מזל טובֿ (אונדז)

כ´קען ניט זאָגן אַז ס´איז ניט אַ מאָדנער קאָנקורס. אויף די כּתבֿ־ידן איז (אויף וויפֿל איך ווייס) קלאָר געשטאַנען די נעמען פֿון די שרײַבערס. און אויפֿן זשורי זײַנען געזעסן פֿרײַנד און אַפֿילו קרובֿים פֿון די פּרעמירטע. אַ קאָנקרעטער משל פֿונעם זאָג, אַז אַלע ייִדן זײַנען איין משפּחה.

סײַ ווי סײַ: מזל־טובֿ די געווינערס פֿון פֿאָרווערטס־קאָנקורס. דאַכט זיך גם אַני בתוכם.

אָט וואָס כ´האָב אַרײַנגעשיקט.

* * *

אַ גרוס פֿון אַלטן פֿאָרווערטס־בנין
פֿון אַ נײַעם איסט־סײַדניק
[אַ פֿירלייג פֿאַרן פֿאָרווערטס־קאָנקורס]

פֿון שלום בערגער

מע זאָגט אַז ייִדישקייט קען מען איבערטראָגן פֿון איין אָרט אין אַ צווייטן. זי איז פּאָרטאַטיוו, ווי אַ צעל־טעלעפֿאָן. דאָך, זײַנען דאָ געוויסע ערטער מחוץ־לאָרץ וואָס זײַנען אַזוי געדיכט באַוואַקסן מיט געדעכענישן, אַז ס´איז אוממעגלעך ניט צו שפּירן עפּעס גײַסטיקס. קען מען דאָס רופֿן קדושה אַפֿילו אין די תּפֿוצות?

דאָס איז אַ הקדמה צו די געפֿילן וואָס שווימען אויף אין מיר ווי אַ נײער אײַנוווינער פֿון דער איסט־סײַד. כ´בין ניט קיין אויטאָריטעט אויף דער לאַנגער און רײַכער געשיכטע פֿון מײַן נײַעם געגנט. כ´בין פּשוט־און־פּראָסט אַן תּשובֿ וואָס האָט זיך דאָ ניט־לאַנג באַזעצט און איז פּריטשמעליעט געוואָרן פֿון די אָפּקלאַנגען פֿון אַמאָל וואָס ער דערהערט אויף טריט און שריט.

איך וווין אויף איסט־בראָדוויי, לעבן סוערד־פּאַרק. יענער זאַץ איז שוין אָנגעפּיקעוועט מיט שרײַבערס און זייערע שאַפֿונגען, מיטן חוזק־גאָרטן משה־לייב האַלפּערנס און די אידעאָלאָגישע דעבאַטעס צווישן איסט־בראָדוויִי און יוניאָן־סקווער. דאָ האָט פּולסירט אַ לעבן, און יענע לעבן (זאָגן די בעלי־שאַבלאָנען) פּולסירט שוין ניט מער.

דאָס איז אמת, נאָר בלויז אויף אַ טריוויאַלן אופֿן. יעדע לעבן בײַט זיך, אַנדערש ווערט עס סטאַטיש און במילא טויט. די קאַפֿעטעריע באַשעוויסעס האָט זיך פֿאַרמאַכט, די צײַטונגען אויף דער גאַס זײַנען איינציקווײַז אַוועק ביז נאָר איינע, דער אַלגעמיינער זשורנאַל, איז געבליבן אויף זײַן אָרט. (דעם אַלטן פֿאָרווערטס־בנין האָט געקויפֿט אַ כינעזישע פֿירמע וואָס וועט אים קאָנווערטירן אין לוקסוס־דירות.) די ייִדישע קהילה פֿון דער איסט־סײַד איז שוין ניט דאָס, וואָס זי איז אַ מאָל געווען.

לאָמיר אָבער מאַכן אַ טריט־אָפּ און באַטראַכטן דעם געגנט פֿון דער ווײַטנס, מחוצן ענג־ייִדישן פּערספּעקטיוו. במשך די לעצטע צוואַנציק יאָר האָט ער זיך פֿולשטענדיק איבערגעמאַכט. די ייִדישע מאַסן־באַפֿעלקערונג, וואָס האָט שוין אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ אין די נאָך־מלחמהדיקע יאָרן, איז נאָך אַלץ פֿאַראַן, כאָטש בלויז אין שפּורן און אינדזלען, ווי סאַזשלקעס נאָכן רעגן. אַפֿילו די שפּאַנישע – פּינקטלעכער געזאָגט, די פּוערטאָ־ריקאַנער – וואָס באַהערשן אויך דעם געגנט זינט די 1950ער ווערן ווייניקער. און ווער פֿאַרנעמט דאָס אָרט וווּ עס גייען אָפּ די צוויי אויבן־דערמאָנטע גרופּעס? די פֿירמע טשײַנאַטאַון ענד קאָמפּאַני, וואָס צעשפּרייט זיך איבער יעדער גאַס און אין יעדן ווינקל אַרײַן, אויף יעדן בוי־אָרט וואָס שמעקט מיט פֿרישן זעגעכץ און בײַ די הינטערטירן בײַ רעסטאָראַנען, וווּ עס רינט אַרויס אַ פּיקאַנטע ריח פֿון „כינעזישע“ (לויט אונדזערע אומפינקטלעכע מערבֿ־טערמינען) מאכלים.

מיט אַנדערע ווערטער: מע קען איבערגעבן דעם דאָזיקן מצבֿ פֿון דער ייִדישער איסט־סײַד אויף טערמינען וואָס זײַנען דעם ייִדן שוין באַקאַנט, אַפֿילו אײַנגעבאַקן אין האַרצן, מדור־דורות. די כינעזשער זײַנען געוואָרן דאָס רובֿ, און מיר זײַנען געוואָרן דער מיעוט. אײַ, מיר זײַנען פֿריִער אויך געווען אַ מיעוט? יאָ, נאָר די היגע ייִדישע קאָנצענטראַציע האָט געשאַפֿן אַזאַ מין רובֿ שבמיעוט, אַ געדיכט באַפֿעלקערט ייִדישער געגנט וואָס האָט געשעפּט כּוח פֿון זײַנע מאַסן. איצט, צוליב דער ווייניקער קאָנצענטרירטער ייִדישער קהילה און דער אויפֿשטײַג פֿון די כינעזער, זײַנען מיר געוואָרן אַ מיעוט־שבמיעוט. און דער שׂכל איז מחייבֿ אַז דורכן לאַנגן ייִדישן גלות האָבן מיר זיך אָפֿט מאָל געפֿונען טאַקע אין אַזאַ מצבֿ, ווי דער הײַנטיקער מצבֿ אויף מאַנהעטנס איסט־סײַד – ניט אייגענע בעלי־בתּים איבער אונדזער קוואַרטאַל אָדער געטאָ, ניט באַהערשערס פֿון אייגענעם לאַנד אָדער טעריטאָריע, נאָר אַ פֿאָלק וואָס וווינט בשכנות מיט אַנדערע, ווי אַ מיעוט וואָס מוז זיך אַן עצה געבן מיטן רובֿ אָן דעם כּוח פֿון מאַסן־באַפֿעלקערונג.

דער דאָזיקער אַלט־נײַער צושטאַנד ברענגט מיט זיך סײַ גרויסע חיסרונות, סײַ געוויסע מעלות. די חיסרונות זײַנען גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, און זיי דערקלערן פֿאַר וואָס אַ צאָל ייִדישע משפּחות האָבן זיך אַרויסגעקליבן פֿון געגנט און באַזעצט זיך אין מער גינציקע טיילן שטאָט, למשל אויף דער וועסט־סײַד אָדער אַזש אין ניו־דזשוירזי. ווייניקער ייִדן הייסט ווייניקער כּשרע געשעפֿטן, ווייניקער אַנשטאַלטן, ווייניקער שולן. מיט איין וואָרט – ווייניקער ברירות.

די מעלות זײַנען מסתּמא שווערער זיך פֿאָרצושטעלן פֿאַר די, וואָס וווינען שוין זייער גאַנץ לעבן אין אַ ייִדישן געגנט, קל־וחומר אַ ייִדישע שטאָט ווי (טיילן) ניו־יאָרק אָדער אַ ייִדיש לאַנד. ס´איז אַזוי: ס´איז גוט צו וווינען צווישן גוייִם. דאָס קען מען אַוודאי נאָר זאָגן אין אַ לאַנד וואָס איז אַ „מלכות־חסר“, אַ גוטוויליק לאַנד ווי אַמעריקע, וואָס לעבט און לאָזט לעבן און דערלאָזט ניט (קיין סך) אומטאָלעראַנץ. דעם דאָזיקן פֿאַקט, אַז ס´איז גוט צו לעבן צווישן ניט־ייִדן, קען מען נאָר פֿאַרשטיין אַזוי פֿרי אין 21סטן יאָרהונדערט, ווען די וועלטלעכע ייִדישע קהילה האָט זיך שוין כּמעט ווי צעדריבלט אויף פּיץ־פּיצלעך. אין אַזאַ פֿאַל דאַרף מען צוקומען צו גוייִשע שכנים צו זײַן אַ מבֿין אויף דער וויכטיקייט פֿון אַן אייגענער קולטור. נאָר ווען מע וווינט בשכנות מיט אַנדערע פֿעלקער קען מען דערקענען דעם אמתן ווערט פֿון דער אייגענער ירושה. נאָר ווען מע זעט די שמאָלקעפּיקייט פֿון יענע קען מען זיך שטרענג היטן פֿאַר אייגענע כניאָקעס. און נאָר ווען מע זעט יענעמס מעלות (די מעלות פֿון קאַטויליקן, קריסטן, מוסולמענער, און סתּם גוייִם אָן אַ רעליגיעזן גלויבן) קען מען פֿאַרשטיין, אַז ייִדישקייט טאָר זיך ניט באַגרונטעווען אויפֿן סמך פֿון אַנטי־גוייִשקייט, נאָר וואָדעם – ווי אַ פּאָזיטיווער אויסדרוק פֿון אַ ייִדישן תּוך.

אַז איך קוק אָן די כינעזישע סימנים פֿון די איסט־סײַד־שילדן, זע איך סײַ אַ בײַ מיר אומבאַקאַנט לשון, סײַ אַ גילגול פֿון די אַלטע ייִדישע אויפֿשריפֿטן וואָס זײַנען דאָ־הי אַ מאָל געהאָנגען. יעדער רובֿ און מיעוט שרײַבט־אויף אַן אייגענעם פּינקס אויף טיר־און־טויער, און אונדזער כראָניק, ווי ייִדן אויף דער הײַנטיקער איסט־סײַד, דאַרף מען נאָך אַלץ אָנשרײַבן.