרײַזן און דערװאַרטונגען

די אױסטראַלישע צײַטונגען האָבן לעצטנס איבערגעגעבן אַ באַריכט װעגן אַ קומעדיקן רעגירונג-רעפּאָרט, װאָס זאָגט אַז די מלוכישע געזונט-סיסטעם איז אַ קרבן פֿון אַרױסגעװאָרפֿענע געלט, אומעפֿעקטיװקײטן, און מעדיצינישע גרײַזן װאָס זײַנען אַמאָל פֿאַטאַל צו פּאַציִענטן.

געזונט-רעפֿאָרם, גרײַזן און דערװאַרטונגען אינטערעסאַנט איז, װאָס דאָס זײַנען פּונקט די זעלבע חסרונות פֿון װעלכע עס לײַדט די אַמעריקאַנער סיסטעם. װאָס לאָזט דאָס אונדז הערן? נישט װאָס די אוניװערסאַלע געזונט-פֿאַרזיכערונג (דער ציל פֿון איצטיקן אַמעריקאַנער געזונט-רעפֿאָרם) טױג נישט (אײַ, אַפֿילו אַ סיסטעם װי אױסטראַליעס איז נישט פֿרײַ פֿון גרײַזן?), נאָר װאָס מיר קענען נישט ריכטן זיך אַז די אוניװערסאַלע פֿאַרזיקעהרונג װעט תּיכּף לײזן אַלע פּראָבלעמען.

יום ראשון, יולי 19, 2009

שבתים אין מעלבורן

דעם ערשטן שבת האָבן מיר פֿאַרבראַכט בײַ אונדזערע פֿרײַנד דודי רינגעלבלום און רותּי באָלטמאַן, אַזאַ מין פּאָרפֿאָלק װוּ אײנער (דער מאַנצביל) איז על-פּי אידעאָלאָגיע אַ װעלטלעכער, אַ בונדיסט, און דערפֿאַר (אָדער כאָטש: װעדליק איר פֿאַרשטײט) איז די שטוב אַדורכגעדרונגען מיט אַזאַ װאַרעמער ייִדישקײט און הכנסת-אורחים. געדאַװנט האָבן מיר בײַ אַ מאָדערן-אָרטאָדאָקסישער שול אין דער איסט קאָלפֿילד געגנט װוּ אונדזערע חבֿרים װױנען. באמת אַ גענערישער פּלאַץ, כאָטש אַ פֿרײַנדלעכער און דער קינדערצימער האָט מײַן טעכטערל פֿאַרװײַלט.

דעם פֿאַרגאַנגענעם שבת האָבן מיר געהאַט מער אַ געזינטערן שפּאַציר צו אַ רעפֿאָרם-שול אױף אַלמאַ סטריט, דװקא אינעם עירובֿ. טשיקאַװעסן פֿון דעם איבערלעבעניש: דער אָרגל (מע װײסט דאָך אַז אַמאָל האָט יעדער מאָדערנע שול, איבער דער גאַנצער גאַמע, זיך באַרימט מיטן אָרגל!), דאָס פֿירלײנען די הפֿטרה אױף ענגליש, און דאָס, װאָס דער ייִד אין די פֿערציקער װאָס איז בײַ מיר געזעסן האָט געזאָגט די תּפֿילות דװקא מיט אַן אַשכּנזישער הבֿרה!

יום ראשון, יולי 05, 2009

טורן פֿון היסטאָרישע ייִדישע שטעט

א: ניו־יאָרק

דאָס איז די שטאָט וווּ גלאָריע און פּראַכט טרעפֿן מיט פֿאַרשײַטקייטש און פּריצות, און קיין צד האָט ניט געוווּנען, נײַערט ביידע קאָמבינירן זיך אין אַ כּלאַיִם. יעדע זאַך אין דער שטאָט איז אַ געמישעכץ, אַ תּערובֿת פֿון באַשטאַנדטיילן וואָס פּאַסן זיך ניט. אפֿשר ניט אָסור לגמרי נאָר פּשוט ניט קיין גוטער געדאַנק. יעדער שיכט שטאָט כאַפּט אַרום אָנצאָליקע מיקראָסקאָפּישע סובשיכטן, יעדער בנין איז אָנגעפּיקעוועט מיט צעלן, יעדער אומגליק פֿאַרוויקלט קליינע גליקן.

לאָמיר אָפּכאַפּן דעם אָטעם, זיך אומקוקן. ווער זשע וווינט דאָ? פֿעלקער וואָס האַלטן אין ניט ווערן, פֿעלקער וואָס שיפֿלן זיך אַהער פֿון ווײַטע צעקריגטע, צעשאָכטענע לענדער און ווערן דאָ עפּעס אַנדערש, כינעזיש עסן וואָס איז ניט צו דערקענען פֿון די טעם־וואָצלען פֿון אַ ביידזשינגער, רוסישע ייִדן וואָס אַנטלויפֿן צו רוסיציזם אָנשטאָט זיך צו ספּראַווען מיט אַ געפֿערלעך ברייטער דעפֿיניציע ייִדישקייט.

איך בין דײַן וועגווײַזער, זיסקייט, און תּמעוואַטע פֿרעגסט וועגן די ייִדן. לאָמיר שוין לאָזן די ייִדן אין אַ זײַט, אָקיי, איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל? די גאַנצע שטאָט איז אַדורכגעדרונגען מיט ייִדישקייט אַז מע דאַרף ניט אָנקומען צו די ייִדן. מע קען זיך אַן עצה געבן מיט די גויים, זאָלן זיי לעבן און געזונט זײַן.

ס'איז אָבער שווער צו רעדן וועגן די גויים גרופּעסווײַז, ווײַל מע וויל חלילה קיינעם ניט באַליידיקן, ס'איז שוין אײַנגעקריצט שוין כּמה יאָרן אין דער אַמעריקאַנער פּסיכיע אַז פֿאַראַלגעמיינערונגען וועגן פֿעלקער אָדער ראַסן קען דערפֿירן צו ראַסיזם.

קען איך נאָר רעדן וועגן יחידים אין מײַן שטאָט פֿון מיליאָנען:

טעאָדאָראָ ק. טראָגט זיך אַרום טאָג־אײַן טאָג־אויס מיט דאגות און פּחדים. ער איז אַ קובאַנער פֿאַרוואָגלט אין דער קאַפּיטאַליסטישער מעטראָפּאָליע. זײַן טאָכטער פֿון 19 יאָר איז אַרויסגעפֿאַלן פֿון שול, זײַן זון סטראַשעט אים מיט אַ ביקס. און אַליין האָט ער מער ניט קיין שטעלע, די דרוקערײַ וווּ ער האָט געאַרבעט איז מער ניטאָ. ער זיצט גאַנצע טעג אין דײַנערס אין רעסטאָראַנען און לייענט די צײַטונגען. ער זוכט געלעגנהייטן אין די קלאַסיפֿײַדס כאָטש זעלטן ווער קויפֿט הײַנט דאָרט אַן עד.

שיינע וו. זוכט אַ מאַן פֿון לאַנג און וויל יעדן געבן צו וויסן, אַז זי דאַרף ניט האָבן קיין מאַן. דאָס איז אמת און ניט אמת. ווען זי זאָל בלײַבן אַליין, וואָלט זי געווען גליקלעך, נאָר זי וויל ניט בלײַבן אַליין. האַלבצײַטיק איז זי געפֿערלעך פֿעיִק און פּראָדוקטיוו און האַלבצײַטיק זיצט זי אין איר צימער, גריזשעט די נעגל, און פּרוּווט ניט קלינגען די מאַמע אין קליוולאַנד. שיינע איז 22 יאָר אַלט און וועט אין דרײַ יאָר אַרום ווערן פֿרום.

יו שיאַאָ, 58 יאָר אַלט, איז געקומען צו פֿאָרן מיט דרײַ חדשים צוריק פֿון פֿודזשיאַן־פּראָווינץ אין כינע. זי האָט שוין געטראָפֿן אַן אַרבעט און פֿאַר דעם איז זי דאַנקבאַר. זי פֿאָרט יעדע וואָך דרײַצן שעה מיט א קליינעם באָס צו טענעסי, וווּ זי אַרבעט אין א רעסטאָראַן וווּ דער בעל-הבית איז אַן אייגענער, אַ לאַנדסמאַן. ער שלאָגט ניט און לאָזט אַ מאָל פֿאַלן אַ וואַרעם וואָרט.

ווען דאָס וואָלט געווען אַן אנדער סאָרט מעשׂה וואָלטן אַלע די פּאַרשוינען געטראָפֿן זיך, מחמת איזה סיבה, אין אַ רעגנדיקער נאַכט אויף אַ פֿאַרגענסענעם ראָג, ערגעץ צווישן פּראָספּעקט פּאַרק און בענסאָנהערסט. ס'איז אָבער ניט געשטויגן ניט געפֿלויגן. ס'איז אַ שטאָט אַזאַ, וווּ יעדער ווייסט (אויף אַן אומקלאָרן אופֿן) אַז אַנדערע טיפּן מענטשן דרייען זיך אויף די זעלבע גאַסן, אָטעמען די זעלבע לופֿט, קומען אום פֿון די זעלבע אומגליקן און רצחענען זיך מיט די זעלבע פֿאַרווײַלערישע סמען - נאָר מע קען זיי ניט, מע זעט זיי ניט, מע רעדט מיט זיי ניט, ס'איז פּשוט אַ נסיון צו האַלטן דעם מוח אָפֿן, צו בלײַבן ניט אַליין אַפֿילו מע רעדט מיט קיינעם ניט און מע שלאָפֿט אײַן, נאַכט־אײַן נאַכט־אויס, איינער אַליין צום טאַקט פֿון פֿאַרבײַפֿאָרנדיקע מיסטאויטאָס האַרט לעבן פֿענצטער.

יום רביעי, יולי 01, 2009

...און איך פֿאַרלאָז ניו-יאָרק

...דאָס אַרבעט-זוכעניש איז געווען אַ קאַפּעלע מער אינטערעסאַנט ווי כ'האָב מתכּוון געווען. ניט געקוקט דעראויף האָב איך מיט מזל באַקומען אַ שטעלע אין קליניק פֿון דזשאָנס האָפּקינס אין ק"ק באַלטימאָר. מיר (איך מיט די בני-בית) זײַנען ממש באַגײַסטערט. איך קוק אַרויס זיך צו באַקענען מיט די דאָרטיקע פֿײַנע ייִדן, סײַ "ייִדישע ייִדן" סײַ סתּם.

און ס'וועט זײַן שווער (שווער ווי "דאָס אָפּרײַסן דאָס פֿינגערנאָגל פֿון פֿלייש", ווי דער שרײַבער פֿון על סיד האָט זיך אויסגעדריקט) זיך נעמען אָפּשייד פֿון ניו-יאָרק, די שטאָט וווּ דאָס לעבן איז צעגלידערט און אָפּגעשפּיגלט אין אַלע שאַטירונגען.

איך פֿאָר אין מעלבורן

עס וואָלט געווען אַ פֿאַרגעניגן זיך צו זען מיט חבֿרים און באַקאַנטע איצטיקע און נײַע. לאָז פֿון זיך הערן! איך קום צו פֿאָרן אי"ה דעם 6טן, מאָנטיק.

אַגבֿ דעם 12טן און דעם 26סטן (ביידע זונטיקן) דאַרף איך געבן שמועסן אויף ענגליש און ייִדיש בײַ דער קדימה-געזעלשאַפֿט וועגן די שײַכותן צווישן מעדיצין און ייִדישקייט. קומט און וואַרפֿט פּאָמידאָרן!

יום שלישי, מאי 19, 2009

דע בעל איז בראקען, רינג הארדער

אויף דער טיר האָט מען געהאַט צוגעקלעפּט אַ שילד מיטן אָנגעפּאַטשקעטן אויפֿשריפֿט: דע בעל איז בראָקען. רינג האַרדער.

אַ פּאַראַדאָקס, האָט זיך סעמי געטראַכט. אויב דער גלאָק איז קאַליע, וואָס איז דער שׂכל פֿון בכלל געבן אַ דריק דערויף? און אויב עס האָט יאָ אַ שׂכל צו דריקן שטארקער, ווי זשע קען מען זאָגן אַז דער גלאָק איז קאַליע?

סעמי און מירל לערנען בחברותא...אין א פרעמדן ארט.

יום ראשון, מאי 17, 2009

אַ יאָר שוין אויף דער וועלט

ייִנגעלע, אַ יאָר שוין ביסטו דאָ.
דײַן ווייכינקער גוף, ווי אַ צוקערקע
ליגט מיר אויף די הענט.
דײַן שמייכל שוועבט מיר פֿאַר די אויגן
אַפֿילו דורך די הײַנטיקע טונקעלע טונעלן
וווּ מײַן געמיט פֿאַרברענגט.
איך דערוואַרט נסים פֿון דיר.
דאָס איז אַ ברכה
און איך צי עס ניט צוריק
אויס מורא פֿאַר מליצה.
איך האַלט פֿון מליצה
און דו ווערסט אַ ליד.

יום חמישי, מאי 14, 2009

די פּראָפֿעסיע האָט נאָך נישט באַװיזן צו פֿאַרנעמען אַלע מײַנע חושים

איך בין אַ מיטלמעסיקער דאָקטער, אַ דאָקטער װי אַלע דאָקטױרים, װעלכע פּראַקטיצירן נישט לאַנג; מײַן פֿאַרשטאַנד און די קענטענישן זײַנען מיטלמעסיקע; איך שטרױכל אָן װידערשפּרעכונגען, איך בין נישט בכּוח צו לעזן פֿיל פֿראַגן, װאָס שטײען פֿאַר מיר און פֿאָדערן אַ באַלדיקע לעזונג.
מײַן אײנציקער פֿאָרצוג איז אָבער דװקא דאָס, װאָס איך בין נאָך אַ יונגער דאָקטער, און די פּראָפֿעסיע האָט נאָך נישט באַװיזן צו פֿאַרנעמען אַלע מײַנע חושים, און װאָס די אײַנדרוקן, צו װעלכע מ'װערט שפּעטער צוגעװױנט, שטײען פֿאַר מיר בולט, װי ערשט איבערגעלעבטע.
איך װעל דאָ שרײַבן, װאָס איך האָב געפֿילט, בשעת איך האָב מיך באַקאַנט מיט דער מעדיצין, װאָס איך האָב פֿון איר דערװאַרט און װאָס זי האָט מיר געגעבן.
איך װעל שרײַבן װעגן מײַנע ערשטע זעלבשטענדיקע טריט אַלס דאָקטער און װעגן די אײַנדרוקן, װעלכע איך האָב אױסגעטראָגן אין דער פּראַקטיק.
איך װעל מיך באַמיִען צו שרײַבן אַ ל ץ, נישט פֿאַרהױלן ג אָ ר נ י ש ט.
--אַ. װערסאַיעװ, "װידױ פֿון אַ דאָקטאָר." ייִדיש: אַ. צימערמאַן. װאַרשע: פֿאַרלאַג ש. גאָלדפֿאַרב, 1925. צו באַקומען בחינם דאָ פֿון לאַנסקיס גאָרטן פֿון צען טױזנט ביכער.

יום ראשון, מאי 03, 2009

געפערלעכע גרײזן װעגן חזיר-פלו

אין "דער אידישער װעלט" שרײבט מען אַז "די סוויין פלו (דבר אחר פלו) האט זיך שנעל צושפרייט אין לעצטע פאר טעג, בעיקר אין מעקסיקאו, וואו עס האט שוין אומגעברענגט איבער 100 מענטשען". 

אפשר זאָל מען אַ ביסל אױספאָרשן אַן ענין אײדער מע נעמט זיך שרײבן װעגן דעם? דער אמת איז נישט אַזױ סענסאַציאָנעל, גאָט צו דאַנקען.

צו פּאַראַפראַזירן װאָס כ'האָב אָנגעשריבן אױף מײן ענגלישן בלאָג:

1 . ביז אַהער איז נאָך נישט קלאָר װי שלעכט עס קען װערן. אָדער - אַנדערש געזאָגט - צי ס'װעט װערן שלעכט בכלל. קען זײן אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט סתּם אַ פלו.

2 . די גרענעצן פון דער גענעטיק: כאָטש מע קען אָפּלאָדן די סעקװענצן פון דעם װירוס װײסן מיר גאָרנישט דערפון װעגן דעם װי אַזױ עס צעשפּרײט זיך און װײניק װעגן װי געפערלעך עס װעט װערן.

3 . דאָס אַלץ איז אַן אײזערנער בײשפּיל פון דעם, װי אַזױ מע טראַכט װעגן ריזיקעס. די דאָזיקע ריזיקע איז נאָענט און שרעקיק און דערפאַר צוגענגלעך צום מורא אױף אַן אפן װאָס װײניקער "צוגענגלעכע" ריזיקעס זײנען נישט (אױטאָ-עקצידענטן, מאַלאַריאַ).

צווייטער מאראטאן געווידמעט יידישער פאעזיע (דניאל גלאי)

צווייטער מאראטאן געווידמעט יידישער פאעזיע

תל-אביב 2009 

טייערע פריינד 

מיר פלאנירן דורכפירן אין תל-אביב דעם 24טן 25טן און 26טן דעצעמבער 2009, א מאראטאן געווידמעט יידישער פאעזיע,  וואס וועט באשטיין פון  יידישע לידער אין מקור און איבערזעצונגען "צו און פון" פארשיידענע שפראכן. 

אויב איר פלאנירט צו באזוכן ישראל אין אט דער תקופה, אדרבא קומט און נעמט אנטייל אין אונדזער פראיעקט. גיט אונדז צו וויסן וואס גיכער און דעמאלט קאנען מיר פרווון אייך אריינשטעלן אין פראגראם.

ביטע , פארשפרייט די ידיעה צווישן פריינד און פאראינטערעסירטע.

מיט חברשאפט

דניאל גלאי – פארזיצער

יום שבת, מאי 02, 2009

יום שני, אפריל 20, 2009

אַמאָליקע יום־טובֿים: פּסח, 1996

אין יענעם יאָר בין איך געווען אויף אַ רײַזע דורך אייראָפּע מיט דער שטיצע פֿון דער וואַטסאָן־פֿונדאַציע, מיטן ציל צו פֿאָרשן די מינאָריטעט־שפּראַכן פֿון שפּאַניע און פֿאַרגלײַכן זייערע סיטואַציעס צו ייִדיש אין מיזרח־אייראָפּע.

אין כּמעט יעדער שטאָט אין מזרח־אייראָפּע בין איך געלאָפֿן צו דער חב"ד־שול. מ'איז דאָרטן געווען פֿרײַנדלעך, כּשר, בריייטהאַרציק מיט דער אַכילה, און גרייט אָנצובאָטן (אָדער אויסצוזוכן) אַ נאַכט־געלעגער.

אין קיִעוו זײַנען די גאַסן געווען באַביימערטע, ניסנדיק־פֿילפֿאַרביק, באַפּוצט מיט אַלטע לײַכט־קאָלירטע בנינים, און מיט נעמען נאָך גענאָדיצישע שׂונאי־ישׂראל.

סוף־כּל־סוף האָב איך זיך דערשלאָגן צו אַ דירה, מיט צוויי טשודאַקישע מיטוווינערס. (און איך בין גלײַך מודה, אַז סך־הכּל איז די צאָל טשודאַקעס געווען...דרײַ.) איינער אַ דינער לאָקש, מיט קוים־געצוואָגענע, צעלאָזטע האָר, אַלע מאָל מיט אַ בייסבאָל־קאַשקעט ("מעטס") אויפֿן קאָפּ. אַלע מאָל מיטן "יחי" אויף די ליפּן.

דער צווייטער אַ פֿעטער ישיבֿה־בחור, אָדער - פּינקטלעכער געזאָגט - האָט געזאָלט לערנען אין ישיבֿה אין "ארץ־ישׂראל" (די טערמין "מדינה" הערט מען קוים־קוים אין געוויסע קרײַזן) נאָר צוליב איזה סיבה איז זײַן פּאַספּאָרט אויסגעגאַנען און אים איבערגעלאָזט אויף הפֿקר אין אוקראַיִנע.

גערעדט האָט ער נאָר וועגן דרײַ זאַכן. א. געלט; ב. צוריקפֿאָרן אין ישׂראל, סטראַטעגיעס פֿאַר; און ג. קאָכערײַ.

ער איז געווען אָבסעסירט מיט קאָכן, אינגרעדיענטן, קוואַליטעט, מויל־געפֿיל, געווירצן. ניט אויף אַ פֿײַנשמעקערישן, סאַלאָנישן אופֿן, נאָר ווי דער זון פֿון דער אוקראַיִנעטשקע וואָס האָט אים געבוירן. געווען איז ער אַ גר, און זײַן גומען האָט געלעכצט נאָר נאָך די היימישע טעמען פֿון קיִעוו. ניט איין מאָל האָב איך געפּרוּווט אים דערקלערן, אַז אונדזערע ייִדישע אָבֿות האָבן גענומען זייערע קאָכערײַ גראָד פֿון זעלבן באָדן.

ער איז געקומען מיט מיר אין גרויסן קיִעווער שטאָטמאַרק כּדי צו פֿאַרזיכערן, אַז די מאַרק־פֿרויען זאָלן מיך ניט אָפּנאַרן.

אָנגעקומען פּסח, האָט ער מיך ניט געלאָזט אָנרירן אַ בעזעם אָדער אַ שמאַטע. ער האָט מורא געהאַט, אַז אַן אַמעריקאַנער ייִד וואָס לייענט טרייף־פּסול און דאַוונט זײַט בײַ זײַט מיט נשים קען נאָך פֿאַרחמצן זײַן דירה אויך. דאָס פּסכדיקע קאָכערײַ האָט ער מיר אויך ניט געלאָזט פֿאַרקאַליעשטשען.

איך געדענק ניט וואָס מיר האָבן געגעסן (ווי פּאַראַדאָקסאַל ס'זאָל ניט קלינגען) נאָר איך דערמאָן זיך אין דער נשמהדיקער צופֿרידנקייט וואָס האָט מיך אַרומגעכאַפּט נאָכן ערשטן ביס און מיך ניט פֿאַרלאָזט ביז הבֿדלה.

אויפֿן ערשטן סדר האָט זײַן מאַמע, די גויע, געבראַכט אַ ריזיקע אַרבוז. די ווײַן האָט ער זי ניט געלאָזט אָנרירן.

יום ראשון, אפריל 05, 2009

װי אַזױ לערנט מען חסד?

דערפֿאַר װעלן מיר אי"ה שיקן די קינדער אין די עפֿנטלעכע שולן, װײַל ס'איז כּמעט װי נישטאָ אַ ייִדישע שול אין מאַנהאַטן װוּ עס הערשט נישט די קליקע, די גאװה, די פֿאַרריסנקײט.
איך קען צו פֿיל קינדער װאָס באַקומען כּלפּי-חוץ אַן ערשט-קלאַסיקן חינוך נאָר זײערע נשמות זײַנען פֿאַרדאָרבן.

יום שישי, אפריל 03, 2009

יאגן זיך נאך מיידלעך

סעמי דער עילוי ווערט שטארק צוגעצויגן צו דער מאדנער תלמידת-חכם.

יום רביעי, מרץ 25, 2009

שעכטער־אַזכּרה: ווי באַניצט זיך אַ ייִדישיסט מיט דער תּורה־ירושה?

זונטיק בין איך בײַגעווען בײַ אַן אונטערנעמונג לזכר מרדכי שעכטער ע"ה צו זײַן צווייטן יאָרצײַט. כּדאַי איבערצוגעבן דעם תּמצית פֿון די רייד.

מער קאָנקרעט האָט גערעדט שׂרה־רחל שעכטער, אַ מיטאַרבעטערין אין פֿאָרווערטס, וואָס האָט איבערגעגעבן עטלעכע זכרונות פֿון טאַטן און זײַן ניט־פּשוטער באַציִונג צו טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט. איין מעשׂה וועט קענען דאָס באַלײַכטן. צו זיבעצן יאָר האָט שׂרה־רחל זיך אינטערעסירט אין רעליגיע, ווי אַ סך צענערלינגען, און איבערגעלייענט עטלעכע ביכער אויף דער טעמע. איז זי שפּעטער צוגעגאַנגען צום טאַטן און געפֿרעגט אים וואָס ער מיינט וועגן גאָט.

האָט ער אומגעדולדיק אַ זאָג געטאָן: "וואָס דרייט איר מיר אַ קאָפּ מיט די שאלות?! ווייסטו ניט אַז איך בין אַן אַטעיִסט?"

זי האָט דאָס ניט געוווּסט. "אויב אַזוי, טאַטע," האָט זי געפֿרעגט, "פֿאַר וואָס מאַכסט קידוש און המוציא יעדן פֿרײַטיק־נאַכטס?"

האָט ער געענטפֿערט: "צוליב אײַך!"

* * *

מער אַקאַדעמיש, נאָר ניט ווייניקער לעבעדיק, האָט גערעדט דוד־אליהו פֿישמאַן אויף דער טעמע "די פּראָבלעם פֿון רעליגיע און סעקולאַריזם בײַ וועלטלעכע ייִדישיסטן: אַ היסטאָרישן אַנאַליז." פֿאַר זײַן אויסגאַנגפּונקט האָט ער דערמאָנט אַ היסטאָרישע פֿאַרגלײַכונג צווישן די פֿאַרשיידענע שטראָמען פֿון ייִדישן נאַציאָנאַליזם. בשעת דער ציוניזם, כאָטש ניט על־פּי רובֿ אַ פֿרומע באַוועגונג, האָט געהאַט אַ פֿרומען פֿליגל (דער מזרחי) האָט דער ייִדישיזם קיין רבנישע צווײַג ניט געהאַט, פּשוט דערפֿאַר, וואָס פֿון דער שיטה האָבן זיך געפֿונען ווייניק אָפּקלאַנגען אין דער אַלטער טראַדיציאָנעלער ליטעראַטור.

די פֿראַגע איז אָבער, וואָס האָט דער ייִדישיזם געירשנט, אָדער געוואָלט ירשענען, פֿון דער רעליגיעזער קולטור. געקליבן ווי זײַן מוסטער האָט פֿישמאַן חיים זשיטלאָווסקי, וואָס האָט געמאַכט נע־ונד פֿון אידעאָלאָגיע צו אידעאָלאָגיע דורך זײַן גאַנץ לעבן. נאָר געבליבן איז ער כּסדר בײַ איין זאַך: כאָטש ער האַלט ניט פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע (וואָס האָט אַרומגעכאַפּט אַ "פֿאַלשע וויסנשאַפֿט") און ער האָט ניט געגלייבט אין גאָט, האָט ער יאָ געהאַלטן פֿאַר נייטיק אָפּצושאַצן און דערקענען וווּ מע מעג אויסניצן די ירושה. "מיר מעגן אַלץ", האָט זשיטלאָווסקי געזאָגט. "מיר מעגן אַפֿילו טרויערן תּישעה־באָבֿ" און פּראַווען נאָך אַנדערע יום־טובֿים, אויב "מע געפֿינט אין זיי אַ מענטשלעכן געדאַנק." נאָר טייל זאַכן (למשל פּורים, וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר "לײַכטזיניק") האָט ער געהאַלטן פֿאַר נייטיק אויסצוּוואָרצלען ווי דער גערטנער וואָס גייט אַדורך דעם גאָרטן פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע כּדי אָפּצוטיילן סולת פֿון פּסולת.

אין דעם פּרט, האָט פֿישמאַן באַמערקט, איז זשיטלאָווסקי גאָר ענלעך צו יעדן מאָדערנעם ייִד, וואָס מוז אויסקלײַבן וואָס צו האַלטן, וואָס צוצופּאַסן, און וואָס צו פֿאַרלאָזן.

בײַם סוף האָט ער אָנגעצייכנט אַ פֿרוכטפּערדיקן קאָנטראַסט צווישן זשיטלאָווסקי און י.ל. פּרץ. בשעת זשיטלאָווסקי האָט דווקא געוואָלט אויסקלײַבן און ניט אויסגעמיטן האַרבע פּסקים, האָט פּרץ (טאַקע ווי דער ערשטער פֿאָרשלאָג אויף דער טשערנעוויצער קאָנפֿערענץ פֿון 1908) געוואָלט לאָזן איבערזעצן די הויפּטווערק פֿון דער רעליגיעזער ליטעראַטור פֿון לשון־קודש אויף ייִדיש, אָנהייבנדיק פֿון תּנך און מדרשים.

* * *

ס'איז מיר אויסגעקומען אַ שטיק געזונט צו זען ווי יוגנטרוף־מיטגלידער זײַנען אויך געווען אויף דער אַזכּרה. מע זאָגט, אַגבֿ, אַז דער ייִוואָ וועט אויפֿלאָדן דעם טעקסט פֿון די רעדנערס אויפֿן אינטערנעט.

יום שלישי, מרץ 24, 2009

משלוח-מחילות

מיין שול האט דעם מנהג פון בעטן די בעלי-בתים, זיי זאלן קויפן א חלק אין א געמיינזאמען שלח-מנות - יעדער באקומט א פעקל מיט א רשימה נעמען פון די, וואס האבן געגעבן. ניט מקיים איז מען דערמיט די מצווה, נאר מילא.

נוצלעך אבער וואלט געווען צו האבן בשותפותדיקע מחילה-פעקלעך ערב יום-כיפור (אדער תעניתים) - מע זאל קענען פארשרייבן זיך אויף א רשימה אונטערן קעפל "חטאתי עוויתי פשעתי". א שאד, וואס ניט יעדער אין שול וואלט געקענט עפנטלעך מודה זיין צו זייערע עוולות...

יום שלישי, מרץ 17, 2009

איך אַרבעט בײַ אַ פּראַקטישע שטעלע

ווייס פּונקט וואָס איך טו און פֿאַר וואָס.
יעדע צען מינוט אָבער
טרייסלט זיך די ערד אונטערן שרײַבטיש
און געפּגרטע פּאָעטן שטעקן די קעפּ אַרויס
פֿון אַ רויכיקן גרוב.

איך קום צו גיין
יעדן טאָג באַצײַטנס.
נאָר אויף דער וואַנט צווישן קאָמפּיוטער און רעסײַקלינג
הענגען די ידיים
פֿון אַ קײַכעדיקן שׂרף.

איך פֿאָלג אַלע באַווײַזן
פֿון אײַזערנער ממשות
און באָד זיך בדמיון
אין פּלעווע-ימען

יום שני, מרץ 09, 2009

גראַמען-טאַשן

אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט, מיכה-אליה און ביילע-נחמה!

עד דלא ידע
איז ּתורה צי מדע?
פירסומא ניסא
(מאידך גיסא)
איז ווי דער טאג קלאר
סיי אין חלום סיי וואר
א סיבה פון סיבות
און חיבה פון חיבות
פון דעם וואס לעבט אויבן
וואס פארצייטיקט די טרויבן
זיי זאלן זיך מערן
און לחיימלעך ווערן.

חג פורים שמח משלום, סלסט, מיכה-אליה וביילע-נחמה!

יש מצב גרוע בשושן הבירה,
נניח את התליה ונשתה בירה.

יום ראשון, מרץ 01, 2009

מוחל טובֿות, אָדער זאָל גאָט אָפּהיטן פֿון הײמישע רײד

אױף אַ חסידישן װעבזשורנאַל האָט מען פֿאַרטײַטשט שטיקער פֿון אַהרן לאַנסקיס אױטאָביִאָגראַפֿיע. (אָן קרעדיט. נאָר פֿאַר װאָס זײַן מעדקדק?) לסוף כאַפּט מען זיך אַז מע האָט אפֿשר אָפּגעמאָלט צו אַ ליכטיק בילד, און מע שליסט בזה הלשון:

היימיש גערעדט, האבן ערליכע אידן קיין טראפ הנאה פון דעם גאנצן צענטער. אדרבה דאס הארץ בלוטיגט צו זעהן וואסערע סארט ביכער עס פלעגן אמאל ארויסקומען אין אידיש. די אלע ליינער האבן געשטאמט פון ערליכע הייזער, נאר די טומאת אמעריקע האט זיי אראפגעברענגט לדיוטא התחתונה. רוב פון די ביכער זענען געשריבן געווארן דורך פרייע און סעקולערע שרייבער, כאטש אז די צענטער אנהאלט אויך היבש אסאך כשרע און היסטארישע ביכער.

עס ווייטאגט צו זעהן וויאזוי עס זענען געווען אמאל אזויפיל אידן וואס האבן נישט געהאלטן ביי גארנישט. נאכמער איז ווייטאגלעך ווען מען טראכט אריין און מען זעהט אז פון די אלע אידן איז קיין זכר נישט געבליבן. די קינדער זייערע זענען שוין אויפגעוואקסן אלס געהעריגע גוים, און די אייניקלעך ווייסן ניטאמאל אז זיי זענען אידן. די צענטער איז א ריכטיגע זכר לחורבן אמעריקע, און א מציבה שטיין פאר די דאזיגע דורות וואס זענען אינגאנצן אונטערגעגאנגען. היינטיגע צייטן וועט מען נאר טרעפן אידיש רעדענדע, ביי אונזער היימישע קרייזן. דארט טוט ב”ה אידיש ווייטער בליעהן און עס קומען צו יעדן טאג נייע ביכער און צייטונגען אויף די אידישע שפראך, אלעס אויסגעהאלטן על פי תורה, צו דערקוויקן ערליכע אידישע נשמות.

דער שול-נודניק

יעדער שול דאַרף האָבן אַ נודניק.
יעדן װאָס דאַװנט דאָרט פֿאַלט אַ מאָל אײַן: עס װאָלט געװען אַ ליכטיקע װעלט, פֿול מיט רעגנבױגנס און זונענשײַן, װען נישט דער דאָזיקער נודניק! מע װאָלט געדאַװנט און געשמועסט אומגעשטערט!
די זאַך איז אָבער װאָס די שול איז אוממעגלעך אָן דעם נודניק. די שול האָט אַ זכות-הקיום מיט דעם, װי אַזױ זי גיט זיך אַן עצה מיטן נודניק. נעמסט אַרױס דעם נודניק, נעמסט אַרױס דאָס האַרץ פֿון דער שול.

יום רביעי, פברואר 25, 2009

ביִאָ-עטיק און הלכה, אָדער, צי איז נייטיק אַ ייִדישע מעדיצינישע עטיק?

לעצטנס האָב איך זיך ערנצט פֿאַראינטערעסירט מיט דער מעדיצינישער עטיק. כ'ווייס ניט פֿאַר וואָס כ'האָב זיך קיין מאָל פֿריִער געפּרוּווט אײַנטיפֿן אין דער ליטעראַטור, אפֿשר דערפֿאַר וואָס עס האָט מיר געפֿעלט די נייטיקע איבערלעבענישן, די שפּעט-בײַ-נאַכטיקע, פּײַנלעכע דיסקוסיעס וועגן טויט און . . . טויט מיט קרובֿים וואָס אָדער פֿאַרשטייען ניט ווי שמאָל עס האַלט אָדער ווייסן ניט וואָס עס הייסט פֿאָרצושטעלן דעם פּאַציענטס (און ניט זייער אייגענע) ווילן. איצט, נאָך (כּמעט) דרײַ יאָר רעזידענץ, האָב איך שוין. די ביִאָ-עטי דאַרף שוין זײַן הלכה-למעשׂה.

וואָס מער אָבער איך פֿאַרגלײַך די וועלטלעכע און הלכהש-ייִדישע צוגאַנגען צו די וויכטיקסטע ענינים פֿון דער מעדיצינישער עטיק (ווי אַזוי באַשיצט מען דעם פּאַציענט אין זײַנע באַציִונגען מיט דאָקטוירים? ווי ווײַט קענען די געזונט-אַרבעטער גייען, ווען זיי טוען זאַכן צום חולה בעל-כּרחו? ווי אַזוי צעטיילט מען די געזונט-רעסורסן פֿון אַ דעמאָקראַטישער געזעלשאַפֿט אויף אַ גערעכטן אופֿן?) איז די מאָדערנע הלכה נאָך ניט מסוגל צוצוגיין צו די פּראָבלעמען מיט די נייטיקע מכשירים. אָפֿט מאָל פֿאַרשטייט מען ניט די מציאות, און די אויטאָנאָמיע וואָס יעדער פּאַציענט ווערט גאַראַנטירט הײַנט צו טאָג אין יעדן געזונט-באַגעגעניש.

אַזאַ אויטאָנאָמיע האָט מען ניט פֿאָרויסגעזען, ניט אין דער גמרא און ניט אין שלחן-ערוך. צו דערצו, ווערט דערקענט אין דער הלכה אַן אונטערשייד צווישן אַראָפּנעמען אַ באַהאַנדלונג און ניט אָנהייבן אַ באַהאַנדלונג - מותּר איז (בדרך-כּלל) ניט אָנהיייבן אַן אָטעם-מאַשין, אָבער ניט אָפּשטעקן אַזאַ מאַשין.

די פּראָבלעם איז, וואָס אַזאַ אונטערשייד איז ניט צו פֿאַרטיידיקן. די צוויי כּמו מינים אַקטן פֿירן צום זעלבן עפֿעקט.

בין איך געבליבן אין אַ פֿאַרלעגנהייט ווי אַ פֿרומער ייִד, ווי זאָל איך אײַנפֿירן מײַן הלכהש לעבן אין דער מעדיצינישער עטיק ווען איר השקפֿה איז ניט איינשטימיק מיטן "האידנא"?

יום ראשון, פברואר 22, 2009

טויטע חזירים, טויטע מענטשן

(אַ ליד פֿון טאַנג-דינאַסטיע, 907-618)

猪吃死人肉, 人吃死猪肠.

zhū chī sǐrénròu , rén chī sǐzhūcháng

猪不嫌人臭, 人反道猪香.

zhūbùxián rén chòu , rén fǎn dào zhū xiāng

猪死投/抛*水内, 人死掘地藏.

zhūsǐ tóu/pāo* shuǐnèi , rénsǐ juédìcáng

彼此莫相啖, 莲花生沸汤.

bícǐ mò xiāng dàn , liánhuā shēng fèitāng


חזירים עסן טויטע מענטשן, מענטשן חזיר-קישקעס עסן

ניט חזירים מיינען מענטשן שטינקען, מענטשן אַ חזיר-קישקע שמעקט

חזירים טויטע וואַרפֿט מען אין וואַסער, מענטשן טויטע באַגראָבט מען טיף

ווען זיי וועלן זיך מער ניט עסן, אין זודיקן וואַסער דער לאָטוס בליט

יום שני, פברואר 16, 2009

"די איינציקע קולטור־פֿאַרבינדונג צווישן דער מדינה און די תּפֿוצות איז אַ רעליגיעזער פֿאָרמאַליזם"

די ווערטער צאַנינס פֿון אַן עסיי איבערגעדרוקט אין פֿאָרווערטס, וועגן דער באַציִונג צווישן ישׂראל און די תּפֿוצות, זײַנען נאָך גאַנץ אַקטועל:
אַוודאי איז די אויסווירקונג פֿון מדינת־ישׂראל אויף דער ייִדישער וועלט אַ קאָלאָסאַלע, אָבער די אויסווירקונג איז נאָר פֿון עמאָציאָנעלן כאַראַקטער. מדינת־ישׂראל גיט די ייִדן אין דער וועלט אַ נאַציאָנאַל אונטערבעטעכץ, זיי זאָלן זיך פֿילן נאָרמאַל, ווי עס פֿילן זיך אַנדערע מינדערהייטן אין די לענדער, הגם זיי זענען ווײַטער: דזשו, כודיִאָ, זשוּיִף. פֿאַר דעם דאָזיקן גוטן געפֿיל רעקאָפּענסירן די ייִדן אין דער וועלט דער מדינה מיט פֿינאַנציעלער און פּאָליטישער שטיצע. קיין דירעקטע קולטור־געמיינשאַפֿט מיט ישׂראל האָבן זיי נישט. זיי קענען נישט לייענען און לייענען נישט די העברעיִשע פּרעסע (אויב עס קומען אָן העברעיִשע צײַטונגען אין די ייִשובֿים זענען זיי פֿאַר די "יורדים" פֿון ישׂראל); די העברעיִשע ליטעראַטור לייענען זיי נישט און קענען זי נישט, העברעיִש טעאַטער קומט נישט צו זיי און די פֿײַערלעכקייטן פֿון דער מדינה ווערן אין די ייִדישע ייִשובֿים געפֿירט נישט אין ייִדיש, נישט אין העברעיִש, נאָר אין דער לאַנדשפּראַך. די איינציקע קולטור־פֿאַרבינדונג צווישן דער מדינה און די תּפֿוצות איז אַ רעליגיעזער פֿאָרמאַליזם, געפֿלעגט פֿונעם אויסערן־מיניסטעריום. ווי אַ המשך פֿון דער "תודעה יהודית" — אין ישׂראל. די אַקטיווע רעליגיעזע טעטיקייט און חינוך אין די תּפֿוצות ווערט דאָמינירט דורך דער חב״ד־באַוועגונג, וואָס איר צענטער איז אין ברוקלין.

יום שני, פברואר 09, 2009

דער גאָרטן פֿוּן צען טויזנט ביכער

בין איך דער לעצטער אין דער וועלט געווויר צו ווערן, אַז אַמהערסט האָט אויפֿגעלאָדן טויזנטער ביכער אויף ייִדיש בחינם אויפֿן אינטערנעט? זאָל זײַן. דער פֿרייד פֿאַרשווענקט דאָס געפֿיל פֿון אומאינפֿאָרמירטקייט. עס געפֿעלט מיר שטאַרק די רשימה פֿון די אָפֿט אָפּגעלאָדענע ביכער, אַזאַ מין בעסטסעלערס וואָס מע האָט ניט געסעלט.

עטלעכע באַמערקונגען:

א. ווער זײַנען די אָפּלאָדערס, און ווער באַקומט די מאָדנערע ברירות אויפֿן מעניו? יהואש ווי יהואש, נאָר פֿאַר וואָס 52 אָפּלאָדונגען פֿאַר משה נאַדירס אין ווילדן ווערטערוואַלד? מסתּמא אַ קלאַס, נאָר וועלכער קלאַס לערנט דאָס געשלעכטס-לעבן?

ב. ווער זײַנען די הויפּט-באַניצערס פֿון דאָזיקן רעסורס? מסתּמא פֿאָרשערס, די זעלבע וואָס באַניצן זיך מיט די גרויסע אַקאַדעמישע ביבליאָטעקן, מיט אַ בינטל שאר-ירקות (די וואָס ווילן לייענען וועגן סעקס אָדער שאַך).

ג. אַוודאי וועלן זײַן די, וואָס טענהן אַז אַזאַ אוצר שטעלט מיט זיך פֿאָר אַן אייגנאַרטיקע געלעגנהייט אויפֿצולעבן די ייִדישע ליטעראַטור בײַם סתּם לייענער. צום באַדויערן, ס'איז ניט וואָס דער ריזיקער נאָכפֿרעג נאָך, למשל, שלום-עליכמס ווערק האָט מען ניט געקענט באַפֿרידיקן ביז ס'איז אונטערגעקומען אַן אַמהערסט אויף דער וועלט. גאַנץ פּשוט: מע לייענט ווייניק ייִדישע ביכער, און מע וועט מן-הסתּם ניט לייענען מער צוליב דער גרויסער עפֿנטלעכער זאַמלונג. נאָר די וואָס ווילן יאָ לייענען וועט זיי אָנקומען גרינגער צו געפֿינען.

ד. איך וויל פּרוּוון בלאָגן וועגן ביכער וואָס וועקן אויף מײַן נײַגער.

ה. אָ דאָנק ביכער-צענטראַלע! איר האָט זיך אויסגעקויפֿט פֿון מײַן סקעפּטיציזם.

יום ראשון, פברואר 08, 2009

מרדכי צאנין ע"ה

אוועק אין דער אייביקייט אין טיפן עלטער נאך לאנגע יארן הארעוואניע אין די סעדער פון דער יידישער פרעסע. א דאנק דוב-בער קערלער פאר פארשפרייטן די טרויעריקע ידיעה.

יום חמישי, פברואר 05, 2009

קען הײַנט זײַן אַ ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע? טייל 2

(המשך. טייל 1 איז דאָ.)

אויב ניעל גילמאַן האַלט אַז אַ ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע קען הײַנט דינען נאָר אַן אַפּאָלאָגעטישן צוועק, איז עמאַנועל לעווינאַס זיכער וועגן איין זאַך: אַנדערע רעליגיעזע געדאַנקען־סיסטעמען דאַרפֿן זיך צופּאַסן צו דער ייִדישער. איין חסרון: לעווינאַס בײַט איבער היפּשע טיילן פֿון דער ייִדישער מחשבֿה אויף אַן איינציקן פּרינציפּ: מע זאָל אָנערקענען און טײַער האַלטן דעם "אַנדערן", געמיינט דעם מיט-מענטש. אַזאַ באַגריף נעמט זיך מסתּמא פֿון דער אייראָפּעיִשע דיאַלעקטיק צווישן "זיך" און "יענעם", וואָס צעמישט דעם אַמעריקאַנער - מיר ווייסן (בדרך-כּלל) אַז דער זיך ווערט אויסגעפֿורעמט צו ביסלעך פֿון קינדווײַז אָן דורך אָנצאָליקע באַציֵונגען מיט אַנדערע מענטשן. מיר פֿאַרשטייען ניט וווּ עס שטעקט דער אינטערעס אין זיך-און-יענער.

לעווינאַסעס סטראַטעגיע, לויט הילאַרי פּאָטנאַם, איז צו פֿאַרבײַטן פֿראַנץ ראָזענצווײַגס גאָט אויף דעם זיך.

איז צוויי סטראַטעגיעס: גילמאַנס טענה אַז די ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע שטייט הײַנט אויף די ראַנדן, און לעווינאַסעס פֿאַרייִדישונג פֿון דער גאַנצער מאַפּע.

אין זײַן שמועס האָט ריטשערד קליימען אָבער פֿאָרגעלייגט אַן אַנדער צוגאַנג. פֿאַר אָ מרא-מקום האָט ער גענומען אַ מאמר חז"ל (ב"מ נט:):
אמר רב חננא בריה דרב אידי מאי דכתיב (ויקרא כה) ולא תונו איש את עמיתו עם שאתך בתורה ובמצות אל תונהו
טײַטש: "...'און איר זאָלט ניט נאַרן איינער דעם אַנדערן', דאָס הייסט איינער וואָס איז מיט דיר [עם איתּו] אין תּורה און מיצוות." די טענה איז אַז מע מעג יאָ אָפּנאַרן ייִדן (ועאכו"כ גוייִם) וואָס זײַנען ניט אַזוי אָפּגעהיט אין מיצוות ווי מיר. מיר האָבן אָבער די אינטויִציע (על כּל פּנים מאָדערנע ייִדן) אַז אַזאַ צוגאַנג איז אַ פֿאַלשער. ווי אַזוי זאָלן מיר זיך אָפּגעבן אַ דין-וחשבון דערמיט אין קאָנטעקסט פֿון דער ייִדישער טראַדיציע, ניט אָפּאָלאָגעטיש און ניט מיטן אַוועקמאַכן די גאַנצע טראַדיציע, באשר אַלע ענטפֿערס זײַנען שוין באַוווּסט על-פּי שׂכל?

טענהט קליימען:
די הײַנטיקע ייִדישע מחשבֿה דאַרף הײַנט אָנהייבן ניט מיטן זוכן דעם אוניווערסאַלן אמת (ווײַל אויב אַזוי וואָס איז שׂכל פֿון ייִדישקייט?) נאָר גיכער מיטן זוכן אַן אָרט און ראָלע פֿאַר דער אַתּה-בחרתּנודיקייט: צי קען טאַקע זײַן אַ באַזונדערע ייִדישע עטיק, אָדער באַגריף פֿון גאָט, וואָס נעמט אין באַטראַכט אונדזער יחידישע געשיכטע? אַז מע שטעלט שוין די פֿראַגע וועט מען שוין נייגן זיך צו אַ פּלוראַליסטישער עטיק און טעאָלאָגיע, וואָס [טייל] לייעקענען אָפּ. אַזאַ באַציִונג מיט אַנדערע וויזיעס איז אָבער נייטיק און פֿרוכפּערדיק.
ווײַטער וועלן מיר אי"ה פּרוּוון דערקלערן, וווּ קליימען זעט די ראַמען פֿון די ייִדישע וויזיעס.

יום חמישי, ינואר 29, 2009

איך בין פארליבט אין מיין גוגל-פאן

נאר אין מיטן דערינען שעפט זיך אויס די באטעריע און עס ווערט אנשלאפפפ......

יום שני, ינואר 26, 2009

מער וועגן שניי

אַ ווילדע פּערפּעלע בלום
אין מיטן פֿאַרשנייטן גאָרטן
מוז זײַן אומבאַדינגט וואָר, ניט טייל
פֿון געמעל צי אַ בלומען-חלום.

איך עס. מיטן שוואַכן אויג
זע איך אין דרויסן די בלום.
פֿרעג איך מײַן קאָפּ. קיין ענטפֿער.
דער זע-חוש בלײַבט ניט שטום.

אַ פּערפּעלע בלום בלײַבט אַ קשיא.
כ'ווער ניט קליגער ווי תּמיד.
די פּערפּעלע בלום נעמט מתפּלל זײַן
בײַם ווײַס-באַדעקטן עמוד.

יום חמישי, ינואר 22, 2009

מע זוכט ווייטער

„דו מיינסט אַז דײַן צוגאַנג איז דער איינציקער וואָס קען דערקלערן דײַנע דערפֿאַרונגען? איך וועל דיר ווײַזן די ייִדן מיט פּראָלעמען, די, וואָס מיר באַדינען. איך וועל זיי דערצײלן דײַן מעשׂה. איך וועל זיי דיך פֿאָרשטעלן. זיי וועלן זיך צוהערן צו דיר, און אַליין פֿאַרשטיין וואָס פֿאַר אַ מענטש דו ביסט און ווי אַזוי דו וואַרפֿסט אַ ליכט אויף זייערע דערפֿאַרונגען. יאָ, איך וויל דיך ניצן. נאָר ס´איז לטובֿת כּלל.“

יום שלישי, ינואר 20, 2009

לײַוו-בלאגינג די איינשווערונג

* קוקט אויס אז מיטש מעקאנעל איז אים עפעס ניט-גוט.

* אזא מיליטערישע אויסשטעלונג איז סיי מיר דעווידער, סיי א געזונטע דערמאנונג אז א דעמאקראטישע געזעלשאפט דארף האבן אזא פאמפ און פאראד. סיי וועכלע געזעלשאפט דארף עס האבן נאר מיר די דעמאקראטן נייטיקן זיך אין דעם מער.

*נאר די אמעריקאנער גיים-שאו-קולטור קען אויסברייען אזא דיקטאר (אנאונסער) ווי עס רופט איצט אויס די נעמען פון די מארשירנדיקע.

*"אייטש"?

*דער גלח לייענט קריאת-שמע?

*וועט ער דערמאנען יאשקע ביים סוף פון דער ברכה?

*...כאטש זיינע רייד זיינען טאקע נישקשה. "העלפ אונדז טיילן זיך, באדינען זיך, און זוכן דעם ציבורס וווילזייין."

*ער דערמאנט אחרית-הימים!

*אוי געוואלט. יאשקע אויף דער בינה. וואס קען מען טאן?

*צי האט דער וויצע-פרעזידענט א הימען אויך?

*א שבועה, א שבועה אויף לעבן און טויט...

*די הארמאטן שרעקן מיר.

*אמר הפרעזידענט: אונדזער סחורה איז נאך אלץ גאנגבאר. צו דער ארבעט, חברה.

*"די אלט-געבאקענע פאליטישע ארגומענטן זיינען מער ניט חל."

*"צעשפרייטן פראספעריטי צו כל נדיב ליבו."

*"מיר זיינען ווידער גרייט אנצופירן"!

*בענטש דעם מענטש וואס האט דערמאנט די ניט-גלייבערס אין אונדזער לאנד.

*"א נייע תקופה פון אחריות." "גאט רופט אונדז אויסצושמידן אונדזער אומקלארן גורל."

*איך בין טאקע גערירט.

*דאס ליד: "איינער פרואווט וואו מאכן מוזיק, מיט א פאר לעפל אויף אן אוילפאס... מיר טרעפן זיך אין ווערטער. ... מיר טרעטן אריין אין דעם וואס לאזט זיך ניט זען. ... לויבליד פאר קאמף, פארן טאג, פאר יעדן האנט-געמאכטן שילד, מאכן דעם חשבון ביי קיכטישן. ... וואס איז אויב דאס מעכטיקסטע ווארט איז ליבשאפט? ... ליבשאפט וואס ווארפט א זיך-צעוואקסנדיקע קיילעך ליכט."

*פרעגט זיך: ווער וועט מקריב זיין און וואס? און מיט וועלכע טענות?

*און וועלכע פאציענטן ווארטן אויף מיר ביים קליניק אין צוואנציק מינוט ארום?

*א גוטן.