ווי צו פֿאַרבעסערן דעם געזונט בײַ די חרדים

אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס גייט מײַנער אַן אַרטיקל אויף דער טעמע.

כ´ווייס אַז ס´אָפּדרוקן פֿון זייער וועבזײַטל איז כּמעט ווי אוממעגלעך. וועל איך אי"ה שפּעטער אַ ביסל אַרויפֿגעבן אַ טעקסט־ווערסיע דאָ אויפֿן בלאָג.

גוט־שבת.

דערהײַנטיקונג: מע האָט אַזוי שיין געבעטן, וועל איך אַרויפֿלייגן דעם גאַנצן טעקסט. דער פֿאָרווערטס־נוסח איז בעסער רעדאַקטירט, און דאָ וועט מסתּמא זײַן אַ גאַנצע צרה מיט דער פֿאָרמאַטירונג, נאָר נאַט אײַך.

אגבֿ, אַ חבֿר מײַנער (כ´ווייס ניט צי ער וויל בלײַבן אַנאָנים) האָט געפּרוּווט פֿאַרקויפֿן די זאַך איינער פֿון די חסידישע צײַטשריפֿטן, נאָר מע האָט אָפּגעזאָגט: כ´שרײב צו פֿיל ווי אַ וועלטלעכער. כ´ווייס ניט צי דאָס איז אַ קאָמפּלימענט. אפֿשר גאָר אַ באַליידיקונג . . .

* * *

געגנטן אין ניו־יאָרק: די געזונטע און די ניט־געזונטע
און: ווי אַזוי פֿאַרבעסערט מען דעם געזונט בײַ די חרדישע ייִדישע געגנטן?

כאָטש אַ סך ניו־יאָרקער האָבן טענות צו מייאָר מײַקל בלומבערג, האַלט ער וואָרט – אַז ער זאָגט שוין צו, וועט ער דורכפֿירן. (צי מע וועט מסכּים זײַן מיט אים איז אַ צווייטער ענין.). דער געזונט־איניציאַטיוו זײַנער וואָס איז לעצטנס מקויים געוואָרן עפֿנט אויף אַ פֿענצטער אויף אַ ווייניק אַרומגערעדטן ענין: דער רעלאַטיווער געזונט פֿון ניו־יאָרקס געגנטן. דאָס הייסט, וועלכע טיילן שטאָט זײַנען די געזינטסטע, און וועלכע זײַנען די „קראַנקסטע“? אַז מע רעדט אַרום דעם געזונט פֿון חרדישע ייִדן, צי זײַנען זייערע געגנטן מער, צי ווייניקער, געזונט? און ווי אַזוי קענען פֿאַרבעסערן דעם מצבֿ סײַ רעב ישׂראל, סײַ כּלל ישׂראל?

די פּרטים האָט מען צונויפֿגעזאַמלט פֿון סטאַטיסטיק וועגן קראַנקייטן, שפּיטאָל־וויזיטן, און אַנדערע געזונט־גורמס אין דער שטאָטס פֿינף באָראָס. די ציפֿערן, וואָס מע קען באַקוקן אויפֿן וועבזײַטל פֿון ניו־יאָרקער געזונט־אָפּטייל, וואַרפֿן אַ ליכט אויף דער פֿאַרשיידנאַרטיקער שטאָט.

די געגנטן מיט דער העכסטער שטאַרביקייט(מאָרטאַליטי) אין נ"י

אַז מע גיט אַ קוק אויף דער אַלגעמיינער שטאַרביקייט, דאָס הייסט די אַלע סיבות וואָס מע שטאַרבט דערפֿון אין דער שטאָט, זײַנען די רעזולטאַטן ניט קיין גרויסער חידוש. יעדער ניו־יאָרקער ווייסט וווּ די אָרעמע געגנטן געפֿינען זיך: אין דרום־בראָנקס און אין האַרלעם. וואָס זײַנען די וויכטיקסע קראַנקייטן? האַרצקרענק, צוקער (דײַאַביטיס), ראַק (קאַנסער), מוח־אַטאַקעס (שלאַק), איידס, לונגען־אָנצינדונג און פֿלו זײַנען צווישן די פֿאַרשפּרייטסטע. ס´וואָלט אָבער געווען אַ טעות צו זאָגן, אַז די אָרעמסטע געגנטן „באַרימען“ זיך מיט דער העכסטער פּראָפּאָרציע פֿון די אַלע קראַנקייטן. עס זײַנען דאָ קרענקען וואָס געפֿינען זיך בדרך־כּלל בײַ די רײַכערע געגנטן (למשל, שלאַק און האַרצאַטאַקעס), און פֿאַראַן, ווידער, אויך אַזוינע וואָס געפֿינען זיך אָפֿטער בײַ די אָרעמעלײַט. די גענויע „קאָמבינאַציע“ קראַנקייטן העלפֿט באַשטימען די אַלגעמיינע שטאַרביקייט פֿון געגנט. „אָרעמע“ (און באַזונדערש שוואַרצע) געגנטן לײַדן על־פּי רובֿ פֿון איידס און צוקער, בשעת „רײַכערע“ געגנטן האָבן פּראָבלעמען מיט האַרצקרענק און שלאַק.

למשל, הײַברידזש, דער געגנט אין דרום־בראָנקס וואָס געפֿינט זיך בראָש פֿון דער רשימה (דאָס הייסט, אַז די שטאַרביקייט אין דעם געגנט איז דאָס גרעסטע) לײַדט פֿון דער גרעסטער מאָס ראַק (קאַנסער) פֿון די אַלע געגנטן, ווי אויך היפּשע פֿרעקווענצן לונגען־אָנצינדונגען, איידס, און צוקער.

וועלכע געגנטן געפֿינען זיך סאַמע אונטן אויף דער רשימה? דאָס זײַנען טיילן ניו־יאָרק וואָס מעגן זיך „באַרימען“ מיט אַ גרעסערער צאָל גבֿירים, אָדער גוט־אויסגעבילדעטע מענטשן: געגנטן אין מאַנהעטן און קווינס. דאָס הייסט, ניט די ראַיאָנען אַליין רופֿן אַרויס בעסער אָדער ערגער געזונט, נאָר די הכנסה, אָדער די פּערזענלעכע געוווינהייטן, פֿון זייערע אײַנוווינערס.

די ידיעות פֿון געזונט־דעפּאַרטמענט דעקן מער טעמעס ווי די טויט־סיבות אין די געגנטן. נאָר איידער מיר טרעטן צו צו די אַנדערע ענינים, שטעלט זיך גלײַך די פֿראַגע: וואָס איז מיט די חרדישע ייִדן? וווּ געפֿינען זיי זיך אויף די דאָזיקע רשימות, און ווי אַזוי וואָלטן זיי, און זייערע אָנפֿירערס (רביים, דאָקטוירים, אד"גל) זיי געהאָלפֿן „שטײַגן“?

דער ענטפֿער איז ניט קיין איבעריק גינציקער. באָראָ־פּאַרק, למשל, געפֿינט זיך אויפֿן 13טן אָרט צווישן 43 געגנטן. דאָס הייסט, אַז ער מעג זיך „באַרימען“ מיט איינער פֿון די העכסטע שטאַרביקייטן (מאָרטאַליטיס) צווישן זיי אַלע. וויליאַמסבורג שנײַדט אָפּ נאָך ערגער, אויפֿן זעקסטן אָרט פֿון דער רשימה (כאָטש דער גאַנצער געגנט הייסט, לויטן געזונט־דעפּאַרטמענט, „בושוויק ענד וויליאַמסבורג“, קען זײַן אַז מע רעכנט אויך אַרײַן אַ צאָל שוואַרצע אָרעמע־לײַט). וואָס פֿאַר אַ סיבה ליגט הינטער די הויכע שטאַרביקייט פֿון די חרדישע געגנטן?

אויף אַ תּשובֿה דאַרף מען קוקן אויף די אַנדערע סטאַטיסטיק, וואָס דער געזונט־דעפּאַרטמענט גיט אַרויס. געזונט האָט צו טאָן מיט אַ סך פֿאַקטאָרן (גורמים), נאָר בדרך־כּלל קען מען זאָגן אַז עס האָט צו טאָן מיט הכנסה (אָרעמקייט), דאָקטוירים (מעדיצינישע השגחה, העלט קייר בלעז) און דערציִונג. גאַנץ פּשוט קען מען זאָגן אַזוי: וואָס מער הכנסה, וואָס מער צוטריט צו דאָקטוירים – אָדער בכלל צו מעדיצינישע השגחה, למשל שפּיטעלער, געזונט־אַרבעטער, און דאָס גלײַכן –, וואָס מער בילדונג, אַלץ מער געזונט. לאָמיר געבן אַ קוק ווי אַזוי די חרדישע געגנטן פֿאַרגלײַכן זיך מיט די אַנדערע לויט די דאָזיקע בחינות, און מיר קענען אפֿשר פֿאַרשטיין ווי אַזוי צו מאַכן באָראָ־פּאַרק און וויליאַמסבורג העכער שטײַגן אין די געזונט־„רייטינגס“.

בושוויק־און־וויליאַמבסורג (ווי געזאָגט אויבן, ווערן די צוויי גערעכנט פֿאַר איין געגנט) שטייט בראָש פֿון דער רשימה געגנטן, וואָס האָבן די ווייניקטסע קאָנצענטראַציע דאָקטוירים. דאָס הייסט, אַז פֿאַרן דורכשניטלעכן אײַנוווינער פֿון וויליאַמסבורג איז שווערער ווי אין אַנדערע געגנטן שואל־עצה צו זײַן וועגן זײַן געזונט, און וועגן די שריט וואָס ער זאָל אָננעמען כּדי צו בלײַבן געזונט. (באָראָ־פּאַרק האָט ניט אַזאַ פּראָבלעם לויט דער סטאַטיסטיק.)

וואָס שײַך אָרעמקייט, זײַנען די ציפֿערן פֿאַר די צוויי געגנטן אויך נעגאַטיווע. צום בײַשפּיל, איז דער פּראָצענט אָרעמקייט אין בושוויק־און־וויליאַמסבורג – 38 פּראָמענט (דאָס הייסט, 38 פֿון יעדע 100 משפּחות לעבן אין אָרעמקייט), און אין באָראָ־פּאַרק: 25 פּראָצענט, דאָס הייסט איין פֿערטל. וויליאַמסבורג איז דער פֿערט אָרעמסטער געגנט אין שטאָט, און דער דרײַצנט אָרעמסטער. מע קען ניט וויסן אויף זיכער אַז אַזאַ אָרעמקייט איז די סיבה פֿאַר וואָס דער געזונט אין די חרדישע געגנטן איז ניט בעסער, נאָר די דאָזיקע פֿאַרבינדונג טאָר מען ניט פֿאַרקוקן, ווײַל געזונט־עקספּערטן האָבן אויפֿגעוויזן אין אַ צאָל שטודיעס, אַז די דאָזיקע פֿאַרבינדונג איז אַ שטאַרקע.

אַוודאי זײַנען אויך פֿאַראַן ליכטיקע זײַטן. שטאַרביקייט (מאָרטאַליטי) איז ניט דער איינציקער מאָס וואָס איז שײַך. למשל, די צאָל שפּיטאָליזירונגען (וויפֿל מאָל מע ווערט אַרײַנגעלאָזט אין שפּיטאָל) איז אַ רעלאַטיוו נידעריקער אין די געגנטן, סײַ צוליב אַלקאָהאָליזם, סײַ צוליב צוקער און האַרצקרענק. דאָס קען מיינען צוויי זאַכן: אָדער די מענטשן פֿון די געגנטן זײַנען ניט אַזוי קראַנק ווי עס ווײַזן די שטאַרביקייטן־ציפֿערן, אָדער זיי גייען בכלל ניט גענוג אָפֿט אין שפּיטאָל, ווײַל עס פֿעלט גענוג דאָקטוירים וואָס זאָלן זיי אַרײַנשרײַבן. נאָך אַ גוטע בשׂורה: די שטאַרביקייט בײַ עופֿעלעך (אינפֿאַנט מאָרטאַליטי) איז בדרך־כּלל ניט קיין הויכע אין די געגנטן.

פֿון דעם איצטיקן איבערבליק קומט אויס, אַז די חרדישע געגנטן וואָלטן געקענט טאָן בעסער לגבי זייער אייגן געזונט. וואָס טוט מען? אָט זײַנען אַ פּאָר עצות, וואָס זײַנען אַוודאי ניט תּורת־משה נאָר כּדאַי צו באַטראַכטן.

1. מע וואָלט געדאַרפֿט שואל־עצה זײַן בײַ די געזונט־עקספּערטן, צו פֿרעגן וואָס פֿאַר אַ געזונט־פּראָבלעמען שטייען אויבן־אָן פֿאַר די חרדישע געגנטן. עס לאָזט זיך מאָלן, אַז חרדישע ייִדן דאַרפֿן זיך זאָרגן דערעיקרשט וועגן די זעלבע קראַנקייטן וואָס זײַנען אַ פּראָבלעם בײַ אַנדערע גרופּעס אין אַמעריקע: ראַק (קאַנסער), האַרצקראַנקייטן, צוקער, אאַז"וו.

2. נאָר וואָס זשע דען? די עיקר־פּראָבלעם שטעקט ניט נאָר (מן־הסתּם) אין די קראַנקייטן וואָס די אײַנוווינער פֿון באָראָ־פּאַרק און וויליאַמסבורג לײַדן דערפֿון, נאָר אין די וועגן און שטעגן וואָס פֿירן פֿון פּאַציענט צו געזונט. דאָס הייסט, די קאָמוניקאַציע צווישן די קראַקנע און זייער מעדיצינישע רעסורסן, השגחה, עצות, אד"גל. דאָס הייסט, מע זאָל מאַכן גרינגער אַז חרדישע ייִדן זאָלן זיך קענען דערוויסן וועגן מעדיצינישע ידיעות וואָס זײַנען זיי שײַך.

3. דערפֿאַר ווילט זיך פֿאָרלייגן, אַז רביים, גבאייִם, און אַנדערע מנהיגים און עסקנים אין די גאָר פֿרומע קהילות זאָלן זיך רעגולער טרעפֿן מיט דאָקטוירים און אַנדערע געזונט־אַרבעטער, זיי זאָלן זיך דערוויסן וואָס זײַנען די וויכטיקסטע געזונט־ענינים וואָס זײַנען רעלעוואַנט פֿאַר די היגע ייִדן. דערנאָך, וואָלטן אַזעלכע מנהיגים זיך טרעפֿן מיט די קהילות כּדי זיי צו אינפֿאָרמירן וועגן די אָ ענינים. דאָס הייסט, אַז די רביים און גבאיים וואָלטן זיך געפּרוּווט אַדורכרעדן מיט די געזונט־אַרבעטער אויף זייער לשון, און דערנאָך ווײַטער איבערגעגעבן די ידיעות צו עמך – די ייִדן מיט וואָס מע האַנדלט טאָג־אײַן טאָג־אויס.

אָבער וואָס פֿאַר אַ געזונט־ידיעות, בפֿרט, וואָלט מען געדאַרפֿט מער פֿאַרשפּרייטן בײַם חרדישן עולם? ס´איז שווער צו וויסן ביז מע דערוויסט זיך וואָס עס זײַנען די ברענענקיסטע געזונט־פּראָבלעמען אין "ווילי" און ב"פּ. אין אַ קומעדיקן אַרטיקל וועלן מיר סך־הכּלען די פֿאָרשונג פֿון אַ וויסנשאַפֿטלער (סײַענטיסט) וואָס גיט זיך אָפּ מיטן געזונט פֿון חרדישע ייִדן פֿון איין זײַט און האַרלעם פֿון דער צווייטער, און ווי אַזוי מע קען דערקלערן די געזונט־אונטערשיידן צווישן זיי.

נאָר דערווײַלע קען מען זיך פֿאָרשטעלן אַז די עקספּערטן וואָלטן געזאָגט אָט וואָס:

1. מע דאַרף עסן פֿאַרשיידנאַרטיקע עסנוואַרג, אַלץ מיט אַ מאָס.
2. מע דאַרף זיך געניטן (עקסערסײַז) אויף אַ רעגולערן אופֿן.
3. מע דאַרף רעגולער גיין צום דאָקטער.
4. מע טאָר ניט מיינען אַז די אַזוי גערופֿענע „נאַטירלעכע“ רפֿואות און פּראָדוקטן, פֿון געווירצן און דאָס גלײַכן, וועלן זײַן אַ היילאַלץ קעגן ערנצטע געזונט־פּראָבלעמען.
5. מע טאָר ניט רייכערן. אויב מע רייכערט, מוז מען למען־השם אויפֿהערן לשם פּיקוח־נפֿש.
6. אויב מע האָט אַ משפּחה־געשיכטע פֿון אַ ראַק (קאַנסער), דאַרף מען אַדורכמאַכן זיפּונגען (סקרינינג) כּדי צו דערוויסן זיך אויב מע האָט אַ הויכע ריזיקע פֿון די קראַנקייטן.

בקיצור: מע מוז באַשטעטיקן וואָס ס´זײַנען די הויפּט־געזונט־פּראָבלעמען פֿאַר חרדישע ייִדן, פֿרעגן אַן עצה בײַ געזונט־עקספּערטן, און פֿאַרשפּרייטן די ידיעות בײַם עולם. אַזוי אַרום וועלן וו"בורג און ב"פּ באַווײַזן צו שטײַגן העכער אין די געזונט־רייטינגס.