לעצטנס איז געגאַנגען די רייד אויף אַן אָנלײַן ייִדיש־פֿאָרום וועגן גלייביקייט, און ווי אַזוי מענטשן פֿון אַ וויסנשאַפֿטלעכער נטיה קענען אויך זײַן פֿרומע. האָב איך זיך מטריח און געענטפֿערט. כ'ווייס אַז דאָס איז ניט דאָס ערשטע מאָל וואָס כ'בין מאריך־ימים־ושנים וועגן מײַן השקפֿה, נאָר אפֿשר וועט עס טייל אינטערעסירן.
אַרום און אַרום, דאַכט זיך מיר אַז דו האָסט אַ נטיה צו אידעאָלאָגישקײט און שטרענגע סטאַנדאַרדן, און דאָס איז אַװדאי אַ גוטע זאַך. נאָר די װעלט איז נישט גאָר אָדער גאָרנישט. אַפֿילו (בפֿרט?) די װיסנשאַפֿט, און דאָס "אױסגעפֿינען" (אױסטראַכטן? באַשאַפֿן?) װיסנשאַפֿטלעכע געזעצן און טעאָריִעס, איז געקניפּט און געבונדן מיט מענטשלעכע עמאָציעס, פּניות, פּריװאַטע איבערלעבענישן, און דאָס גלײַכן. ס'איז נישט אָפּצושײדן דער אײַנשטיין פֿון זײַן װיסנשאַפֿלעכע װעלטבאַנעם. און איך מײן דערמיט *נישט* אַז די וועלטישע װיסנשאַפֿט איז אומפּערפֿעקט, און אַזאַ פּלאַטאָנישע װיסנשאַפֿט װאָלט נישט געװען פֿאַרבונדן מיט די עמאָציעס - פּונקט פֿאַרקערט. איך מײן אַז יעדער מוח-אַקװיטעט פֿונעם מין מענטש איז אַזאַ תּערובֿת.
אַ פֿילאָסאָפֿיע פֿון רעליגיע איז אַװדאי שװער איבערצוגעבן אַל רגל אַחת, נאָר בקיצור נימרץ װעל איך זאָגן אַז איך בין אַ גלײביקער. דאָס איז (װי אַ סך האָבן געזאָגט פֿאַר מיר אױף אַן עלעגאַנטערן אױפֿן) מער אַן עמאָציע װי אַ פֿאַקט, מער אַן עסטעטיק װאָס מע נעמט אָן װי אַ טעאָריע װאָס מע װײַזט אויף. וויטגענשטיינס משל איז דאָ שײך: ס'איז װי אַ פֿליג װאָס זשומעט אַרום אין אַ פֿלאַש זאָל פּרוּװן איבערגעבן דעם פֿליג אין דרױסן, װאָס דאָס איז אַזױנס צו זײַן אין אַ פֿלאַש. אָדער (ניצנדיק נאַגעלס אַ משל) איז דאָס אַזױ װי פּרוּװן איבערגעבן װאָס פֿאַר אַ זאַך ס'איז צו זײַן אַ פֿלעדערמױז.
דערפֿאַר איז כּמעט אוממעגלעך, אפֿשר אַפֿילו װילד אומפּאַסיק, צו פּרוּװן ענטפֿערן אויף דײַנע כּמו װיסנשאַפֿטלעך אױסגעפֿורעמטע שאלות. אַ "העכערע אינטעליגענץ" שמעקט מיט דער רעליגיעזער פֿילאָסאָפֿיע פֿון 19טן יאָרהונדערט. (דאָס איז נאָך עפּעס װעגן די הײַנטיקע מאָדע אױף אַנטי-רעליגיזם: ער איז גאָרנישט מחדש און פּאַטשט זיך אין בײַכל, אַז זײַנע טענות קעגן די פֿרומע זײַנען כּלומרשט נישט אָפּצופֿרעגן, אַפֿילו מע כאַזערט זײ איבער שױן טױזנט יאָר...)
און װאָס איז שײך צו זאָגן "װיפֿל פּראָצענט" מע גלײבט אין גאָט? שױן זשע זאָגט מען דאָס אין טאָג טעגלעכן לעבן? "איך גלײב 50% אין דער דעמאָקראַטיע"? "יענער גלײבט 30% אַז די פּובליק אָפּשן איז נײטיק פֿאַר העלטקעיר רעפֿאָרם"?
דאָס זעלבע איז חל אױף דער פֿראַגע, צי די געשעענישן פֿון תּנך זײַנען "באמת" געשען. װאָס איז דאָס טײַטש? אַפֿילו איך זאָג יאָ (װאָס, װען דו צװינגסט מיר, איך װאָלט יאָ געזאָגט), איז דער תּנך נישט קײן געשיכטע-ביכל און מײַן דעפֿיניציע פֿון משה רבינו ע"הס עקזיסטענס איז מסתּמא װײַט אַנדערש פֿון דײַנס. איך האַלט אַז דער תּנך איז אַ מיטאָס, און מיט "מיטאָס" בין איך אױסן דער פּינקטלעכער זין פֿון װאָרט, װי אַ פֿונדאַמענט, אַ בראשית-מעשׂה װאָס מע קען זיך אָן דעם נישט באַגײן. און דערפֿאַר טאַקע איז די תּורה אמת.
און (לסוף!) װיל איך זאָגןֹ אַז נישט אַלע פֿרומע זײַנען פֿון אײן טײג געקנאָטן. דאָס איז נאָך אַ זאַך װאָס די היטשענסן און די דאָוקינסן פֿאַרקוקן כּסדר. זײ קעמפֿן זיך מיט די װינטמילן פֿון 17טן יאָרהונדערט. הײַנט איז רעליגיע (װי יעדע זאַך) צעשפּאָלטן אין טױזנטער שטיבעלעך און כּתּימלעך. (דאָס ערגסטע װאָלט געװען צו זאָגן אַז די װאָס גלײבן אין אַ ליבעראַלער רעליגיע, װי איך, זײַנען כּלומרשט נישט "באמת" רעליגיעז, עלעהײ ס'איז סאַטמער אָדער יום-כּיפּור-בעלער.)
אַרום און אַרום, דאַכט זיך מיר אַז דו האָסט אַ נטיה צו אידעאָלאָגישקײט און שטרענגע סטאַנדאַרדן, און דאָס איז אַװדאי אַ גוטע זאַך. נאָר די װעלט איז נישט גאָר אָדער גאָרנישט. אַפֿילו (בפֿרט?) די װיסנשאַפֿט, און דאָס "אױסגעפֿינען" (אױסטראַכטן? באַשאַפֿן?) װיסנשאַפֿטלעכע געזעצן און טעאָריִעס, איז געקניפּט און געבונדן מיט מענטשלעכע עמאָציעס, פּניות, פּריװאַטע איבערלעבענישן, און דאָס גלײַכן. ס'איז נישט אָפּצושײדן דער אײַנשטיין פֿון זײַן װיסנשאַפֿלעכע װעלטבאַנעם. און איך מײן דערמיט *נישט* אַז די וועלטישע װיסנשאַפֿט איז אומפּערפֿעקט, און אַזאַ פּלאַטאָנישע װיסנשאַפֿט װאָלט נישט געװען פֿאַרבונדן מיט די עמאָציעס - פּונקט פֿאַרקערט. איך מײן אַז יעדער מוח-אַקװיטעט פֿונעם מין מענטש איז אַזאַ תּערובֿת.
(דרך-אַגבֿ איז דאָס אױך אמת װעגן פֿרומע ייִדן און רעליגיעזע מענטשן ביכלאַל. אײַ, טײל - אַ סך - פֿרומע ייִדן זײַנען פּאַסקודניאַקעס? דאָס איז נישט קײן נײַע אָבסערװאַציע, די קאַטעגאָריע פֿון נבֿל ברשות התּורה איז געװען גילטיק מיט הונדערטער יאָרן צוריק. נאָר דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װערט פֿון רעליגיע. אײַ, טײל - אַ סך - ציִוניסטן זײַנען ראַסיסטיש און די ייִדישע מדינה איז באַגאַנגען שרעקלעכע עװלות קעגן די פּאַלעסטינער? דאָס פֿרעגט נישט אָפּ די װיכטיקײט אָדער די װערט פֿון דער ייִדישער מדינה.)
אַ פֿילאָסאָפֿיע פֿון רעליגיע איז אַװדאי שװער איבערצוגעבן אַל רגל אַחת, נאָר בקיצור נימרץ װעל איך זאָגן אַז איך בין אַ גלײביקער. דאָס איז (װי אַ סך האָבן געזאָגט פֿאַר מיר אױף אַן עלעגאַנטערן אױפֿן) מער אַן עמאָציע װי אַ פֿאַקט, מער אַן עסטעטיק װאָס מע נעמט אָן װי אַ טעאָריע װאָס מע װײַזט אויף. וויטגענשטיינס משל איז דאָ שײך: ס'איז װי אַ פֿליג װאָס זשומעט אַרום אין אַ פֿלאַש זאָל פּרוּװן איבערגעבן דעם פֿליג אין דרױסן, װאָס דאָס איז אַזױנס צו זײַן אין אַ פֿלאַש. אָדער (ניצנדיק נאַגעלס אַ משל) איז דאָס אַזױ װי פּרוּװן איבערגעבן װאָס פֿאַר אַ זאַך ס'איז צו זײַן אַ פֿלעדערמױז.
דערפֿאַר איז כּמעט אוממעגלעך, אפֿשר אַפֿילו װילד אומפּאַסיק, צו פּרוּװן ענטפֿערן אויף דײַנע כּמו װיסנשאַפֿטלעך אױסגעפֿורעמטע שאלות. אַ "העכערע אינטעליגענץ" שמעקט מיט דער רעליגיעזער פֿילאָסאָפֿיע פֿון 19טן יאָרהונדערט. (דאָס איז נאָך עפּעס װעגן די הײַנטיקע מאָדע אױף אַנטי-רעליגיזם: ער איז גאָרנישט מחדש און פּאַטשט זיך אין בײַכל, אַז זײַנע טענות קעגן די פֿרומע זײַנען כּלומרשט נישט אָפּצופֿרעגן, אַפֿילו מע כאַזערט זײ איבער שױן טױזנט יאָר...)
און װאָס איז שײך צו זאָגן "װיפֿל פּראָצענט" מע גלײבט אין גאָט? שױן זשע זאָגט מען דאָס אין טאָג טעגלעכן לעבן? "איך גלײב 50% אין דער דעמאָקראַטיע"? "יענער גלײבט 30% אַז די פּובליק אָפּשן איז נײטיק פֿאַר העלטקעיר רעפֿאָרם"?
דאָס זעלבע איז חל אױף דער פֿראַגע, צי די געשעענישן פֿון תּנך זײַנען "באמת" געשען. װאָס איז דאָס טײַטש? אַפֿילו איך זאָג יאָ (װאָס, װען דו צװינגסט מיר, איך װאָלט יאָ געזאָגט), איז דער תּנך נישט קײן געשיכטע-ביכל און מײַן דעפֿיניציע פֿון משה רבינו ע"הס עקזיסטענס איז מסתּמא װײַט אַנדערש פֿון דײַנס. איך האַלט אַז דער תּנך איז אַ מיטאָס, און מיט "מיטאָס" בין איך אױסן דער פּינקטלעכער זין פֿון װאָרט, װי אַ פֿונדאַמענט, אַ בראשית-מעשׂה װאָס מע קען זיך אָן דעם נישט באַגײן. און דערפֿאַר טאַקע איז די תּורה אמת.
און (לסוף!) װיל איך זאָגןֹ אַז נישט אַלע פֿרומע זײַנען פֿון אײן טײג געקנאָטן. דאָס איז נאָך אַ זאַך װאָס די היטשענסן און די דאָוקינסן פֿאַרקוקן כּסדר. זײ קעמפֿן זיך מיט די װינטמילן פֿון 17טן יאָרהונדערט. הײַנט איז רעליגיע (װי יעדע זאַך) צעשפּאָלטן אין טױזנטער שטיבעלעך און כּתּימלעך. (דאָס ערגסטע װאָלט געװען צו זאָגן אַז די װאָס גלײבן אין אַ ליבעראַלער רעליגיע, װי איך, זײַנען כּלומרשט נישט "באמת" רעליגיעז, עלעהײ ס'איז סאַטמער אָדער יום-כּיפּור-בעלער.)
דאַכט זיך אַז מײַן "אױף אײן פֿוס" איז געװאָרן אַ צענטיפּעדע. אָדער אפֿשר הינערשע פֿיסלעך... אַ
גוט קװיטל! .
אין תגובות:
הוסף רשומת תגובה