יום רביעי, מרץ 25, 2009

שעכטער־אַזכּרה: ווי באַניצט זיך אַ ייִדישיסט מיט דער תּורה־ירושה?

זונטיק בין איך בײַגעווען בײַ אַן אונטערנעמונג לזכר מרדכי שעכטער ע"ה צו זײַן צווייטן יאָרצײַט. כּדאַי איבערצוגעבן דעם תּמצית פֿון די רייד.

מער קאָנקרעט האָט גערעדט שׂרה־רחל שעכטער, אַ מיטאַרבעטערין אין פֿאָרווערטס, וואָס האָט איבערגעגעבן עטלעכע זכרונות פֿון טאַטן און זײַן ניט־פּשוטער באַציִונג צו טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט. איין מעשׂה וועט קענען דאָס באַלײַכטן. צו זיבעצן יאָר האָט שׂרה־רחל זיך אינטערעסירט אין רעליגיע, ווי אַ סך צענערלינגען, און איבערגעלייענט עטלעכע ביכער אויף דער טעמע. איז זי שפּעטער צוגעגאַנגען צום טאַטן און געפֿרעגט אים וואָס ער מיינט וועגן גאָט.

האָט ער אומגעדולדיק אַ זאָג געטאָן: "וואָס דרייט איר מיר אַ קאָפּ מיט די שאלות?! ווייסטו ניט אַז איך בין אַן אַטעיִסט?"

זי האָט דאָס ניט געוווּסט. "אויב אַזוי, טאַטע," האָט זי געפֿרעגט, "פֿאַר וואָס מאַכסט קידוש און המוציא יעדן פֿרײַטיק־נאַכטס?"

האָט ער געענטפֿערט: "צוליב אײַך!"

* * *

מער אַקאַדעמיש, נאָר ניט ווייניקער לעבעדיק, האָט גערעדט דוד־אליהו פֿישמאַן אויף דער טעמע "די פּראָבלעם פֿון רעליגיע און סעקולאַריזם בײַ וועלטלעכע ייִדישיסטן: אַ היסטאָרישן אַנאַליז." פֿאַר זײַן אויסגאַנגפּונקט האָט ער דערמאָנט אַ היסטאָרישע פֿאַרגלײַכונג צווישן די פֿאַרשיידענע שטראָמען פֿון ייִדישן נאַציאָנאַליזם. בשעת דער ציוניזם, כאָטש ניט על־פּי רובֿ אַ פֿרומע באַוועגונג, האָט געהאַט אַ פֿרומען פֿליגל (דער מזרחי) האָט דער ייִדישיזם קיין רבנישע צווײַג ניט געהאַט, פּשוט דערפֿאַר, וואָס פֿון דער שיטה האָבן זיך געפֿונען ווייניק אָפּקלאַנגען אין דער אַלטער טראַדיציאָנעלער ליטעראַטור.

די פֿראַגע איז אָבער, וואָס האָט דער ייִדישיזם געירשנט, אָדער געוואָלט ירשענען, פֿון דער רעליגיעזער קולטור. געקליבן ווי זײַן מוסטער האָט פֿישמאַן חיים זשיטלאָווסקי, וואָס האָט געמאַכט נע־ונד פֿון אידעאָלאָגיע צו אידעאָלאָגיע דורך זײַן גאַנץ לעבן. נאָר געבליבן איז ער כּסדר בײַ איין זאַך: כאָטש ער האַלט ניט פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע (וואָס האָט אַרומגעכאַפּט אַ "פֿאַלשע וויסנשאַפֿט") און ער האָט ניט געגלייבט אין גאָט, האָט ער יאָ געהאַלטן פֿאַר נייטיק אָפּצושאַצן און דערקענען וווּ מע מעג אויסניצן די ירושה. "מיר מעגן אַלץ", האָט זשיטלאָווסקי געזאָגט. "מיר מעגן אַפֿילו טרויערן תּישעה־באָבֿ" און פּראַווען נאָך אַנדערע יום־טובֿים, אויב "מע געפֿינט אין זיי אַ מענטשלעכן געדאַנק." נאָר טייל זאַכן (למשל פּורים, וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר "לײַכטזיניק") האָט ער געהאַלטן פֿאַר נייטיק אויסצוּוואָרצלען ווי דער גערטנער וואָס גייט אַדורך דעם גאָרטן פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע כּדי אָפּצוטיילן סולת פֿון פּסולת.

אין דעם פּרט, האָט פֿישמאַן באַמערקט, איז זשיטלאָווסקי גאָר ענלעך צו יעדן מאָדערנעם ייִד, וואָס מוז אויסקלײַבן וואָס צו האַלטן, וואָס צוצופּאַסן, און וואָס צו פֿאַרלאָזן.

בײַם סוף האָט ער אָנגעצייכנט אַ פֿרוכטפּערדיקן קאָנטראַסט צווישן זשיטלאָווסקי און י.ל. פּרץ. בשעת זשיטלאָווסקי האָט דווקא געוואָלט אויסקלײַבן און ניט אויסגעמיטן האַרבע פּסקים, האָט פּרץ (טאַקע ווי דער ערשטער פֿאָרשלאָג אויף דער טשערנעוויצער קאָנפֿערענץ פֿון 1908) געוואָלט לאָזן איבערזעצן די הויפּטווערק פֿון דער רעליגיעזער ליטעראַטור פֿון לשון־קודש אויף ייִדיש, אָנהייבנדיק פֿון תּנך און מדרשים.

* * *

ס'איז מיר אויסגעקומען אַ שטיק געזונט צו זען ווי יוגנטרוף־מיטגלידער זײַנען אויך געווען אויף דער אַזכּרה. מע זאָגט, אַגבֿ, אַז דער ייִוואָ וועט אויפֿלאָדן דעם טעקסט פֿון די רעדנערס אויפֿן אינטערנעט.

יום שלישי, מרץ 24, 2009

משלוח-מחילות

מיין שול האט דעם מנהג פון בעטן די בעלי-בתים, זיי זאלן קויפן א חלק אין א געמיינזאמען שלח-מנות - יעדער באקומט א פעקל מיט א רשימה נעמען פון די, וואס האבן געגעבן. ניט מקיים איז מען דערמיט די מצווה, נאר מילא.

נוצלעך אבער וואלט געווען צו האבן בשותפותדיקע מחילה-פעקלעך ערב יום-כיפור (אדער תעניתים) - מע זאל קענען פארשרייבן זיך אויף א רשימה אונטערן קעפל "חטאתי עוויתי פשעתי". א שאד, וואס ניט יעדער אין שול וואלט געקענט עפנטלעך מודה זיין צו זייערע עוולות...

יום שלישי, מרץ 17, 2009

איך אַרבעט בײַ אַ פּראַקטישע שטעלע

ווייס פּונקט וואָס איך טו און פֿאַר וואָס.
יעדע צען מינוט אָבער
טרייסלט זיך די ערד אונטערן שרײַבטיש
און געפּגרטע פּאָעטן שטעקן די קעפּ אַרויס
פֿון אַ רויכיקן גרוב.

איך קום צו גיין
יעדן טאָג באַצײַטנס.
נאָר אויף דער וואַנט צווישן קאָמפּיוטער און רעסײַקלינג
הענגען די ידיים
פֿון אַ קײַכעדיקן שׂרף.

איך פֿאָלג אַלע באַווײַזן
פֿון אײַזערנער ממשות
און באָד זיך בדמיון
אין פּלעווע-ימען

יום שני, מרץ 09, 2009

גראַמען-טאַשן

אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט, מיכה-אליה און ביילע-נחמה!

עד דלא ידע
איז ּתורה צי מדע?
פירסומא ניסא
(מאידך גיסא)
איז ווי דער טאג קלאר
סיי אין חלום סיי וואר
א סיבה פון סיבות
און חיבה פון חיבות
פון דעם וואס לעבט אויבן
וואס פארצייטיקט די טרויבן
זיי זאלן זיך מערן
און לחיימלעך ווערן.

חג פורים שמח משלום, סלסט, מיכה-אליה וביילע-נחמה!

יש מצב גרוע בשושן הבירה,
נניח את התליה ונשתה בירה.

יום ראשון, מרץ 01, 2009

מוחל טובֿות, אָדער זאָל גאָט אָפּהיטן פֿון הײמישע רײד

אױף אַ חסידישן װעבזשורנאַל האָט מען פֿאַרטײַטשט שטיקער פֿון אַהרן לאַנסקיס אױטאָביִאָגראַפֿיע. (אָן קרעדיט. נאָר פֿאַר װאָס זײַן מעדקדק?) לסוף כאַפּט מען זיך אַז מע האָט אפֿשר אָפּגעמאָלט צו אַ ליכטיק בילד, און מע שליסט בזה הלשון:

היימיש גערעדט, האבן ערליכע אידן קיין טראפ הנאה פון דעם גאנצן צענטער. אדרבה דאס הארץ בלוטיגט צו זעהן וואסערע סארט ביכער עס פלעגן אמאל ארויסקומען אין אידיש. די אלע ליינער האבן געשטאמט פון ערליכע הייזער, נאר די טומאת אמעריקע האט זיי אראפגעברענגט לדיוטא התחתונה. רוב פון די ביכער זענען געשריבן געווארן דורך פרייע און סעקולערע שרייבער, כאטש אז די צענטער אנהאלט אויך היבש אסאך כשרע און היסטארישע ביכער.

עס ווייטאגט צו זעהן וויאזוי עס זענען געווען אמאל אזויפיל אידן וואס האבן נישט געהאלטן ביי גארנישט. נאכמער איז ווייטאגלעך ווען מען טראכט אריין און מען זעהט אז פון די אלע אידן איז קיין זכר נישט געבליבן. די קינדער זייערע זענען שוין אויפגעוואקסן אלס געהעריגע גוים, און די אייניקלעך ווייסן ניטאמאל אז זיי זענען אידן. די צענטער איז א ריכטיגע זכר לחורבן אמעריקע, און א מציבה שטיין פאר די דאזיגע דורות וואס זענען אינגאנצן אונטערגעגאנגען. היינטיגע צייטן וועט מען נאר טרעפן אידיש רעדענדע, ביי אונזער היימישע קרייזן. דארט טוט ב”ה אידיש ווייטער בליעהן און עס קומען צו יעדן טאג נייע ביכער און צייטונגען אויף די אידישע שפראך, אלעס אויסגעהאלטן על פי תורה, צו דערקוויקן ערליכע אידישע נשמות.

דער שול-נודניק

יעדער שול דאַרף האָבן אַ נודניק.
יעדן װאָס דאַװנט דאָרט פֿאַלט אַ מאָל אײַן: עס װאָלט געװען אַ ליכטיקע װעלט, פֿול מיט רעגנבױגנס און זונענשײַן, װען נישט דער דאָזיקער נודניק! מע װאָלט געדאַװנט און געשמועסט אומגעשטערט!
די זאַך איז אָבער װאָס די שול איז אוממעגלעך אָן דעם נודניק. די שול האָט אַ זכות-הקיום מיט דעם, װי אַזױ זי גיט זיך אַן עצה מיטן נודניק. נעמסט אַרױס דעם נודניק, נעמסט אַרױס דאָס האַרץ פֿון דער שול.