אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס גייט מײַנער אַן אָפּרוף אויף שיקל פֿישמאַנס אַן אַרטיקל. מע האָט אומברחמנותדיק רעדאַקטירט, ברענג איך דאָ מײַן גאַנצע אַריכות.
פֿענצטערס פֿון ייִדיש־געלעגנהייט
אַן אָפּרוף פּראָפֿ´ שיקל פֿישמאַן
אין דעם פֿאָרווערטס פֿון פֿינפֿטן מײַ, אין זײַן שטענדיקן רובריק, לאָזט אויס שיקל פֿישמאַן שוין ווידער אַ קול־קורא. די ייִדישע וועלטלעכקייט שטייט פֿאַר אַ סכּנת־נפֿשות. (ער האַלט אויך אַז די וועלטלעכע ייִדישקייט איז געפֿערלעך קראַנק, נאָר דאָס האַלט ער פֿאַר אַ קומעדיקן קאָלום.)
איך דאַרף מודה־ומתוודה זײַן אַז ד"ר פֿישמאַן (אָדער, ווי כ´וואָלט אים גערופֿן אין אַ מער ייִדישלעכן קאָנטעקסט, ר´ שיקל) איז געווען צווישן די סאַמע פֿריִסטע בעלי־משפּיע אויף מײַן וועגן צו ייִדישקייט און ייִדיש־שפּראַכיקייט – כאָטש דאָס איז ווייניק שײַך. מוז מײַן צוגאַנג צו זײַנע געדאַנקען זײַן אײַנגעזאַפּט ניט נאָר מיט דרך־ארץ נאָר אויך – מיט ייִראת־הכּבֿוד. צוריקגערעדט אָבער איז די תּורה פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט צו וויכטיק, און די הײַנטיקע מערכה צו אַ ביטערע, מע זאָל פֿאַרשווײַגן ערנצטע חילוקי־דעות. אַדרבא, תּורה היא וללמוד אַני צריך. די וויכטיקסטע פֿראַגעס מוז מען אָפֿן דיסקוטירן, אַפֿילו אָן מורא פֿאַר אומדרך־ארץ.
ווײַל דער אמת איז אַזאַ: די געפֿאַרן וואָס שיקל פֿישמאַן זעט אויפֿן באָדן פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער וועלטלעכקייט קען מען אויך טײַטשן ווי געלעגנהייטן, פּאַסיקע פֿענצטערס וואָס קוקט אַרויס אויף אַ נײַעם מאָרגן. מיר וועלן איינציקווײַז אַרומרעדן ווי אַזוי די חיסרונות וואָס פֿישמאַן דערמאָנט קענען אפֿשר איבערגעטײַטש אָדער באַאַרבעט ווערן ווי פּאָטענציאַלע איניציאַטיוון.
ליטעראַטור.
פֿישמאַן גיט צו וויסן, אַז ער מיט זײַן פֿרוי האָבן דעם שיינעם מינהג פֿון לייענען אַ ייִדיש־בוך יעדער שבת בײַ טאָג, און לעצטנס איז ניטאָ קיין סך וואָס צו לייענען. יעדער ווייסט אַז דער אַלגעמיינער פֿאַקט, אַז ווייניקער ביכער ווערט אַרויסגעגעבן יאָר־אײַן יאָר־אויס, איז ניטאָ אָפּצופֿרעגן. ס´איז אַן אָנגעיינדיקע ליטעראַרישע טראַגעידע וואָס מיר זײַנען מסתּמא ניט מסוגל אָפּצושטעלן. צוריקגערעדט אָבער קומט אויף, אין איין צײַט, אַ נײַע ליטעראַטור, וואָס מע קען מסתּמא ניט לייענען שבת בײַ טאָג – און אויב שוין יאָ, נאָר אַרויסגעדרוקטערהייט. די רייד גייט וועגן די קירצערע זשאַנערס וואָס זײַנען באַשאַפֿן געוואָרן, ממש יש מאַין, במשך די לעצטע צען יאָר אַ דאַנק דעם אינטערנעט: בלאָגס, פּאָסטס (קירצערע שריפֿטן) אויף אינטערנעץ־שמועס־פֿאָרומס, אד"גל. די דאָזיקע זשאַנערס זײַנען פּאָפּולער, ניט עסטעטיש געשליפֿן, און וועלן מסתּמא ניט דערפֿירן צו קיין ווידער־אויפֿלעבונג פֿון בוכפֿאָרעמדיקער ליטעראַטור. ס´איז אָבער אַ טעות אָפּצושאַצן אַלץ לויט די קריטעריעס פֿון דער בוך־ליטעראַטור, ווײַל די קירצערע פֿאָרמעס האָבן זייערע אייגענע, גאָר באַזונדערע מעלות.
דאָ איז ניט דער פּלאַץ אַרײַנצוגיין אין אַ דיסקוסיע, וועלכע מדרגה אָדער זשאַנער ליטעראַטור איז „בעסער“ צי „ערגער“. אַזוי שפּעט אין דער געשיכטע פֿון ליטעראַרישער טעאָריע דאַרף מען סײַ ווי שוין אײַנזען, אַז אַ סך סתּירות באַלאַגערן אַזאַ צוגאַנג. לאָמיר פּשוט מודה זײַן, אַז דער דורכפֿאַל פֿון דער ייִדישער ביכער־פראָדוקציע איז אַ טראַגעדיע, נאָר פֿרייד קען מען אויך געפֿינען אין הײַנטיקן, פֿאַרצווײַגטן־פֿאַרוועבטן ייִדיש וואָרט. מע דאַרף כּסדר האַלטן פֿאַרן אויג ניט נאָר דער פֿאַרנעם פֿון דער אַבֿידה, נאָר אויך דאָס חשיבֿות פֿון די מעגלעכקייטן וואָס שטייען אונדז פֿאַר.
סאָציאַליזם
פֿישמאַן באַמערקט ווײַטער אַז דער סאָציאַליזם איז אַ מאָל געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדישער וועלטלעכקייט. פֿאַרן מחבר פֿון די שורות, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ סבֿיבֿה וואָס האָט ניט געלייגט דעם מינדסטן טראָפּ אויפֿן סאָציאַליזם, און – דערצו נאָך – אין אַן אַמעריקע וווּ אַפֿילו דאָס פּאַרעווע „ליבעראַל“ איז געוואָרן אַ גראָב וואָרט, איז שווער צו פֿאַרשטיין ווי מע קען זיך שטאַרק פֿאַרבענקן נאָך אַזאַ באַגריף. מסתּמא איז פֿישמאַן יאָ גערעכט, וואָס פֿאַר די וואָס זײַנען געשוווּמען אין ים פֿון אַמאָליקער וועלטעכקייט, איז אַזאַ אַבֿידה אַ שטאַרקער קלאַפּ. פֿאַרן נײַעם דור אָבער איז פּאָליטיק בכלל ניט דער פֿאַרכאַפּנדיקע לעבנספֿראַגע וואָס אַ מאָל. מע וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן, אַז פּאָליטיק איז נאָר איין נייטיקער עלעמענט פֿאַר אַ קולטורעלע באַוועגונג, און – נאָך מער – אַן עלעמענט וואָס קען זיך בײַטן לויטן פֿאַרלאַנג און צוגאַנג פֿון יחיד אָבער סובקולטור אין וועלכער מע געפֿינט זיך.
ווי אַ מיטגליד פֿון אומוויסיקן ייִנגערן דור, קען איך זאָגן אַז נאָכן סאָציאַליזם בענקט זיך ניט. אויף זײַן אָרט אָבער געפֿינט זיך אַ פֿאַשידן־מיניקער „מולטי־פּאָליטיקיזם“ וואָס קען צושטעלן – ווידער – נאָך מער געלעגנהייטן פֿאַר דער ייִדישער וועלטלעכקייט פֿון מאָרגן.
ייִדיש
דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. פֿאַראַן הײַנט ווייניקער ייִדיש־רעדערס וועלטלעכע ייִדן ווי ווען עס איז. דאָס איז אַוודאי אַ מציאות ניט אָפּצופֿרעגן. פֿונדעסטוועגן, און בהסכּם מיטן טאָן פֿון די דאָזיקע באַמערקונגען, קען מען זאָגן אַז דער חובֿבֿ־ייִדיש שטייט פֿאַר אַ פּאָר נײַע, ממש ניט־פֿאָראויסזעעוודיקע אַנטוויקלונגען – ברייטע, ליכטטיקע פֿענצטערס פֿון געלעגנהייט. דאָס ערשטע, פֿאַרשטייט זיך, איז דאָס צעוואַקסן זיך (און דאָס פֿאַרצווײגן זיך) פֿון אַ טויזנטער־קעפּיקן ציבור חסידים געבוירענע (און „געבערנדיקע“) ייִדיש־רעדערס. איז דאָס דען ניט אַ פֿאַנטאַסטישע סיבה אָנצוּווענדן אַ נײַעם קוק אויף אונדזער ייִדיש־אַרום?
והשנית, און מער קאָנטראָווערסיעל, דאַרף מען ערנצט באַטראַכטן דעם פֿאָרלייג פֿון דזשעפֿרי סאַנדלער אין זײַן נאָוואַטאָריש בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד“, וואָס דער הויפּט־חידוש דערפֿון קען אויסזען, אין פֿלוג, גאָר אַן אַנטוישונג: אַז מיר לעבן שוין וואָס שײַך ייִדיש אין אַ „פּאָסט־ווערנאַקולאַרער“ תּקופֿה, ווען דאָס רעדן ייִדיש איז ווייניקער וויכטיק, ווי דער ייִדיש־באַגריף אַליין.
אַרום און אַרום, צווישן די צוויי לכאורה־סתּירותדיקע טענדענצן, ווי יכין און בועז פֿון אַמאָליקן בית־המקדש, קען מען אויפֿבויען אַ ייִדישיזם וואָס שעפּט פֿון ביידע – סײַ פֿון דער זיכערקיייט און נאַטירלעכקייט פֿון אַ גערעדטן ייִדיש, סײַ פֿון דער אָפֿנקייט און מאָדערנקייט פֿון ייִדיש ווי אַ באַגריף.
סך־הכּל
דער סך־הכּל איז . . . אַז דער סך־הכּל איז נאָך ניט אונטערצוציִען. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז איין מענטשס קריזיס קען זײַן דער געלעגנהייט פֿון אונטערוואַקסנדיקן דור. לאָמיר האָפֿן, אַז סײַ דעם געלעכערטן מויער, סײַ די אָפֿענע פֿענצטערס וועט מען ניט פֿאַרקוקן.
אַן אָפּרוף פּראָפֿ´ שיקל פֿישמאַן
אין דעם פֿאָרווערטס פֿון פֿינפֿטן מײַ, אין זײַן שטענדיקן רובריק, לאָזט אויס שיקל פֿישמאַן שוין ווידער אַ קול־קורא. די ייִדישע וועלטלעכקייט שטייט פֿאַר אַ סכּנת־נפֿשות. (ער האַלט אויך אַז די וועלטלעכע ייִדישקייט איז געפֿערלעך קראַנק, נאָר דאָס האַלט ער פֿאַר אַ קומעדיקן קאָלום.)
איך דאַרף מודה־ומתוודה זײַן אַז ד"ר פֿישמאַן (אָדער, ווי כ´וואָלט אים גערופֿן אין אַ מער ייִדישלעכן קאָנטעקסט, ר´ שיקל) איז געווען צווישן די סאַמע פֿריִסטע בעלי־משפּיע אויף מײַן וועגן צו ייִדישקייט און ייִדיש־שפּראַכיקייט – כאָטש דאָס איז ווייניק שײַך. מוז מײַן צוגאַנג צו זײַנע געדאַנקען זײַן אײַנגעזאַפּט ניט נאָר מיט דרך־ארץ נאָר אויך – מיט ייִראת־הכּבֿוד. צוריקגערעדט אָבער איז די תּורה פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט צו וויכטיק, און די הײַנטיקע מערכה צו אַ ביטערע, מע זאָל פֿאַרשווײַגן ערנצטע חילוקי־דעות. אַדרבא, תּורה היא וללמוד אַני צריך. די וויכטיקסטע פֿראַגעס מוז מען אָפֿן דיסקוטירן, אַפֿילו אָן מורא פֿאַר אומדרך־ארץ.
ווײַל דער אמת איז אַזאַ: די געפֿאַרן וואָס שיקל פֿישמאַן זעט אויפֿן באָדן פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער וועלטלעכקייט קען מען אויך טײַטשן ווי געלעגנהייטן, פּאַסיקע פֿענצטערס וואָס קוקט אַרויס אויף אַ נײַעם מאָרגן. מיר וועלן איינציקווײַז אַרומרעדן ווי אַזוי די חיסרונות וואָס פֿישמאַן דערמאָנט קענען אפֿשר איבערגעטײַטש אָדער באַאַרבעט ווערן ווי פּאָטענציאַלע איניציאַטיוון.
ליטעראַטור.
פֿישמאַן גיט צו וויסן, אַז ער מיט זײַן פֿרוי האָבן דעם שיינעם מינהג פֿון לייענען אַ ייִדיש־בוך יעדער שבת בײַ טאָג, און לעצטנס איז ניטאָ קיין סך וואָס צו לייענען. יעדער ווייסט אַז דער אַלגעמיינער פֿאַקט, אַז ווייניקער ביכער ווערט אַרויסגעגעבן יאָר־אײַן יאָר־אויס, איז ניטאָ אָפּצופֿרעגן. ס´איז אַן אָנגעיינדיקע ליטעראַרישע טראַגעידע וואָס מיר זײַנען מסתּמא ניט מסוגל אָפּצושטעלן. צוריקגערעדט אָבער קומט אויף, אין איין צײַט, אַ נײַע ליטעראַטור, וואָס מע קען מסתּמא ניט לייענען שבת בײַ טאָג – און אויב שוין יאָ, נאָר אַרויסגעדרוקטערהייט. די רייד גייט וועגן די קירצערע זשאַנערס וואָס זײַנען באַשאַפֿן געוואָרן, ממש יש מאַין, במשך די לעצטע צען יאָר אַ דאַנק דעם אינטערנעט: בלאָגס, פּאָסטס (קירצערע שריפֿטן) אויף אינטערנעץ־שמועס־פֿאָרומס, אד"גל. די דאָזיקע זשאַנערס זײַנען פּאָפּולער, ניט עסטעטיש געשליפֿן, און וועלן מסתּמא ניט דערפֿירן צו קיין ווידער־אויפֿלעבונג פֿון בוכפֿאָרעמדיקער ליטעראַטור. ס´איז אָבער אַ טעות אָפּצושאַצן אַלץ לויט די קריטעריעס פֿון דער בוך־ליטעראַטור, ווײַל די קירצערע פֿאָרמעס האָבן זייערע אייגענע, גאָר באַזונדערע מעלות.
דאָ איז ניט דער פּלאַץ אַרײַנצוגיין אין אַ דיסקוסיע, וועלכע מדרגה אָדער זשאַנער ליטעראַטור איז „בעסער“ צי „ערגער“. אַזוי שפּעט אין דער געשיכטע פֿון ליטעראַרישער טעאָריע דאַרף מען סײַ ווי שוין אײַנזען, אַז אַ סך סתּירות באַלאַגערן אַזאַ צוגאַנג. לאָמיר פּשוט מודה זײַן, אַז דער דורכפֿאַל פֿון דער ייִדישער ביכער־פראָדוקציע איז אַ טראַגעדיע, נאָר פֿרייד קען מען אויך געפֿינען אין הײַנטיקן, פֿאַרצווײַגטן־פֿאַרוועבטן ייִדיש וואָרט. מע דאַרף כּסדר האַלטן פֿאַרן אויג ניט נאָר דער פֿאַרנעם פֿון דער אַבֿידה, נאָר אויך דאָס חשיבֿות פֿון די מעגלעכקייטן וואָס שטייען אונדז פֿאַר.
סאָציאַליזם
פֿישמאַן באַמערקט ווײַטער אַז דער סאָציאַליזם איז אַ מאָל געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדישער וועלטלעכקייט. פֿאַרן מחבר פֿון די שורות, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ סבֿיבֿה וואָס האָט ניט געלייגט דעם מינדסטן טראָפּ אויפֿן סאָציאַליזם, און – דערצו נאָך – אין אַן אַמעריקע וווּ אַפֿילו דאָס פּאַרעווע „ליבעראַל“ איז געוואָרן אַ גראָב וואָרט, איז שווער צו פֿאַרשטיין ווי מע קען זיך שטאַרק פֿאַרבענקן נאָך אַזאַ באַגריף. מסתּמא איז פֿישמאַן יאָ גערעכט, וואָס פֿאַר די וואָס זײַנען געשוווּמען אין ים פֿון אַמאָליקער וועלטעכקייט, איז אַזאַ אַבֿידה אַ שטאַרקער קלאַפּ. פֿאַרן נײַעם דור אָבער איז פּאָליטיק בכלל ניט דער פֿאַרכאַפּנדיקע לעבנספֿראַגע וואָס אַ מאָל. מע וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן, אַז פּאָליטיק איז נאָר איין נייטיקער עלעמענט פֿאַר אַ קולטורעלע באַוועגונג, און – נאָך מער – אַן עלעמענט וואָס קען זיך בײַטן לויטן פֿאַרלאַנג און צוגאַנג פֿון יחיד אָבער סובקולטור אין וועלכער מע געפֿינט זיך.
ווי אַ מיטגליד פֿון אומוויסיקן ייִנגערן דור, קען איך זאָגן אַז נאָכן סאָציאַליזם בענקט זיך ניט. אויף זײַן אָרט אָבער געפֿינט זיך אַ פֿאַשידן־מיניקער „מולטי־פּאָליטיקיזם“ וואָס קען צושטעלן – ווידער – נאָך מער געלעגנהייטן פֿאַר דער ייִדישער וועלטלעכקייט פֿון מאָרגן.
ייִדיש
דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. פֿאַראַן הײַנט ווייניקער ייִדיש־רעדערס וועלטלעכע ייִדן ווי ווען עס איז. דאָס איז אַוודאי אַ מציאות ניט אָפּצופֿרעגן. פֿונדעסטוועגן, און בהסכּם מיטן טאָן פֿון די דאָזיקע באַמערקונגען, קען מען זאָגן אַז דער חובֿבֿ־ייִדיש שטייט פֿאַר אַ פּאָר נײַע, ממש ניט־פֿאָראויסזעעוודיקע אַנטוויקלונגען – ברייטע, ליכטטיקע פֿענצטערס פֿון געלעגנהייט. דאָס ערשטע, פֿאַרשטייט זיך, איז דאָס צעוואַקסן זיך (און דאָס פֿאַרצווײגן זיך) פֿון אַ טויזנטער־קעפּיקן ציבור חסידים געבוירענע (און „געבערנדיקע“) ייִדיש־רעדערס. איז דאָס דען ניט אַ פֿאַנטאַסטישע סיבה אָנצוּווענדן אַ נײַעם קוק אויף אונדזער ייִדיש־אַרום?
והשנית, און מער קאָנטראָווערסיעל, דאַרף מען ערנצט באַטראַכטן דעם פֿאָרלייג פֿון דזשעפֿרי סאַנדלער אין זײַן נאָוואַטאָריש בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד“, וואָס דער הויפּט־חידוש דערפֿון קען אויסזען, אין פֿלוג, גאָר אַן אַנטוישונג: אַז מיר לעבן שוין וואָס שײַך ייִדיש אין אַ „פּאָסט־ווערנאַקולאַרער“ תּקופֿה, ווען דאָס רעדן ייִדיש איז ווייניקער וויכטיק, ווי דער ייִדיש־באַגריף אַליין.
אַרום און אַרום, צווישן די צוויי לכאורה־סתּירותדיקע טענדענצן, ווי יכין און בועז פֿון אַמאָליקן בית־המקדש, קען מען אויפֿבויען אַ ייִדישיזם וואָס שעפּט פֿון ביידע – סײַ פֿון דער זיכערקיייט און נאַטירלעכקייט פֿון אַ גערעדטן ייִדיש, סײַ פֿון דער אָפֿנקייט און מאָדערנקייט פֿון ייִדיש ווי אַ באַגריף.
סך־הכּל
דער סך־הכּל איז . . . אַז דער סך־הכּל איז נאָך ניט אונטערצוציִען. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז איין מענטשס קריזיס קען זײַן דער געלעגנהייט פֿון אונטערוואַקסנדיקן דור. לאָמיר האָפֿן, אַז סײַ דעם געלעכערטן מויער, סײַ די אָפֿענע פֿענצטערס וועט מען ניט פֿאַרקוקן.
אין תגובות:
הוסף רשומת תגובה