יום ראשון, ינואר 31, 2010

אַ ליד וועגן אָפּזעץ

אַ ליד וועגן אָפּזעץ
(אויף דער מעלאָדיע פֿון "זי וועט קומען פֿון די בערג")

עס שאַפֿט זיך רעגן אין די וואָלקנס (אין די וואָלקנס)
עס שאַפֿט זי רעגן אין די וואָלקנס (אין די וואָלקנס)
עס שאַפֿט זיך רעגן אין די וואָלקנס
טראָפּלעך ווערן גרויסע טראָפּנס
עס שאַפֿט זיך רעגן אין די וואָלקנס אין די וואָלקנס

האָגל - ברד איז אַ מכּה (איז אַ מכּה)
האָגל - ברד איז אַ מכּה (איז אַ מכּה)
האָגל - ברד איז אַ מכּה
קען ווערן גרויס ווי עפּל טאַקע!
האָגל - ברד איז אַ מכּה איז אַ מכּה

שטיקלעך אײַז קענען פֿאַלן אויך געמישט מיט שניי
שטיקלעך אײַז קענען פֿאַלן אויך געמישט מיט שניי
שניי געמישט מיט שטיקלעך אײַז
וואַרפֿן וואָלט געווען אַ גרײַז
שטיקלעך אײַז קענען פֿאַלן אויך געמישט מיט שניי

וועגן שנייעלעך רעדן די לערערס אין די שולן
וועגן שנייעלעך רעדן די לערערס אין די שולן
זיי כאַפּן אַרום וויפֿל מאָלעקולן?
אַן איינס געפֿאָלגט פֿון נײַנצן נולן!
***(דערפֿאַר זײַנען צוויי שנייעלעך גאָרניט גלײַך!)
וועגן שנייעלעך רעדן די לערערס אין די שולן

פֿון דעם אַלעם ווערט מען נאַס ווערט מען נאַס
פֿון דעם אַלעם ווערט מען נאַס ווערט מען נאַס
לאָמיר טרינקען עפּל קוואַס
און מאַכן בילדער פֿון דער גאַס
פֿון דעם אַלעם ווערט מען נאַס ווערט מען נאַס

בואו עננים (אַ באַוווּסט רעגן־ליד אויף עבֿרית פֿון לאה גאָלדבערג, אויף יידיש

בואו עננים //לאה גולדברג

בואו עננים, הבו גשם לגנים

טיף, טיף, טיפותי,
גשם, גשם לשדותי.
לשיבולת לאילן,
ולפרח הקטן שבגן.

וואָלקנס וואָלקנס קומט שוין גיך, פֿאַר די גערטנער רעגן גיט
קאַפּעט טראָפּנס אָן אַ שיִער
רעגן פֿאַר די פֿעלדער מיר
פֿאַר די ביימער אומעטום
זאַנגען וואָס בליִען רונד אַרום
דער קלענסטער בלום


יום שבת, ינואר 30, 2010

אַ רעצענזיע פֿון טאַובס "וואָס שטילקייט האָט באַלויכטן"

דאָ ווײַטער ברענג איך אַ רעצענזיע אויף אַהרן טאַובס וואָס שטילקייט האָט באַלויכטן. די רעצענזיע איז לעצטנס אַרויס אין נײַעם נומער אויפֿן שוועל.

וואָס איבערזעצונג האָט באַלויכטן
אַהרן טאַובס איבערגעטײַטשטע פּאָעטישער צוגאַנג.

ס'איז נאָך אַלץ מעגלעך הײַנט צו שרײַבן אַ ליד אויף ייִדיש אָן אַן איבערזעצונג, נאָר איך וויל טענהן אַז אַזאַ ליד איז ווייניקער רײַך, ווייניקער אינטערעסאַנט ווי אַ ליד מיט אַן איבערזעצונג. אָ ראַיה האָב איך: די לידער פֿון ירמיהו אַהרן טאַוב, געזאַמלט אין זײַן נײַעם באַנד, וואָס שטילקייט האָט באַלויכטן.

טאַוב איז אַ ייִדישער "גיי"-פּאָעט וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין דער גאָר פֿרומער קהילה, און אַוועק דאַכט זיך סײַ צוליב זײַן "פֿריילעכקייט", סײַ צוליב אַנדערע אונטערשיידן. אָנהייבנדיק אין די צוואַנציקער האָט ער אָנגעהויבן לערנען זיך פֿאָרמעל שרײַבן און לייענען די ייִדישע ליטעראַטור, כאַטש (ווי ער זאָגט אין זײַן נאָכוואָרט) איז די לופֿט פֿוּן זײַנע קינדעריאָרן אײַנגעזאַפּט מיט ייִדיש-לשון. איך וועל ניט איבערחזרן די פֿאָר-געשיכטע פֿון זײַן דיכטערײַ וואָס ער גיט איבער, נאָר גרונטיק איז צו דערמאָנען, אַז בשעתן אַרויסשאַרן זיך פֿון דער חרדישע קהילה האָט טאַוב געאַרבעט ווי אַ קונסט-מאָדעל, "צווישן דער פֿרומער וועלט און דער עראָטישער (אונטער)וועלט וואָס כ'האָב אָנגעהויבן אויסצופֿאָרשן." באַזונדערש האָט אים פֿאַראינטערעסירט קראָקי, "אַ סעריע סקיצעס וואָס לערערס ניצן ווי אַ מין צוגרייטונג אויף די לענגערע געניטונגען." שפּעטער איז טאַובן אײַנגעפֿאַלן, אַז ער קען אַוועקשטעלן די סקיצעס אין סאַמע צענטער פֿון זײַן עסטעטישן אַני-מאמין, אַז קורצקייט און אַקוראַטקייט קענען אַרומצאַמען זײַן פּאָעטישן צוגאַנג.

דער פּועל-יוצא דערפֿון איז דער דאָזיקער באַנד, דאָס צווייטע ביכל לידער טאַובס. איך קען ניט שרײַבן ווי אַ טרוקענער, אומפּאַרטיייִשער רעצענזענט, ווײַל דער פּאָעט גיט מיר אָפּ אַ ברייטהאַרציקן דאַנקוואָרט, און סײַ ווײַל איך האָב זיך באַקענט פּערזענלעך מיטן פּאָעט בשעת זײַנע ניו-יאָרקער יאָרן בײַם יוגנטרוף-שרײַבקרײַז.

נאָר צוהערן זיך צו עטלעכע קירצערע פֿירגעלייענטע לידער צעזייט און צעשפּרייט איז אַנדערש ווי אײַנטיפֿן זיך אין אַ זאַמלונג. איצט פֿאַרשטיי איך וואָס דער מחבר איז אויסן און קען עס פּרוּוון באַרעכטיקן און (קיין חידוש ניט) רעקאָמענדירן דעם לייענער, ניט אָן באַוואָרענישן.

יעדער "קראָקי" (מײַן טערמין פֿאַר די קליינע לידער, ניט טאַובס) איז אַ פינף-שורותדיקע אויספֿאָרשונג אין דער דמיונשאַפֿט פֿון פּאָעט, אָפֿט מעשׂהדיק, אָפֿטער עראָטיש, ס'רובֿ מאָל עוואָקאַטיוו. דאָס ביכל האָט אַ סטרוקטור וואָס לייגט פֿאָר, כאַטש צווינגט ניט אַרויף, אַ סיפּור-מעשׂה, אַ בילדונגס-פּאָעזיע וואָס הייבט אָן מיטן נאַראַטאָרס פּליטה, געפֿינט אַ וועג דורכן זיכּרון, פֿאַרגייט אין סובטילן עקסטאַז פֿון איבערדערציילטן תּשמיש, און דערנאָך (אויב מע קען אַזוי פֿאַרטײַטשן) ווערט אויסגעלײַטערט אין גואלהדיקע טענער.

די טעכניק פֿון די לידער איז שווער פֿעסטצושטעלן בײַם ערשטן קוק, ווײַל דער רעגיסטער (דאָס הייסט די פֿאָרמאַליטעט פֿון לשון) איז אַנדערש פֿון ליד צו ליד - אַ מאָל פֿאַמיליעדיק, ווי אין די שורות:

וואָס פֿאַר אַ נסיעה!
נעם אַרויס דאָס ברויט.
גיי איצט אַרויף, נעם די פֿלוימען מיט.
איך וועל אויסטאָן דאָס שייטל ... אָט בין איך.
טאַטעלע, דו מוזט זײַן שטיל.

און אַ מאָל פּרטים-פֿאַרפֿלאָכטן:

מײַן לעצטע נאַכט מיט דזשאַקאָמאָ גלאַנצט גרין אין מײַנע חלומות:
זײַנע אויגן האָבן באַלויכטן דעם פֿרוכט-באַלאָדענעם טיש און דעם אויסשפּרייט פֿילאָסאָפֿיע בענדער.
ער האָט מיך געטראָגן צו זײַן נאַכט-געלעגער, מחיהדיק צו קליין פֿאַר אונדזער קאָרטשען זיך.
זײַן שמייכל, געקרוינט מיט מילגרוימזאַפֿט, האָט מיך ווײַטער אויפֿגעהויבן.
איך פּוץ אָפּ די סצענע פֿאַר טאָג: נאָך אַלץ אין כּעס, נאָך אַלץ דאַנקבאַר די אַלע יאָרן.

ֿדי צוויי טענער פֿון די אויבן ציטירטע לידער ראַמען אײַן די גאַמע וואָס טאַוב פּרוּווט באַהערשן אין דער קאָלעקציע. ס'איז אַוודאי אַ היפּשע דיסטאַנץ, נאָר די פּראָבירונגען זײַנען געלונגענע. די קלענערע אומפֿאָרמעלע פֿינף-שורותן זײַנען רמזימדיק, ווי רײַזעבילדער אויפֿגעשריבן אויף אַ פֿאָרנדיקן וואַגאָן, בשעת ווידער די קאָמפּליצירטע, שלענגלדיקע זײַנען אָנגעפּיקעוועט מיט מערקווירדיקע אימאַזשן און פֿילטײַטשיקע באַגעגענישן. טאַובס וועלט ווערט באַפֿעלקערט מיט פֿינקלענדיקע צאַרינעס, ליבנדיקע מאָנאַכן, פֿאַרווערנדיקע טאַטעס, זיך-צעקושנדיקע פּאָרלעך, און אַנטלויפֿנדיקע אַרמייען.

מיט אַזעלכע קאָמפּליצירטע לידער, וווּ פֿיל ווערטער און זיך-בײַטנדיקע סענטימענטן ווערן אײַנגעפּאַקט אין געציילטע שורות, קומט אָן שווער דעם קריטיקער אָנצוצייכענען אַן אַלגעמיינע בילד. וועל איך דאָס איבערלאָזן פֿאַר אַנדערע, נאָר איך וויל פּרוּוון ענטפֿערן אויף דער תּמעוואַטער פֿראַגע: אין וועלכע אַנדערע ייִדיש-פּאָעטן דערמאָנען מיר די לידער טאַובס? אין וועלכער ריכטונג קענען מיר ציִען די ליניעס פֿון השפּעה?

דער אָנרחמנתדיקער ענטפֿער איז אונדז אַלעמען צו גוט באַקאַנט, ס'איז אַ קללה און אַ ברכה אין איינעם. די ליניעס פֿון פּאָעטישער ירושה אין ייִדיש זײַנען שוין לאַנג איבערגעריסן געוואָרן פֿון חורבן און רדיפֿות. געבליבן איז הײַנט דער ייִדיש-פּאָעט אין אַ הערלעכן סאָד פֿון פֿרעמדן צוויט, צווישן די דיכטערס פֿון אַנדערע שפּראַכן וואָס נאַשן פֿון די בענעפֿיטן פֿון וואָסער ניט איז מאַיאָריטעט-קולטור. טאַובס ייִדיש-לידער זײַנען נאָוואַטאָריש און וועלן אײַנשפּריצן חידוש אין אונדזער דיכטערײַ. דאָס אַלץ אָבער נעמט זיך ניט פֿון קיין ייִדיש-פּאָעטישע פֿירגייער, כאָטש ניט דירעקט, נאָר פֿון דער הײַנטיקער פּאָעזיע אויף ענגליש.

דאָס איז קלאָר ווי דער טאָג ווען מע לייענט מיט קאָפּ די לידער אין דעם באַנד, אַז אָן איבערזעצן וואָלטן די ייִדיש-לידער ניט געווען מעגלעך. אין דעם איז ניט קיין פּגם. מיר פֿירן שוין אַן איבערגעזעצט לעבן און פּראַקטיצירן אַן איבערגעזעצטע קולטור, פֿאַר וואָס וואָלט די פּאָעזיע געווען אַנדערש?

איז געבליבן די האָפֿענונג אַז די ייִדיש-לידער טאַובס וועלן דינען ווי אַ בריק צו דער באַנײַטער שאַפֿונג וואָס מיר ייִדיש-פּאָעטן פּרוּוון הײַנט אויסשמידן. ס'איז אַן אינספּיראַציע אַז דער וועג איז יאָ אָפֿן. אײַ, די לידער זײַנען ניט אַלע מאָל נאַטירלעך אויף מאַמע-לשון און טראָגן דעם חותם פֿון ווערטער-אוצר? אַפֿילו אָדם-הראשון (לויט די מיטלעלטערלעכע קינסטלערס) האָט געהאַט אַ פּופּיק.


יום שישי, ינואר 29, 2010

די יום-טובֿים און די קרובֿים

די יום-טובֿים און די קרובֿים

עס פֿאַלן אונדז אַרײַן די קרובֿים
פֿאַר שבתים און יום-טובֿים.
װײַל זײ האָבן אונדז שטאַרק ליב
קומען זײ צו אונדז אין שטיב.
יעדע װאָך - דער ליבער שבת
קומען אונדז צו גאַסט די באַבעס.
זיסע חלות פֿריש געבאַקען -
אָדער גיך געקױפֿט - פֿון טאַטן.
און עס פֿלאַקערן-אויף די פֿלאַמען
װאָס שרעקן אָפּ די ליבע מאַמען:
"זאָל מען אױסלעשן אײנס צװײ!"
נאָר עס הערט זיך אַ געשרײ:
װער זשע לױפֿט אַזױ? די באַבעס
װאָס זײ שפּרינגען װי די זשאַבעס
און סטראַשען מיט די גומי-שיך:
נישט טשעפּען אונדז די שבת-ליכט!
מאַכט די מאַמע מיט געװײן
קידוש אױף אַ בעכער װײַן.
פֿילן זיך די קינדער שלאַף
װײַל מע װאַרט אױף טרױבנזאַפֿט.

אַן אַנדער מעשׂה װידער פּסח.
אױסגעטראַכט װער האָט עס? װײס איך.
איר מײנט עס פֿעלן אונדז די פֿרײדן?
הערט מען הײַנט פֿון יעדן זײדן
װאָס ער ברענגט אונדז קאַסטנס שמורה
װאָס צו עסן דאַרף מען גבֿורה
נאָר דער טאַטע קומט צו לױפֿן
װײַל מיט זײדעס קומט דער בראָנפֿן.
זאָגט מען שעהען לאַנג בײַם סדר
העברעיִש װי מע טוט אין חדר.
חד גדיא אַלע מאָל געפֿעלט
און אױך דאָס אַפֿיקומן-געלט.

עס גײט אַ רעגן! כאַפּט אַ שירעם.
גיט אַ גאָס אונדז קרובֿים, פּורים.
מיר הערן פֿון די ברידער-שװעסטער
װאָס האָבן נישט געהערט פֿון אסתּר
נאָר געהערט פֿון המן-טאַשן
און האָבן ליב זײ באַלד צו נאַשן.
פֿאַרשטעלן מיר זיך װי די סטאַרס,
הוליען בחורים אין די באַרס
און מע הערט טײלװײַז מגילה
(בעת מיר זשומען װי די גרילן).

געבליבן זײַנען די תּעניתים
װען מיר פֿילן זיך װי מתים
און די קרובֿים װאָס מיר קענען
װי פֿערדס-פֿוס-פּאָדקעװעס אַן אײדעם.
ראש-השנה אין איר מאַנטל
איז תּוקע אַלטע טאַנטע
און כּל-נדרי איז דער פֿעטער
זיך גיך װידער מתּיר-נדר.
אַבי מע זעט זיך, זאָגט די מאַמע,
אַבי מע זעצט זיך צו צוזאַמען,
אַבי מע קריגט זיך איבער כּלים
און װער קאַרטאָפֿל שױן װעט שײלן,
אַבי מע שלינגט אַראָפּ די תּפֿילה
כּדי נישט האַקן שװערע עבֿרי.

אַלע בלעטערן די חומשים
בעת די ייִדישע חדשים
און עס דרײט זיך אונדזער לוח
נישט פּאַמעלעך, נישט צו גיך.

יום שני, ינואר 25, 2010

נאָטיצן וועגן דער ליטעראַטור

ס´איז אַוודאי אמת אַז מיכאל קרוטיקאָוו איז דער בעסטער קריטיקער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור וואָס שרײַבט הײַנט אויף ייִדיש. ניט וואָס קיין סך שרײַבערס פֿאַרמעסטן זיך אויף יענעם פּרײַז.

* * *

איך טרויער נאָך דער פּטירה פֿון סוצקעווער. די ייִדישע ליטעראַטור איז אויף צורות אויף כּפֿל-כּפֿלים אופֿנים, נאָר אייער פֿון זיי איז דער דוחק אין אמתער קריטיק אָדער קריטישע אויסגאַבעס פֿון די גרויסע שרײַבערס. און ווער רעדט נאָך וועגן ביאָגראַפֿיעס. קיין אמתע ביאָגראַפֿיע פֿון שלום עליכם האָבן מיר ניט! איז פֿון סוצקעווער - ווער ווייסט ווער ס´וואָלט דאָס אונטערגענומען. כ´דאַרף דאָס צוגעבן צו מײַן רשימה פֿאַנטאַזיע-פּראָיעקטן פֿאַר די פּענסיע-יאָרן...

יום שישי, ינואר 22, 2010

defriend?

אין דעם רוסיש-ייִדיש ווערטערבוך שטייט אָפּחבֿרן זיך. אַלטערנאַטיוון?

דאַכט זיך אַז אַזאַ באַגריף ווערט גאַנץ פּאָפּולער.

יום רביעי, ינואר 13, 2010

תּפֿילין (אַ ליד פֿון יונה וואַלאַך)

תּפֿילין

קום צו מיר
לאָז מיר ניט טאָן גאָרניט
טו עס פֿאַר מיר
טו אַלץ פֿאַר מיר
יעדער זאַך וואָס איך הייב נאָר אָן צו טאָן
טו פֿאַר מיר
איך וועל לייגן תּפֿילין
איך וועל דאַוונען
לייג מיר אויך די תּפֿילין אויף מיר
וויקל זיי אַרום מיר אויף די הענט
שפּיל זיי אויף מיר
פֿיר זיי מיט זיסקייט אויף מײַן קערפּער
רײַב זיי אין מיר שטאַרק
רייץ מיך אומעטום
מאַך מיר חלשן מיט סענסאַציעס
פֿיר זיי איבער מײַן קליטאָריס
בינדט מיר מיט זיי די לענדן
כ'זאָל קומען גיכער
שפּיל זיי אויף מיר
בינד מיר די הענט און פֿיס
טו מיר זאַכן
קעגן מײַן ווילן
דריי מיר אויפֿן בויך
לייג מיר די תּפֿילין אויפֿן מויל
אַ צוים לייצעס
רײַט מיך כ'בין אַ פֿערד
צי מײַן קאָפּ אויף צוריק
ביז איך שרײַ פֿון ווייטיק
און דו האָסט דערפֿון פֿאַרגעניגן
דערנאָך וועל איך זיי איבערפֿירן אויף דײַן גוף
מיט אַ ניט-באַהאַלטענער כּוונה
אוי ווי אַכזריותדיק וועט זײַן מײַן פּנים
איך וועל זיי פֿירן לאַנגזאַם איבער דײַן גוף
לאַנגזאַם לאַנגזאַם לאַנגזאַם
איך וועל זיי אַרומפֿירן עטלעכע מאָל אַרום דײַן האַלדז, פֿון איין זײַט
און פֿון דער צווייטער זײַט וועל איך זיי צובינדן צו עפּעס פֿעסט
באַזונדערש שווער אפֿשר צונויפֿגעדרייט
איך וועל שלעפּן און שלעפּן
ביז דײַן נשמה גייט אַרויס
ביז איך דערוואַרג דיך
לגמרי מיט די תּפֿילין
וואָס ציִען זיך לענג אויס די בינע
און צווישן דעם געפּלעפֿטן עולם.

ייִדיש: ש. בערגער

יום שלישי, ינואר 12, 2010

אַמעריקע גנבֿ

געבענטשט זאָל זײַן די ניו־יאָרקער ייִדישע פּרעסע! נאָר אין פֿאָווערטס קען מען רעצענזירן אַ בוך נאָך איידער מע קען עס אין ערגעץ קויפֿן. נו, מע האָט שוין געפּסקנט, וואָס טויג מיר דאָס לייענען?

יום ראשון, ינואר 10, 2010

שיר־השכחה

לאַנג שוין אַ פֿאַרקאָכטער אין אַל דעם פֿאַרגעסענעם
זינג איך און זאָג איך די רייד פֿון אַ לאַנד
וואָס אַ קרבן געווען איז פֿון שחיטה און בראַנד.
דאָך הער איך זיך אײַן אין די רייד פֿון די גאַסן.

כ'בין אונטערגעגעבן דעם אמת פֿון ווייטיק
די ספֿקות פֿון לײַדן, דעם גליק פֿון געדענקען
נאָר פֿון אַלע מאָמענטן ווערט זכּרון פֿאַרפּענטעט.
איך רעד כאָטש איך ווייס אַז עס שווײַגט זיך מער נייטיק.

איך הער וואָס ס'איז זיס און בין טועם דעם גאַל.
דערמאָנט מיר די נעמען פֿון אַלץ וואָס בלײַבט ליידיק.
זיי וואָלטן געוועזן סײַ שולדיק סײַ פֿריידיק.
קומט אַרײַן. אײַערע זיצפּלעצער וואַרטן אין זאַל.

ווי זאָגט מען "דגדגן" אויף ייִדיש (אָדער: אַן איבערזעצערס דילעמע)

בײַ צאַנין שטייט "רייץ־גלעקעלע" וואָס איז (א) לעכערלעך און (ב) בלי־ספֿק אַ קאַלקע אויפֿן גריכישן אָריגינאַל וואָס איז טײַטש "גלעקעלע", צוגעווירצט מיטן "רייץ" וואָס דאַרף אָפּשפּיגלען "דגדג".

איך קען זיך פֿאָרשטעלן כּלערליי שפּילעוודיקע טערמינען וואָס פּאָרלעך באַניצן בײַ אַ שעת־הכּושר, נאָר מיר איז פּלוצעם אײַנגעפֿאַלן אַ המצאה, דהיינו דער עקוויוואַלענט אויף ענגליש וואָס איז דאָך אויך ברייט און באַוווּסט באַניצט.

זײַט מוחל פֿאַרן לשון סגי־נהור, חבֿרה, נאָר אָן אַ שיִער נעבס באַזוכן דעם בלאָג מיינענדיק אַז ס'איז אַ לאָקאַל פֿאַר דבֿרי־זנות.

יום ראשון, ינואר 03, 2010

פֿאַר וואָס האָט מען אַוועקגענומען מײַן מאַמאָגראַם?!

לעצטנס האָבן טויזנטער אַמעריקאַנער פֿרויען זיך אויפֿגעכאַפּט צו דער אומגעריכטער נײַעס, אַז אַן אָנגעזעענע גרופּע דאָקטוירים רעקאָמענדירט מע זאָל מער ניט באַקומען מאַמאָגראַמען (בריסט-רענטגענס) אַזוי אָפֿט ווי פֿריִער. דאָס האָט אַרויסגערופֿן אַ ויצעקו. טייל דאָקטוירים האָבן ניט מסכּים געווען מיט די געענדערטע רעקאָמענדאַציעס און אַ צאָל פֿרויען האָבן ניט פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס אַ טעסט, וואָס ס׳איז נעכטן געווען געוווּנטשן איז פּלוצעם ניט כּדאַי. וואָס איז געשען?

לייענט ווײַטער אין פֿאָרווערטס.