שווער צו לעבן מחוץ די מויערן . . .

געוועזענע חרדים פּרוּוון זיך צופּאַסן צו מאָדערנער וועלט - כּדאַי צו לייענען (כאָטש מיט די סטערעאָטיפּן וועגן סאַמטער און ליובאַוויטש בין איך ניט מסכּים). פֿון שׂרה-רחל שעכטער אין פֿאָרווערטס.

צווייטער פּרוּוו

כ'בין אותיותגעמאַטערט
אַלע ווערטער אָפּגעפּטרט
ס'האַלט אַזוי שמאָל
דאַרף מען שאַפֿן ס'וועלטל אַ צווייט מאָל
אָן וואָסער ניט איז זאָג
ווערט טאָג - טאָג
און ירח אָן אַ
הקדמה ווערט לבֿנה

טענקסגיווינג, צידוק-הדין און מומבײַ

כ'האָב ניט געוואָלט, אַז די געשעענישן אין אינדיע זאָלן מאַכן מער קאָנקרעט די ברכות וואָס באַגלייטן דאָס אַמעריקאַנער לעבן. ס'איז אַזוי: פּונקט ווען מע גלייבן אַז דאָס גלויבן איז גרינג (ווײַל דער אינדיק איז הייס, די חבֿרים גוטמוטיק, די קינדערלעך קלוג און מלא-חן) - דעמאָלט קומם אונטער דער מלאך-המוות מיט זײַן קוילנוואַרפֿער און צעשיסט די אמונה און בטחון אויף פּיץ-פּיצלעך.

ברוך דיין אמת, אויף וויפֿל דאָס איז ווערט.

Naco קעגן Fresa

צוויי באשילדערישע ווערטער פון מעקסיקא-סיטי-סלענג. זעט דעם ווידעא: פון לינקס, מיינע פאציענטן. פון רעכטס, דער אויסטויש-סטודענט וואס איז ביי אונדז איינגעשטאנען בשעת היי-סקול. היינט נאכן איבערלייענען דעם בלאגפאסט זארג איך זיך אז כ'האב זיך אויסגעלערנט ביי Hernan (אזוי האט ער געהייסן) א fresa-דיקע שפאניש-לשון, און מיינע היינטיקע שפאניש-רעדנדיקע פאציענטן מיינען איך בין אזא מין פארריסענער.

איז געזונט-רעפֿאָרם אַן אײַנרעדעניש?

צו געזונט?
רעפֿאָרם אײַלט זיך ניט אין וואַשינגטאָן

די טעג דאַכט זיך מיר אַז כ'בין איינער פֿון די איינציקע געזונט-פּראָפֿעסיאָנאַלן אויף דער וועלט וואָס האָט ניט קיין היימיש-אויסגעטראַכטן פּלאַן צו רעפֿאָרמירן די צעבראָכענע געזונט-סיסטעם. דאָס איז אַוודאי אַליין אַ סימן, אַז יעדער ווייסט ס'איז צעבראָכן. דער געוויינטלעכער פּאַציענט האַלט ניט מיט מיט דער גאַנצער דיסקוסיע פֿון געזונט-רעפֿאָרם. איז וואָס קען מען דערוואַרטן פֿון די קומעדיקע פּאָליטישע איבערקערענישן? וועלן זיי דערפֿירן צו פֿאַרבעסערטע געזונט און קאָנטראָלירטע הוצאָות? לאָמיר זײַן אײַער וועגווײַזער דורכן רחבֿותדיקן וואַלד פֿון געזונט-פּאָליטיק.

פֿאַראַן אַ צאָל צוגאַנגען צום רעפֿאָרמירן די געגזונט-סיסטעם, נאָר יעדער פֿון זיי דאַרף זיך אָפּגעבן מיט צוויי מעגלעך פֿאַטאַלע פּראָבלעמען. עס פֿעלט געזונט-פֿאַרזיכערונג כּמעט פֿופֿציק מיליאָן אַמעריקאַנער, און די געזונט-הוצאָות האַלטן אין איין שטײַגן. צום באַדויערן, ניט געקוקט אויף וואָס טייל עקספּערטן (און קאַנדידאַטן) זאָגן, איז כּמעט אוממעגלעך צו לייזן ביידע פּראָבלעמען מיט אַ מאָל. גאַנץ פּשוט: דעקן מער מענטשן קאָסט געלט, און אַפֿילו ווען די איצטיקע סיסטעם וואַרפֿט אַרויס געלט אויף אַ ניט-עפֿעקטיווער, צעטרענצלערישער סיסטעם, איז דאָס אײַנגעשפּאָרטע געלט ניט גענוג נאָכצוקומען די באַדערפֿענישן פֿון די ניט פֿאַרזיכערטע.

און ווי אַ צוגאָב צו די צוויי אויבן דערמאָנטע פּראָבלעמען, אָפֿט אַרומגערעדטע אין דער פּרעסע, איז דאָ נאָך עפּעס אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד: די געזונט-סיסטעם בכלל איז אַרום און אַרום אַ צווייטקלאַסיקע. מיר צאָלן מער פּער מענטש ווי אַ סך אַנדערע לענדער און די פּועל-יוצאס דערפֿון זײַנען קלאָגעדיקע, פֿון די צייכנס פֿון אַ פֿונקציאָנירנדיקער געזונט-סיסטעם האָבן מיר צווישן די נידעריקסטע פֿון די רײַכערע לענדער.

וואָס טוט מען?

לייענט דעם המשך.

אײַער פֿאָרווערטס אין 45 סעקונדעס, נאָוועמבער 7, 2008

באָריס סאַנלדער: אונדזער פּרעזידענט האָט אַ מאָדנעם מיטעלן נאָמען!
שיקל פֿישמאַן: אַאַאַאַאַאַאַאַאַאַאַ! עק וועלט! לויייייייפֿט!
מרים האָפֿמאַן: האָט איר געהערט די מעשׂה וועגן מײַן אָנקום אין פֿאָווערטס? יאָ? וועל איך דערציילן ווידער.
הרבֿ אהרן בן-ציון שורין: בת-מיצוות. פֿע! טרייף!

לויטן אַלטן שטייגער

לויטן אַלטן שטייגער
מוז דער שׂכל ברענגען
פֿרייד און נײַגער.
נאָר באַלאַגערט הײַנט פֿון פֿליישיקע הערצער
ווערן די יאָרן, בעת די שעהען הענגען,
וואָס לענגער אַלץ קערצער.

איך טאַנץ מיט מײַן טאָכטער שפּאַסיק אַרום
ניט מעטאַפֿיזיש ניט נאָסטאַלגיש
נאָר רעאַל ווי טוי-טרערן פֿון פֿרימאָרגן-בלום.
גייען זיך די טענצערס פֿונאַנדער.
אָן חשק מוז זי גיין שלאָפֿן.
אירע אָטעמס פֿלעכטן זיך נאָך אַנאַנדער.

מיר גיבן אַרויס קינדער-ביכלעך. . . נאָר ווער לייענט? (אַ שמועס אין פֿילאַדעלפֿיע דעצעמבער 4)

Cat and Hat Don't Rhyme in Yiddish: Making Children's Classics Speak Mame-Loshn...but for Whom?

(אַ שמועס אויף ענגליש)

דאָנערשטיק, דעם 4טן דעצ', 2008
דרעקסעל-אוניווערסיטעט
Stern Judaic Studies Seminar Room, Room 302, Hagerty Library

33סטע און מאַרקעט סטריטס
פֿילאַדעלפֿיע
9:30 פֿ"מ

ביכלעך אויך צו קויפֿן און לאָזן אויטאָגראַפֿירן!
כ'האָף אײַך דאָרט צו זען - נאָך פּרטים ב"נ אין גיכן.

ברוך הטובֿ והמטיבֿ

לאָמיר האָפֿן אַז די האָפֿענונגען פֿון אַמעריקאַנער וועלן מקוים ווערן.

דאָס לעבן פֿון אַ צײַטונג

אַ וווּנדערלעכער הײַנטיקער נומער פֿאָרווערטס, פֿון יואל מאַטוועיעווס שטיקל (ממש אַן עסיי) וועגן קבלהסטישע-קאָסמאָלאָגישע אָפּטײַטשן פֿון מגדל בבֿל ביז דער רובריק "דאָס פּינטעלע ייִדיש" אָפּגעגעבן חנה ווירט-נשרס טעאָריעס וועגן שפּראַך און עטניטעט אין די שאַפֿונגען פֿון ל. שאַפּיראָ. (און איך דערמאָן אַפֿילו ניט אַ בריוו פֿון אַ ייִד פֿון ניו-דזשוירזי וואָס באַשולדיקט מיך אין זײַן "אַ לינקער ליבעראַל [כּך!]" פֿאַרן ניט פֿאַלן כּורעים פֿאַר סאַראַ פּיילין.)

נאָר ווער לייענט? אין זעלבן נומער, אַ סטאַטיסטיק וואָס רופֿט בײַ מיר אַרויס מער עגמת-נפֿשׂ ווי די ירידות פֿון דאַו-דזשאָונס: דער טיראַזש-באַריכט. אַ ביסל מער ווי 3,500, און די טענדענץ - אַראָפּ.

פֿאַר וואָס ניט נאָכגיין דעם מוסטער פֿון קריסטיען סײַענס מאָניטאָר און אַריבערגיין לחלוטין צום אינטערנעט-נוסח? אויפֿנעמען דעם 21סטן יאָרהונדערט מיט אָפֿענע הענט?

די קאַנאַדער ייִדן האָבן שׂכל

מזל-טובֿ עלאַברעק/באָריס קאַרלאָוו/דובֿ-בער קערלער/נאָמען-שנאָמען-אַבי-ער-שרײַבט פֿאַר דער כּשר פֿאַרדינטער י.י. סעגאַל-פּרעמיע פֿאַר זײַן ביכל

עלאַברעק: לידער פון נייעם יאָרטויזנט

אפֿשר קענט איר עלאַברעק ווי דער אינטערנעט-בעל-אכסניא פֿאַר אַ צאָל פּאָעטן. כאַראַקטעריסטיש פֿאַר זײַן באַשיידנקייט, אַז אין זײַן מעלדונג האָט ער דערמאָנט ווייניק וועגן זיך.

איז אָט:
* פּראָפֿעסאָר בײַם אינדיאַנער-אוניווערסיטעט
*יורש פֿון באַוווּסטן פּאָעט יוסף קערלער
*שמועסדיק-פֿרישער, שפּילעוודיקער מחבר פֿון פּאָעמעס און לידער וואָס בעטן אַ נאָענטן אויפֿמערק.

קויפֿט זײַן בוך! (אָבער וווּ?!)

סדר תפילות של יום האלאווין

קריאת התורה: פ' מכשפה לא תחיה (שמות כב)

הפטרה: פ' בעלת-אוב בעין-דור ("וילבש בגדים אחרים...", שמואל א' כח)

עוד לא זכיתי לחפש את הפיוטים לכבוד היום הגדול הזה במחזורים הראשונים. נא לכתוב.

משה מאַכט אַ פּאָר קאַלס

אַז גאָט וויל, שיסט אַ בעזעם.

אַז אַ ווײַב וויל, רעדט אַ מאַן מיט זײַנע געוועזענע חבֿרותאס.

אונדזער באַשוי מיט הילאַרי ק.

געשען איז עס אין אַ קילן אָקטאָבער-נאָכמיטאָג, באַלד נאָך די יום-טובֿים. אַ גרופּע אַלגעמיינע (פּרײַמיירי-קייר) דאָקטוירים, האָבן מיר נערווערהייט געוואַרטן אין דעם ענגן אויפֿנעם-זאַל פֿון דעם ייִנגערן סענאַטאָר פֿוּן ניו-יאָרק. צוויי ניט-סובטילע באַוואָפֿנטע געהיימדינסטניקעס האָבן אונדז חשדימדיק באַקוקט, זייערע גרויסע "אַרגומענטן" אויף די לענדן. אַרײַנגעפֿירט האָט מען אונדז אין אַ קאָנפֿערענץ-צימער, איז אונדזער נערוועזקייט נאָך גרעסער געוואָרן. שפּילקעס האָבן זיך צעוואַקסן אונדזער די ישבֿנים.

ווי קומט עס אַז אַ גרופּע דאָקטוירים, ניט פֿון די הויכע פֿענצטער, רעדן מיט דער באַרימטער הילאַרי ראָדדהאַם קלינטאָן (ד., נ"י) וועגן געזונט-פּאָליטיק?

הלמאַי זאָל איך לייקענען? איינע פֿוּן אונדז איז אַ יחסנטע, איר טאַטע אַ חשובֿער געלטשאַפֿער פֿאַר איידזש-אַר-סי. האָבן מיר פּראָטעקציע, און אַ געגאַרטע געלעגנהייט פֿאָרצושטעלן אונדזערע געדאַנקען איינער פֿון דעם סענאַטס געזונט-מומחים.

זײַנען מיר נתפּעל געוואָרן. אויפֿגענומען האָט זי אונדז אויף אַ וואַרעמען אופֿן, געגעבן קאָנקרעטע עצות ווי אַזוי מיר קענען צונויפֿזאַמען פּאָליטישע כּוחות צו שטיצן אונדזער אישו: שטיצע פֿאַר אַלגעמיינער מעדיצין ווי אַ פֿאַך און אַ צורך פֿאַר אַמעריקעס קראַנקע, אָרעמע-לײַט, עלטערע לײַט און אימיגראַנטן.

און מיר האָבן אַראָפּגענומען אַ בילד... איר זעט מיך?

גײַסטיקע לידער-מחשבֿות פֿון אַן אַנאָנימען פּאָעט

געשיקט האָט מען מיר אַ לינק צו אַ (נײַעם?) בלאָג. יענער בליצבריוו איז באַגלייט פֿון אַן אמתן נאָמען, נאָר כ'ווייס ניט צי איך בין פֿרײַ פּורש-בשמו זײַן. סײַ ווי . . . קוקט אַהין, ס'איז כּדאַי.

פֿירן פֿירסטו די וועלט, אַזאַ יאָר אויף מײַנע שׂונאים (ב)

ווען יעקבֿ האָט וואַנדאַן געגעבן צו פֿאַרשטיין אַז ס'קאָן ניט זײַן קיין פֿרײַער אָפּקלײַב אָן שלעכטס און אַז ס'קאָן ניט געבן קיין גנאָד וווּ ס'איז ניטאָ קיין אומרעכט, איז זיך אים, יעקבֿן, פֿאָרגעקומען אַז דאָס איז דער באַשייד, אָבער די דאָזיקע תּשובֿה האָט זיך אים איצט אויסגעוויזן צו־גלאַטיק און ווי אַ שטיק לעסטערונג. קאָן ניט דער באַשעפֿער אַנטפּלעקן זײַנע מידות אָן הײַדאַמאַקעס? מוזן דערפֿאַר עופֿעלעך באַגראַבן ווערן לעבעדיקערהייט?
יצחק באַשעוויס, דער קנעכט (ציקאָ: נ"י, 1967), ז 100

אָדער ווי אַ הײַנטיקער פֿילאָסאָף וואָלט אפֿשר געזאָגט: לאָמיר צוגעבן אַז פֿרײַער אָפּקלײַב מוז קאָ-עקזיסטירן מיט שלעכטס, נאָר פֿאַר וואָס דווקא מיט אַזוי פֿיל שלעכטס? וואָלט גאָט ניט געקענט צוטראַכטן אַ וועלט וואָס פֿאַרמאָגט סײַ פֿרײַען אָפּקלײַב, סײַ *ווייניקער* שלעכטס ווי דאָס וואָס מיר האָבן איצט?

פֿירן פֿירסטו די וועלט, אַזאַ יאָר אויף מײַנע שׂונאים (א)

די ימים-נוראָים איז אַ פּאַסיקע צײַט אַרומצורעדן די פּראָבלעם פֿון בייזס אויף דער וועלט. דאָ וועל איך אָנהייבן מיט אַ פֿאַרקירצן נוסח פֿון אַן עסיי ראָבערט נאָזיקס ("טעאָלאָגישע דערקלערונגען") אין זײַן בוך דאָס באַטראַכטע לעבן. דאָ שטעלט ער די קשיא, ווי אַזוי קען מען פֿאַרשטיין דעם חורבן, אויב גאָט איז אַ כּל-יכול, אַ כּל-יודע און אַ טובֿ-ומטיבֿ?

אַזוי ווי דער חורבן האָט כּמעט געענדיקט די עקזיסטענץ פֿון ייִדישן פֿאָלק, קען מען האַלטן טעאָלאָגיש אַז דאָס שטימט מיט אַ געשעעניש פֿון אַזאַ כּמות בײַם אייבערשטן, ד"ה עפּעס וואָס האָט כּמעט געענדיקט די געטלעכע עקזיסטענץ. למשל - איך וויל קיינעם דאָ ניט באַליידיקן - אַ פּרוּוו פֿון אייבערשטן זיך אַליין חרובֿ צו מאַכן.

פֿאַר וואָס וואָלט אַזאַ זאַך געשען? קען אַזאַ זאַך געשען? קען גאָט ענדיקן זײַן אייגענע עקזיסטענץ? איז עס קאַפּאַבל דערויף? אונדז איז ניט קלאָר. קען אויך זײַן אַז ס'איז ניט קלאָר גאָט אַליין. מע טאָר ניט סתּם דעפֿינירן גאָט ווי אַ כּל-יודע. עס קען געמאָלט זײַן, אַז געוויסע פֿאַקטן וועגן די גרענעצן פֿון די אייגענע כּוחות בײַ דעם ניוואָ זײַנען בײַ גאָט אומבאַקאַנט. דאָס (ניט) קענען ענדיקן די אייגענע עקזיסטענץ איז אפֿשר די לעצטע זאַך וואָס גאָט ווייסט ניט וועגן זיך אַליין. עס קען זײַן אָבער עפּעס וואָס עס מוז וויסן, אָדער פּרוּוון, כּדי אַדורכצופֿירן אַן אַנדער אויפֿגאַבע.

כאָטש די טעאָריע איז גענוג רחבֿותדיק צו דערקלערן דעם חורבן, איז זי ניט קיין גענוגנדיקע. אויב גאָטס פּרוּוו זיך חרובֿ צו מאַכן איז אַן עקספּערימענט, מתּוך אַן אינטעלעקטועלער נײַגעריקייט וועגן די אייגענע גרענעצן, איז אַזאַ געשעעניש ניט קיין ריכטיקע צו פּאַראַלעליזירן דעם חורבן, וואָס איז געפֿאַלן אויפֿן ייֵדישן פֿאָלק אָן דעם פֿאָלקס ווילן. ...

אַרײַן אין פֿרויענקרײַז

אָן צו רעדן מיט זיי
בין איך אַרײַן אין פֿרויענקרײַז.
איך פֿיר שוין אָן מיט שטוב און משפּחה און קינדער.
מיר שטעלט מען די קלאָץ-קשיות
וועגן וווּ איז דער פּוטער
און ווי הייסן די חבֿרימס קינדער?

איך וועל ווערן די
וואָס דאַרף על־פּי שׂכל
בלײַבן אין דער היים.
פֿוּן מיר ווייעט מיט וועטשערעס
אַרבעט־סוטס
אײַנקויפֿן
קינדערקליידער.

מײַן פּנים
שמייכלט
קושט
קרעכצט
שרײַט
בעט
ווערטלט

רעכנט מיך צווישן
די נשים.

ווי אָפּצושטעלן די אַסימילאַציע

מיסטערס גרובער און שלענקער האָבן דעם ענטפֿער: דער מצווה-ביזנעס. כאַפּט אַרײַן דעם אינוועסטמענט בשעת ס'איז נאָך דאָ אָרט.

פֿיש, געזונט און משוגע

איבעראַל
רונד אַרום
גראַמען־פֿישלעך אומעטום!

נײַ!
איין פֿיש צוויי פֿיש רויטער פֿיש בלויער פֿיש
פֿון ד"ר סוס, ייִדיש: שלום בערגער
978-0-9726939-3-6
$15 + שיקגעלט (און שטײַערן אין נ"י)
yiddishcat.com

צו באַקומען אויפֿן וועבזײַטל און אין אַלע פֿײַנע ספֿרים־געשעפֿטן

נאָך וווּנדערלעכע סחורה צו באַקומען:
די קאַץ דער פּאַיאַץ (ד"ר סוס) - $15
דזשאָרדזש דער נײַגעריקער (ה.אַ. ריי) - $18
פֿילפֿאַרביקער אַלף־בית־טאָוול - $12

די שבֿועה פֿון טשערנאָוויץ 2008, פֿון שיקל פֿישמאַן

ס’איז אונדזער אַחריות הײַנט צו בויען, צו באַנײַען און צו באַקרעפֿטיקן פּרצעס אויסרוף און שבֿועה פֿון 1908, דורך אונדזערס אַן אייגענער שבֿועה און אויסרוף פֿון 2008, דהײַנו:

מיר זענען קינדער פֿונעם זעלבן ייִדישן פֿאָלק און מיר זענען געקומען צוריק קיין טשערנאָוויץ, וווּ אייניקע פֿון אונדזערע חשובֿסטע פֿאָרגייערס זענען אין 1908 אויפֿגעשטאַנען צו פֿאַרטיידיקן און צו דערהייבן ייִדיש. מיר זאָגן זיך אָפּ מפֿקיר צו זײַן אַ לשון וואָס איז מיט אונדז מיטגעגאַנגען, אונדז געטרייסט, מיטגעליטן מיט אונדז אונדזערע אָפֿטע ליידן, אונדז דערפֿרייט בעת אונדזערע זעלטענע פֿריידן, אונדז מחנך געווען און אונדז דערהויבן אין משך פֿון הונדערטער יאָרן.

מיר באַשטעטיקן אָט די גוואַלדיקע דערגרייכן פֿון ייִדיש, אָן קיין שום שמץ פֿון נעגאַציע לגבי עבֿרית, לאַדינאָ, ציוניזם, וועלטלעכקייט, ייִדישקייט אָדער וואָסער עס איז ניט אַנדער אינטימען, שעפֿערישן און אויטענטישן ייִדישן יש און איבערצײַגונג. מיר זענען אויך ניט דווקא אַלע קיין ייִדישיסטן, פֿונעם מין וואָס זענען רק און בלויז איבערגעגעבן צו ייִדיש און נאָר צו ייִדיש. פֿאַרקערט, מיר זענען פֿון די פֿאַרשיידענע ייִדישע איבערצײַגונגען, "וואָס מיר זײַנען, זײַנען מיר, אָבער ייִדיש רעדן מיר" — און ייִדיש איז אונדזערס אַ בשותּפֿותדיק־אייגנס און אַ חשובֿער טייל פֿון אונדזער פֿאַראַנקערטקייט אין אַ חלק פֿון אונדזער אידענטיטעט, אין אונדזער עבֿר, און אין אַ חלק פֿון אונדזער עתיד, צו וועלכן מיר טראָגן אַן אַחריות און צו וועלכן מיר זענען זיך מתחייבֿ. פֿאַרוואָס?

כּדי צו פֿאַרזיכערן אַ בכּבֿודיק אָרט פֿאַר ייִדיש אינעם לעבן פֿון אונדזערע קינדער און אינעם לעבן פֿון אונדזער פֿאָלק. זאָלן אַלע וואָס וועלן זיכער קומען נאָך אונדז אַהער, קיין טשערנאָוויץ, צום 120סטן יובֿל פֿון דער קאָנפֿערענץ וואָס וועט פֿאָרקומען אין 2028, דאָס הייסט, בלויז אין אַ קנאַפּן דור אַרום, אונדז ניט נאָר דערמאָנען צום גוטן, נאָר אונדז מישפּטן בקוו־זכות, אַז מיר האָבן געטאָן אונדזער חובֿ בײַ אָט דער זעלטן־היסטאָרישער געלעגנהייט, דהײַנו, מיר האָבן זיך געקלאַמערט אינעם פֿאַרהייליקטן ייִדישן דרך פֿון קעמפֿן קעגן עצבֿות און ייִאוש, דרוך באַנײַען אונדזער צוזאָג, כּסדר צו שטאַרקן ייִדיש, פּונקט אַזוי ווי מיר טוען עס מיט אַלץ וואָס איז אונדז ליב און טײַער. מיר לעבן מיט דער פֿעסטער איבערצײַגונג, אַז אונדזערע יורשים וועלן אויך פּונקט אויף

אָט דעם דרך מיט אונדז מיטגיין.

מיר זענען אין גאַנצן מסכּים מיטן גרויסן דערציילער יצחק באַשעוויס־זינגער, אַז "די וועלט האָט נאָך פֿון ייִדיש ווײַט־ווײַט ניט געהערט דאָס לעצטע וואָרט!" עס קען גאָר קיין מאָל אַזא "לעצט וואָרט" ניט געהערט ווערן, כּל־זמן די ייִדישע גרויסקייט און עקשנות וועלן איבערלאָזן בלוטע צייכנס אויפֿן ווײַטערדיקן גאַנג פֿון אונדזער לעבן און פֿון אונדזער באַליבט לשון.
דאָס אייביקע פֿאָלק האָט דורך ייִדיש צובאַקומען אַ פֿריש הייליק לשון! און אָט דאָס איז אונדזער שבֿועה פֿון טשערנאָוויץ, 2008!

מיר שווערן! מיר שווערן! מיר שווערן! ניט צו פֿאַרלאָזן, נאָר אייביק, צו שטאַרקן, שטיצן און דערהייבן אונדזער באַליבט ייִדיש!
דאָס איז ניט נאָר אַ פֿרומער וווּנטש, נאָר אַ שבֿועה:

אַזאַ יאָר אויף מיר! אַזאַ יאָר אויף אײַך! אַזאַ יאָר אויף אונדז אַלעמען!

מעדיצינישע נײַעס: ווי אַזוי ניט דערטרונקען צו ווערן אין מבול

הײַנט איז דאָ צופֿיל מעדיצינישע נײַעס. יעדער צוויי מינוט ווערט פֿאַרשפּרייט די לעצטע שטודיע, דער פֿרישטער זאָרג, די נײַסטע קאָנספּיראַציע-טעאָריע. און מע רופֿט זיך אָפּ גלײַך אויף יעדער אַנטוויקלונג קען מען טעלעבענדען זיך אַהין און אַהער ביז לסוף פֿאַרשפּאַרט מען זיך אין דער שטוב מיט אַ דיעטע פֿון וואַסער און קאַשע. מע פֿאָרט ניט מיט דער אונטערבאַן ווײַל די פּאַרענטשעס זײַנען שמוציק, עס וויבלט זיך דאָרט מיט באַקטעריעס למיניהם, און זיכער ניצט מען ניט דעם צעלפֿאָן ווײַל מע שטעקט זיך אָן דערפֿון מיט קאַנסער.

עס מוז זײַן אַן אופֿן אונטערצושיידן די וויכטיקסטע געזונט-שטודיעס פֿון סתּם נאַרישקייטן.

פֿאַרלאָזן זיך קען מען אויפֿן נאָמען פֿון מעדיצינישן זשורנאַל - צום בײַשפּיל, איז דער ניו-ענגלאַנד זשורנעל אָוו מעדיסין אַ שם-דבֿר אין דער מעדיצינישער וועלט. נאָר מע דאַרף אויך מודה זײַן, אַז אויף זייערע שפּאַלן האָט מען אָפּגעדרוקט ניט ווייניק קאַטאַסטראָפֿעס, אַרטיקלען אָן הענט און פֿיס וואָס פֿאַרפֿירן דעם גלייביקן עולם.

דאַרף מען צוקומען צו אַנדערע קריטעריעס פֿון באַגלייבטקייט. אויב איר האָט קיין מאָל ניט געטראַכט וועגן דעם, ווי אַזוי צו זײַן גענוג סקעפּטיש לגבי די ידיעות וואָס דו לייענסט אין פֿאַרשיידענע אויסגאַבעס, זײַט איר ניט אַליין. אויך דאָקטוירים (ווי פֿאָרשערס, וויסנשאַפֿטלערס, און ליטעראַטן אַלערליי) קומט אָן גרינגער צו גלייבן, איידער צו צווייפֿלען. נאָר די ווײַטערדיקע צוגאַנגען וועט אײַך ראַטעווען פֿון ניט ווייניק נאַרישקייטן.

א. ווײַזט מיר דאָס געלט. אויב די מחברים פֿון אַ געוויסער אויסגאַבע ווערן אונטערגעשטיצט (מיר זאָגן ניט אונטערגעשמירט) פֿון דער פֿאַרמאַצעווטישער פֿירמע וואָס פּראָדוצירט דעם מעדיקאַמענט וואָס ווערט אויסגעפֿאָרשט, דאַרף מען זײַן אַ קאַפּיטשקע מער סקעפּטיש שייך די רעזולטאַטן וואָס מע גיט איבער.

ב. קאָנטראָל, קאָנטראָל, קאָנטראָל. יעדע שטודיע פֿון מעדיקאַמענטן אָדער אַנדערע געזונט-באַהאַנדלונגען דאַרף פֿאַרגלײַכן צוויי גרופּעס: יענע וואָס באַקומען די שטודירטע באַהאַנדלונגען, און די, וואָס ניט. יענע גרופּעס דאַרף אויף ווי ווײַט מעגלעך זײַן אומבאַקאַנט די אויסטיילונג פֿון די יחידים צווישן די צוויי גרופּעס, ווי אויך בײַ די פֿאָרשערס אַליין. אַ בײַשפּיל: אַ שטודיע וואָס איז צעפּויקט געוואָרן אין אַ סך ערטער (דעם פֿאָרווערטס אין איינעם) זאָל האָבן אויפֿגעוויזן, אַז די עופֿעלעך וואָס ווערן געזייגט לענגער ווערן דווקא קליגער פֿון אַנדערע וואָס עסן פֿון דער ברוסט ווייניקער חדשים. ווײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז די עקספּערטן וואָס האָבן געדאַרפֿט אָפּשאַצן די אינטערליגענץ פֿון די אויפֿגעהאָדעוועטע קינדער האָבן געוווּסט ווער ס'זײַנען געווען אין וועלכער גרופּע. אין אַזאַ פֿאַל איז גרינג צו "וויסן" אין פֿאָרויס וואָס דער ענטפֿער וועט זײַן און דערמיט פֿאַרפֿירט צו ווערן פֿון אַן אונטערבאַוווּסטזיניקער פּנייה.

ג. ניט בײַ מאָטיען. פֿאַראַן רעזולטאַטן פֿון וויסנשאַפֿטלעכע שטודיעס וואָס זײַנען ממש אומגלייבלעך. אָפֿטמאָל איז די סיבה, וואָס מע טאָר זיי טאַקע ניט גלייבן. צעלפֿאָנען רופֿן אַרויס מוח-ראַק? ס'קלינגט זייער מאָדנע, אַיאָ? ווײַזט זיך אַרויס אַז אַלע פֿאַרלאָזלעכע שטודיעס האָבן ביז אַהער אויסגעפֿונען אַז די פֿאַרבינדונג צווישן זיי איז כּמעט ווי נישטאָ. וואַקצינען זײַנען די לאַנג געזוכטע סיבה פֿאַרן אַוטיזם? דאָס לייגט זיך ניט אַזוי אויפֿן שׂכל (און ס'איז טאַקע ניט אמת). מע דאַרף ניט האָבן קיין וויסנשאַפֿטלעכן דיפּלאָם כּדי צו ווענדן אַ ביסל געזונטן סקעפּטיצים אויף די לעצטע מעדיצינישע נײַעס.

ד. וואָס איז די נפֿקא-מינה? לאָמיר זאָגן אַז עפּעס אַ זאַך אין טאָג-טעגלעכן לעבן איז יאָ פֿאַרבונדן מיט אַ געוויסער העכערער ריזיקע פֿון אַ קראַנקייט. לאָמיר זאָגן (סתּם אַזוי, כ'האָב דאָס קיין מאָל ניט געהערט) אַז טאַראַקאַנען-אָפּפֿאַל פֿאַרהעכערט די ריזיקע פֿון באַקומען קאַנסער. די צווייטע פֿראַגע דאַרף זײַן: אויף וויפֿל? אויב ווייניקער ווי אַ טויזנטל, לאָמיר זאָגן, איז דאָס עפּעס וואָס כ'דאַרף דערלויבן צו בײַטן מײַן לעבנס-שטייגער? וועל איך לאָזן דעם טאַראַקאַנען-אָפּפֿאַל מאַכן מיר משוגע? מע דאַרף אַלץ פֿאַרשטיין אין קאָנטעקסט, ד"ה...

ה. געדענקט די אמתע סכּנות. דאָס אויבן דערמאָנטע איז ניט אויסן צו זאָגן אַז ס'איז ניטאָ קיין אמתע געזונט-סכּנות אין לעבן. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז ס'רובֿ פֿון די אמתע, לעבנס-געפֿערלעכע סכּנות זײַנען שוין גוט באַקאַנט. רייכערן, איבערוואָג, ניט-קאָנטראָלירטע צוקער-קראַנקייט, דעפּרעסיע, איידס, אויטאָ-עקצידענטן, זעלבסטמאָרד, ראַק... דאָס זײַנען די אמתע געפֿאַרן וואָס דער מענטש ראַנגלט זיך קעגן דעם. אַנדערע סכּנות זײַנען יאָ דאָ, נאָר כ'בין מסופּק צי מע דאַרף טאַקע זײַן באַזאָרגט וועגן יעדער קליינער ריזיקע.

אין שײַכות מיט דער טעמע פֿרעגט זיך אויך: פֿאַר וואָס זײַנען דאָ פֿיל מענטשן וואָס שרעקן זיך פֿאַר יעדער נײַער מעדיצינשער שטודיע? טייל זאָרגן זיך, ווײַל זיי האָבן ראַיות (אײַזערנע צי גאָר הינקעדיקע) אַז עפּעס אין זיער סבֿיבֿה קען שעדיקן דעם געזונט. דאַרף אַזאַ מין מענטש וועגן און מעסטן די באַווײַזן, און נאָך אַ סך באַמיִונגען אונטערציִען אַ סך־הכּל. אויב זי קומט צום אויספֿיר אַז צעלפֿאָנען זײַנען ממש אַן אמתע סכּנה, קען זי אפֿשר פּרוּוון פֿאַרקלענערן די ריזיקע - ניצן אַ הער-אַפּאַראַט, צום בײַשפּיל, און ניט האַלטן דעם צעלפֿאָן דירעקט צום אויער.

טייל זאָרגן זיך אָבער ווײַל זיי זאָרגן זיך וועגן אַלץ וואָס ס'לאָזט זיך, מע זוכט נאָר אַ ציל פֿאַר די דאגות וואָס שוועבן אין דער לופֿט. ווען געזונט-נײַעס, איז געזונט, ווען די נאַטור-סבֿיבֿה, איז דאָס. ס'איז אַוודאי שווער צו וויסן אויב מ'איז אַליין איינער פֿון יענע מענטשן וואָס זאָרגן זיך ווײַל אַזוי איז זייער צוגאַנג צום לעבן. בײַ די עקספּערטן אין מוח-געזונט הייסט דאָס פּחד (אַנסײַיעטי) אויב עס שטערט דעם אַלגעמיינעם לעבן. אויב אַ מענטש לײַדט פֿון אַזאַ פּראָבלעם, וואָלט מסתּמא געווען בעסער פֿאַרן געזונט צו פֿאַרנעמען זיך מיט דעם, איידער מיט צעלפֿאָנען און קאַנסער..

דער העליקאפטער פליט אפ פון בית-מדרש (שפאנענדע מעשה ב)

זלמן איז נאך קיין מאל נישט געווען אין א העליקאפטער, און ער האט געשפירט ווי זיין פרישטיג (א דייניש און אן אייז-קאווע) דרייט זיך אין זיין בויך ווי א קינדער-קארוסעל. זיין באגלייטער, א גוי מיט א פליך, א פעטער רעוואלווער, און צו פיל האר אויפן גראבן קארק, האט געהאלטן אין אייל פלוידערן וועגן ראטעווען די וועלט, די רוסן, די גויים, די אראבער, אל-קעידא, און אזוי ווייטער. ער האט זיך קאם צוגעהערט. פלוצעם איז אויסגערעכט געווארן א פאר באקאנטע נעמען אין דער ליסטע פון פיינט: "מנחם און פייגי פאלעווסקי פון בארא פארק..."

זלמן האט כמעט פארגעסן אין דעם אז ער וועט באלד דארפן ארויסשפרינגען פון העליקאפטער, אזוי ניט-גוט איז אים יעצט. "וואס האבן מיינע שוואר-און-שוויגער צו טאן מיט דער אינטערנאציאנאלער קריג קעגן אעמריקע?"

"פרעג זיי," האט מארטי גרעם (אזוי הייסט דער גוי) קורץ א זאג געטאן, און אראפגעבראכט דעם העליקאפטער נאענט צו דער ערד. "מיר וועלן זיי באלד זען. אין טורמע."

זלמן האט ניט געוואוסט אויב ער איז שאקירט אדער פרייליך.

קען שעלכטע קאַווע אַרויסרופֿן אַן אַסטמאַ-אַטאַק?

סעמי ווערט געפֿירט בגוואַלד דורך חדרים־בתּוך־חדרים.

אַ פֿריילעכן יובֿל פֿון טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ!

צום באַדויערן וועל איך פֿאַרפֿעלן די רײַכע פּראָגראַם, נאָר כאַפּט אַ קוק.

מאַמע־לשון איז עד־היום אַ נאַציאָנאַלע שפּראַך בײַ ייִדן...!

אַלע טרויעריקע פּאַסירונגען פֿון איר לעבן

פֿון מײַן ניט געטיילטער ליבע פֿיל איך זיך קיין האָר ניט אומגליקלעך. פֿאַרקערט. מיר איז קיינמאָל ניט אַזוי גוט געווען. און איך גיב זיך ניט קיין מינדסטע מי עס אויסצובאַהאַלטן. הגם פֿון קינדווײַז אָן בין איך געוווינט קיין פֿרייד ניט אַרויסצוּווײַזן. פֿון מײַן מאַמען האָב איך עס איבערגענומען אַזאַ מידה. מײַן מאַמע האָט אַלע יאָרן געבונטעוועט קעגן איר פֿינצטערער דאָליע. איר באַליבט ווערטל איז געווען, "אַ הונט זאָל אַ לעק טאָן מײַן האַרץ, וואָלט ער זיך אָפּגעסמט". אויף אַ מיאוס מיידל פֿלעגט זי זאָגן: "זי איז שיין, ווי מײַן מזל איז שיין". און אַ דיקן העפֿט האָט מײַן מאַמע זיך אײַנגעשאַפֿן, אַ העפֿט מיט שוואַרצע טאָוולען, וווּ זי פֿלעג פֿאַרשרײַבן אַלע טרויעריקע פּאַסירונגען פֿון איר לעבן.

פֿון רבֿקה רובין, עס שפּינט זיך אַ פֿאָדעם: דערציילונגען (סאָוועטסקי פּיסאַטעל, 1975), ז 33.

טאָג און נאַכט

טאָג און נאַכט -
דערפֿרוירענע וואַרטן מיר אין בייזן טאָג
אויף נאַכט לבֿנהשער,
אויף לבֿנה צערטלעכער.

אָנגעשראָקן, וואַרטן מיר אין בייזער נאַכט -
אויף טאָג דעם זוניקן,
אויף זון דערבאַרעמדיקער.

טאָג און נאַכט -
גרויס זײַנען מיר זיי אין די אויגן,
זיי וואַרפֿן זיך מיט אונדז.

קליין זײַנען מיר, גאָר קליין -
פּחד שלעפּט אונדז צו דער ערד,
ווי זײַנס, ווי אייגנס.

וווּהין זשע זאָלן מיר זיך הינטאָן,
קליינע?
וווּהין אונדזער גרויסן ווייטאָג הינטאָן,
ווייטאָג?
ליבע?
סודות?

טאָג און נאַכט -
גרויס זײַנען מיר זיי אין די אויגן,
זיי וואַרפֿן זיך מיט אונדז.

--לייב קוויטקאָ (אומגעקומען אויגוסט 12, 1952)

שפֿיכות־דמים וועט זײַן

געגעבן אַ געזונטן קלאַפּ דעם מאַסיוון שאַרבן פֿון יצר־הרע.
געבליבן אַליין מיט די ווינטן וואָס פֿאַרצוימען דאָס נאַכטיקע שוואַרצעניש.
צוגרייטן דעם וועג מיינט וויסן צו געבן:
שפֿיכות־דמים וועט זײַן
נאָר בלויז בייזס וועט מען צעשטערן.
איין וואָלקן־קראַצערישע נשמה־ליכט
פֿאַר אַלע נשמות פֿון אַלע צײַטן.

ענד
אַלע צוזאַמען
פּערפֿעקטע שטילקייט
יעדער קול דובֿר־
ואינו־שומע
דאָס איז
לחלוטין נײַ
ברוטאַל בלוטיק שמײַסעריש שמוציק
נאָר אָן אומזיסטע טויט
אָן דורכפֿאַל
די רייד פֿון אַ פֿורכטבאַרער ערד
לאָמיר זײַן תּוקע

א שפאנענדע מעשה פון שפיאנען און יידיש-רעדנדע גויים

א חבר האט מיר געשיקט דאס ערשטע קאפיטל פון א ראמאן וואס ער האלט אין שרייבן. אזא נוסח איז דאכט זיך גאנץ פאפולער די טעג...

זלמן ענגגאַרטעל האָט זיך קוים געקענט רירן פון בעט. זיסע טרוימען פון לעצגילדיגן שלאכט צווישן צדיקים און רשעים האבן זיך געשפונען אין קאפ, און די דאכענע איז זייער ווארעם. דער וועק-זייגער האט געשריגן. די גרויסע רויטע ציפערן האבן געזאגט אכט דרייסיג נאר שוין יארן וואס ער דארף קויפן א נייעם זייגער סיי ווי סיי.

דער טעלעפאן האט געקלונגען. ווער האט גערופן? ס'איז זומער אין די גאנצע וועלט איז אין קאנטרי. ער אליין איז געבליבן אין כפר אהרן צו ערליידיגן געשעפטן. ער פארקויפט גארבעדזש קאנס מהדרין מן המהדרין, מילכיג און פליישיג. אפילו זומער דארף מען א פלאץ צו לייגן דעם גארבעדזש.

ער האט אויפגעהויבן. "האלא?"

א שטימע האט גערעדט. "דאס איז ברוס וואלערסבי פון דער אמעריקאנער סיקרעט סערוויס. מיר האבן אויסגעפונען א קאנספיראציע צווישן די כינעזער, די איראנער, די רוסן, די אנטיסעמיטן, די מעטס, די פארנאגראפיקערס, און אייערע מחותנים. כאטש איר קענט גארניט וועגן וועלט-פאליטיק און אייער ענגליש איז שוואך, זייט איר די איינציגע וואס קען פארשטיין די סתרי-תורה פון אייער שווער-און-שוויגער. ביטע העלפט."

זלמן האט געדארפט א טראכט טאן. ערשטנס האט ער אסאך גארבעדזש ווארט אויף אים, צווייטנס האט ער געהערט אז איז אזעלכע מעשיות שיסט מען. ער האט מורא פאר שיסן. מאידך גיסא האט ער געהערט אז אין די רעגירונג-געביידעס איז דער עיר-קאנדישן בעסער.

"פאר וואס ניט?" האט ער געזאגט.

דער העליקאפטער האט אים ארויסגעהויבן פון זיין בית-מדרש אין פינף מינוט ארום.

אַ פֿרעמדער אין אַ פֿרעמדן לאַנד

סעמי דער עילוי (שוין אַ דערוואַקסענער סעם דורכן כּוח פֿון אַ מיידלשן בליק) פֿאָרט אין חסידים-לאַנד און האָט מורא.

די פּיאַנע (אַ ליד פֿוּן יאָני פֿײַן)

מײַן שכן, דער באַרימטער פּיאַניסט,
האָט די לעצטע צוויי יאָר צוגעקרענקט,
זײַן גוף איז לאַנגזאַם אײַנגעשרומפּן געוואָרן
ווי ער וואָלט זיך פֿוּן דער וועלט אויסבאַהאַלטן
און מיט ציטערדיקע הענט ערגעץ
אין אַ פֿאַרבאָרגענעם
לעבנס-צענטער זיך אָנגעהאַלטן.

און דאַן, איין טאָג
האָט ער מיר די שליסלעך
פֿון זײַן דירה אָנפֿאַרטרויט.
ר'האָט געמוזט גיין אין שפּיטאָל
אויף אַן אָפּעראַציע.
און ר'האָט מיך געבעטן
כ'זאָל אויף די צוויי וואַזאָנען אין פֿענצטער
אַכטונג געבן.

-- כ'קען זיי צו מיר אַרײַנשטעלן --
האָב איך אים פֿאָרגעלייגט.

-- ניין, ניין -- האָט ער אויסגעשטאַמלט.
-- די פּיאַנע מוז מיט עמעצן לעבן. --
ר'האָט אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ.
און ווי פֿאַרשעמט צוגעגעבן,
-- און אויב איר האָט צײַט, וואָלט גוט געווען
איר זאָלט, איין מאָל אַ וואָך, אין אָוונט
לעבן דער פּיאַנע כאָטש אַ רגע זיצן.

(פֿון דער פֿינפֿטער זמן, פֿאַרלאַג ציקאָ, 2008.)

חורבן אייראָפּע איז ניט חורבן הבית

יעדעס יאָר צו דער צײַט פֿון די דרײַ וואָכן איז מען ממשיך די דיסקוסיע ווי אַזוי מע זאָל געדענקען דעם חורבן (די שואה). דאַכט זיך אָבער אַז אַלע ברירות זײַנען ניט דאָס. אַז מע זאָגט קדיש י' בטבֿת (לויט דער ישׂראל-רבנות) אָדער אַז מע געדענקט די קדושים תּישעה-באָבֿ, איז טײַטש אַז די מעשׂה פֿון די הרוגים אין חורבן אייראָפּע איז דער זעלבער טיפּ אומגליק וואָס חורבן בית-המקדש. ס'איז אָבער ניט אַזוי. על-פּי מסורה (און וואָס איז וויכטיקער, על-פּי פּייט און תּפֿילה בכלל) נעמט מען אָן אַז דעם בית-המקדש איז חרובֿ געוואָרן בעוונותינו הרבים. נאָר די קרבנות פֿון די נאַציס י"ש זײַנען געווען גאִָט די נשמה שולדיק. יענע טראַגעדיע איז ניט אַרײַנצופֿלעכן אין אונדזער פֿאָלקס מיטאָס פֿון בית-המקדש. די וואָס טוען אַזוי מאַכן אַ גרוילזאַמן טעות.

צוריקגערעדט, אַז מע מאַכט אַ "יום" פֿון דער שואה, איז אויך ניט ריכטיק. ס'איז ניט אַ דאַטע מיט אַנדערע היסטאָרישע דאַטעס צו גלײַך. צו מוזיייִזירן און היסטאָריזירן דעם חורבן איז אויך אַ טעות.

איז דאָס בעסטע אפֿשר ניט צו געדענקען בכלל אויף אַן אָפֿיציעלן אָדער ליטורגישן אופֿן, פּשוט איבערצוגעבן דאָס געדעכעניש מדור לדור ווי באַהאַלטענע פּײַן. דער בית-המקדש קען ווידער אויפֿגעבויט ווערן (בפּועל ממש אָדער מעטאַפֿאָריש) נאָר יענע "חורבן-געוואָרענע" וועלט קען מען ניט מחייה-מתים זײַן.

באָרכעס ליסטע פֿון ייִדישע קינדערביכלעך

מיסטער שלאַנג און דער מאָדנער קלאַנג
די צען טויזנט חשבונות פֿון רעב כאָבקאַנגיילט
וווּ איז דער מאַמעס האָר?
פֿאַר וואָס דער מענטש האָט פּחד בײַ נאַכט
פֿרוידס פֿילפֿאַרביקע פֿרויען
קינדער פֿאַר דאָמיס
אופּס כ'האָב עס ווידער קאַליע געמאַכט
מײַן היימאַרבעט, דײַן עגמת-נפֿש
די זעלבע מעשׂה וועגן אַן אידיאָטישן בער וואָס ווייסט ניט די טעג פֿון דער וואָך
פֿרום!
נודנע ווען מע האָט עס אָנגעשריבן אין 1955, נאָך מער נודנע ווען מע האָט עס איבערגעדרוקט
פֿייגיס פֿוירסט חופּה
דער טאַטע זיצט אין תּפֿיסה, לאָמיר אים ברענגען קוגל

לערנען תּורה מיט די הײַנטיקע גוייִם

איך האָב הײַנט אַדורכגעאַקערט די געשמאַקע תּשובֿות פֿונעם שׂרידי אש וועגן לימוד־התּורה מיט נוכרים. די גאַנצע דיסקוסיע וועגן "אין מוסרים דבֿרי־תּורה" און וועגן דעם, ווי מע זאָל פֿאַרשטיין לשון "מוסרים" איז אַוודאי פֿאַרכאַפּנדיק. צי גייט דאָ די רייד וועגן סיתרי תּורה? דאָס הייסט, איז נאָר די עסאָטערישע לערע פֿאַרווערט צו לערנען מיט ניט-ייִדן, און סתּם תּורה איז מותּר? און אויב די גמרא דערמאָנט שוין יאָ אַזאַ אַלגעמיינע איסור, פֿאַר וואָס (ווי דער שׂרידי אש פֿרעגט) ווערט דאָס אויסגעלאָזט פֿון אַ סך פּוסקים?

דאָס אַלץ איז אָבער לפֿי עניות דעתּי עפּעס ניט שייך. הײַנט, באַזונדערש בײַ די ליבעראַלע קהילות, וווינען מיר ניט אַקעגן און ניט צווישן און ניט אַרומגערינגלט (אָדער באַלאַגערט) פֿון גוייִם, נאָר בפֿירוש מיט זיי, טיילנדיק איין גורל, טוב לצדיק טוב לשכנו אָדער להיפּך. אין אונדזערע קהילות באַטייליקן זיך גוייִם אין אַלגעמיינעם לעבן פֿון דער געמיינדע, געפּאָרט מיט ייִדן און (אין טייל פֿאַלן) ווי קינדער פֿון ייִדן. מיט איין וואָרט: גרים־תּושבֿים. אין דעם פֿאַל, איז די שאלה ניט "מעג מען לערנען מיט זיי תּורה" נאָר וואָדען - ווי אַזוי זאָלן מיר מיט זיי לערנען תּורה? צי זײַנען מיר פּונקט אַזוי מחויבֿ צו לערנען מיט זיי די שיבֿעה מיצוות בני נח, ווי מיט די ייִדן וואָס מע האָט מיט זיי ניט געלערנט קיין תּורה?

מע זאָגט אין פֿיל ספֿרים אַז אַ גוי מעג זיך צואייגענען וויפֿל מצוות ער/זי וויל און וועט דערפֿון באַקומען שׂכר. וואָס איז אָבער די ראָלע פֿון זייערע ייִדישע שכנים, בפֿרט בזמן הזה?

זײַן מאַמע איז ניט קראַנק

דער עילוי (בשליחותו של ר' דוד סיגעטער) יאָגט זיך נאָך אַ מיידל.

עצות

עצות פּלייצעס
עצי זיתים
האַלט די לייצעס
מיט די ביצים.

עוזר דלים
העלף מיר גיכער.
גבֿר דאלים
זײַ ניט פּישער.

קינדער וויינען
פֿעלט מיר טישוס.
זײַ מיר לייזונג
פֿאַר מײַנע אישוס.

אָבער...אָבער איך בין דאָך אַ ייִדישער יענקי!

יענער אייב-קאַהאַניזם [...] האָט סיסטעמאַטיש אײַנגעוואָרצלט געשמאַקלאָזיקייט, געמאַכט אַ קולט פֿון רעפּאָרטאַזש, געשטעלט פֿאַר אַ מוסטער דעם דרעקיקסטן רעאַליזם, צוגערויבט בײַם אַמעריקאַנישן ייִד זײַן לשון פֿון דער אַלטער היים און דורכגעפֿאָרסירט אַ באַרבאַרישן קוידערוועלש, אַן אמתן זשאַרגאָן, מוקצה מחמת פּאַסקודסטווע, הפֿקרדיק און פֿינצטער ווי די איבערגעדרייטע נשמה פֿון אַ ייִדישן יענקי.

-אַהרן צייטלין, אין אַ בריוו צו יוסף אָפּאַטאָשו דאַטירט נאָוועמבער 12, 1930
פֿון ברשות-הרבים און ברשות-היחיד, אַהרן צייטלין און די ייִדישע ליטעראַטור, יחיאל שיינטוך, רעד'

אַנדערע שפּיטעלער אין פֿאַרגלײַך מיט מײַמאָנידעס: צרת רבים חצי נחמה

ווען איך האב געלייענט די פרטימדיק און העכסט אינטערעסאנט ארטיקל אין צייטשריפט פ' במדבר וועגן מיימאנידעס שפיטאל, זיינע דורכפאלן און שטרעבונגען, האב איך זיך געזאגט "איך קען דעם שפיטאל." שלעכטע איבערלעבונגען מיט די נוירסעס, דאקטוירים וואס זיינען צו פאריאגט קעיר צו נעמען אויף א ריכטיגן אופן, אן עמערדזשענסי רום פול געפאקט מיט מענטשן - דאס זיינען מיר גוט באקאנט.

דער אונטערשייד איז, וואס איך האב קיין מאל ניט געארבעט אלס דאקטער ביי מיימאנידעס. ניין, איך ארבעט ביי ען-וויי-יו, דווקא איינער פון די שפיטעלער וואס מע האט אנגעגעבן ווי א קאנטראסט, א "בעסערער שפיטאל פון מאנהעטן" אקעגן דעם היימישן, כאטש צווייט-ראנגיקן מיימאנידעס.

נאר ניט געקוקט אויף דעם וואס כ'ארבעט ניט אין מיימאנידעס, קען מיין איבערלעבונג ביי ען-וויי-יו ווארפן א געוויסע ליכט אויף די פראבלעמען פון שפיטעלער היינטצוטאג, און ווי אזוי מע קען זיי מתקן זיין. .לאמיר זיך פארשטעלן: כאטש איך בין ניט קיין היימישער איד כ'בין יא שומר מצוות מיט דרך-ארץ פאר און פריינדלעכע באציונגען מיט א סך היימישע אידן. כידוע זיינען א צאל היימישע פאציענטן ביי ען-וויי-יו און כ'האב אפטמאל געהאט די זכ' זיי צו באהאנדלען.

כדי א ביסל מלמד-זכות זיין אויף א שפיטאל לאמיר פרואוון איבערגעבן פון א דאקטערס שטאדנפונקט די פראבלעמען וואס שטייען פאר אים יומם-ולילה. אז מ'איז "אָן קאַל" (אויף משמרת) ביי עמערדזשענדי רום איז א פרייע רגע און א ווינקל וואו אפצואטעמען ממש א יקר-המציאות. כסדר שטראמען זיי אריין, מיט וויי-געשרייען, פארבלוטיקטע קעפ, פרעמדע לשונות - טייל שיכור, טייל פארטויבט פון דראגס, און רוב מאל אן אינשורענס. דער דאקטער איז איבערגעלאדן, אויסגעשלאגן, און - מיט איין מאל - מחויב צו זיין קאמפעטענט, סענסיטיוו, געדאנקלעך.

אין מיטן דערינען, די פאמיליעס וואס שטייען אויף דער וואך. זיי גיבן אכטונג, זיי זיינען גאטספארכטיקע אידן, נאר טייל מאל - איר זאלט מיר מוחל זיין - פלאנטערן זיי זיך אונטער די פיס. אז איך זאג אז קיין בעט איז ניט עוויילאבל פון וואנען זאל איך פלוצעם ארויסציען פון ארבל א ליידיגן בעט? א כישוף-מאכער בין איך ניט! און א כשר סענדוויטש וואלט איך געוויס געוואלט ברענגען, נאך אפענדיקן מיט צען אנדערע חולים מסוכּנים.

איר האט אפשר באמערקט אז כ'האב די פאציענטן גערופן "זיי." "נאך עפעס א פאציענט",ווי מע האט דאס פארמולירט אין ארטיקל, איז ניט ווייט פון דער אמתער באציונג פון א דאקטער וואס ארבעט לאנגע שעהען, פארפלייצט פון א ים קראנקע. מע הייבט אן אוודאי מיט די בעסטע כוונות, מיט "מיסטער" און "מיס",מיט "פליס" און "טענק יו", נאר פאר א סך דאקטוירים ווערט דאס צו שווער אנצוהאלטן.. דער חולה ווערט א פאציענט און דער פאציענט ווערט ניט מער ווי א קראנקייט אן א נשמה.

מיט איין וויכטיקן פונקט פון ארטיקל מוז איך זיין מחולק. מע האט ארויסגעבראכט די פארשפרייטע השערה, אז נאר די נוירסעס זיינען אחראי פאר ארויסווייזן סענסיטיווקייט און קעיר נעמען פון די פאציענטן. דאס איז אן אלטמאדישער מהלך פון דער מעדיצין. היינט פארשטייען וואס מערערע שפיטעלער, אז אויך די דאקטוירים זיינען מחויב צו זיין פריינדלעך און מענטשלעך. זייערע קענטענישן זיינען ניט אלץ.

דערפאר פרואוון היינט די שפיטעלער (און כ'בין זיכער אז אויך מיימאנידעס איז איינער פון זיי) צו טוישן זייער אייז-קאלטן אימאזש, צו ענטווילקען א ווארעמע פערזענלעכקייט.

אוודאי זיינען רוב שפיטעלער ענלעך. נאר אינעם צייטשריפט ארטיקל האט מען געשטעלט די פראגע, וועלכע זיינען בעסער?

די צרה איז, וואס פון א דאקטערס שטאנדפונקט איז גארניט אזוי פשוט צו געבן אן ענטפער. וואס מיינט עס צו זאגן אז שפיטאל פלוני איז "בעסער" פון אלמוני? אז ווייניקער חולים שטארבן אין פלוני? דאס קען פשוט מיינען, אז די חולים וואס זיינען אריין אין פלוני זיינען געווען געזינטער לכתחילה ווי די חולים פון אלמוני. אז זיי בלייבן ניט אזוי לאנג אין שפיטאל? קען זיין אז זייער אינשורענס האט ניט געדעקט אזוי פיל טעג. אז די פאציענטן זיינען מער צופרידן פון איין שפיטאל ווי פון צווייטן? דאס איז א מעגלעכקייט, נאר נאך א מאל קען זיין אז איין שפיטאל האט פשוט צוגעצויגן די פאציענטן וואס רעדן זיך אפ מער.

אויב די פראבלעמען פון מיימאנידעס זיינען ניט אזוי אנדערש ווי פראבלעמען פון ען-וויי-יו, און ס'איז ניט אזוי לייכט אונטערצושיידן די שפיטעלער, ווי אזוי זשע קען מען פרואוון מאכן א תיקון-שלם? ווי אזוי קען מען לייזן די פראבלעמען?

לאמיר נעמען צום ביישפיל דעם הויפט-פראלבעם וואס מע האט דערמאנט אין ארטיקל - די עמערדזשענדי רומס. פאר וואס זיינען זיי אלע מאל געפאקט? פאר וואס דארף מען טאקע ווארטן אזוי לאנג? אוודאי (ווי איין עסקן האט געזאגט) איז דאס א פאקט, נאר ס'איז א פאקט וואס מע קען אפשר טוישן. זיי זיינען געפאקט ווייל מיליאנען מענטשן אין אמעריקע האבן ניט קיין אינשורענס און מוזן ניצן די עמערדזשענסי רומס ווי סתם דאקטער-אפיסעס. אייער באבע וואס האט ר"ל צעבראכן איר היף אין עלטער פון 95 יאר דארף מסתמא ווארטן דריי שעה ווייל א 25-יאריקער בחור קומט אריין מיט א פארקילונג...

ווי פארריכט מען דאס? ווי געזאגט בין איך ניט קיין היימישער איד, נאר פארשלאגן קען איך צוויי ברירות. איינע וואלט געווען אויפצובויען א געזונט-סיסטעם פון דאס ניי, נאר געאייגנט פאר היימישע אידן. די צווייטע וואלט געווען אפצוגעבן זיך א דין-וחשבון: אויב גויישע ארעמעלייט פעלט אינשורענס, וועט דאס בלית-ברירה ווירקן אויפן קוואליטעט פון די עמערדזשענסי-רומס, אפילו פון היימישע שפיטעלער (ווייל עמערדזשענסי רומס דארפן באהאנדלען יעדן איינעם). וואלטן היימישע אידן אפשר געדארפט זיין פאראנטווארטלעך אויך פאר דעם "געזונט" און דעם גאנצן מהלך פון מעדיצין אין אמעריקע.

בקיצור: 1. דאס ארטיקל איז גערעכט! אומעטום איז שלעכט.

2. זייט ניט מייאש! מיימאנידעס איז מסתמא ניט ערגער פון אנדערע פלעצער.

3. חזקו ואמצו! העלפט אויסברייטערן אינשורענס אין אמעריקע. די עמערדזשענסי רומס וועלן זיך אויסליידיקן, אן מע וועט קענען בעסער קעיר נעמען פון אייערע באבעס

My Big Fat Israeli Wedding

איר ווילט מאַכן אַ ישׂראלדיקע חתנה?

שיבֿת ברוקלין

אַ פֿאַרפֿאָרענער היימישער איד זוכט אַ דזשאַב.

שיִער ניט פֿאַרגעסן

אַ כּשרן און פֿריילעכן בלומסדיי!

(האָב איך שוין דערמאָנט אַז מײַן פֿאַנטאַזיע - איינע פֿוּן זיי - איז איבערצוזעצן יוליסעס אויף מאַמע-לשון?)

איך וויל ווייניק

ברויט
לעבן אָן ענד
שטאַרקע הענט
געקענסלט טויט.

נאָר דער וועג צום לויטער
פֿירט דורך די טײַוולאָנישע גבֿעות
די הימלהויכע.

פֿרײַטיק-צו-נאַכטס אינעם ביקור־חולים־צימער

ס'איז מאָדנע צו פֿילן אַ חובֿ צו אַ גרו­פּע וואָס מ'איז ניט מסכּים מיט איר וועגן די יסודות פֿון איר השקפֿה. אַזוי אָבער איז דער פֿאַל מיט סאַטמערער חסידים און זייער ביקור-חולים צימער אין דעם שפּיטאָל, וווּ איך אַרבעט. ניט דער עיקר צוליב דעם, וואָס די פֿרויען וואָס פֿירן אָן דערמיט, שטעלן צו, אומזיסט און פֿאַר צדקה-צוועקן, הייסע שבת- און וואָכעדיקע מאָלצײַטן פֿאַר פּאַציענטן און דאָקטוירים, נאָר אויך דער­פֿאַר, וואָס אין דעם צימער (וווּ איך האָב שוין פֿאַרבראַכט אַ היפּש ביסל צײַט בשעת מײַנע טרענירונג-יאָרן ווי אַ רעזי­דענט-דאָק­טער) טרעפֿן זיך פֿאַר­שיידענע שיכטן פֿון דער פֿרומער ייִדישער קהילה וואָס באַ­גע­גענען זיך זעלטן.

לייענט ווײַטער

גיור און הצטרפות

לייענט דאָס אַרטיקל אין האָרץ, וווּ רות גביזון לייגט פֿאָר אַ פֿאָרמעלע "פֿאָלקס-מיטגלידערשאַפֿט" (הצטרפות) צו עם-ישׂראל, באַזונדערש און אַנדערש פֿון גיור. דאָס לייגט זיך שטאַרק אויפֿן שׂכל. אין ישׂראל (ווי אויך אין תּפֿוצות) זײַנען דאָ די, וואָס ווילן צושטיין צום ייִדישן פֿאָלק כאָטש ווילן ניט בינדן זיך צו דער ייִדישער תּורה אָדער די מיצוות. בעסער צו עפֿענען די טויערן וואָס ברייטער - דאָס פֿאָלק וועט דערמט (לשיטתה) נאָר פֿאַרשטאַרקט ווערן.

איך זע אָבער צוויי קאָמפּליקאַציעס. ערשטנס, כ'האָב אַ חשד אַז מיטן עם ישׂראל מיינט זי דערעיקר (אָדער בלויז) ישׂראלים וואָס ווילן אויך זײַן יהודים. וואָלטן די בני-תּפֿוצות געווען אויסגעלאָזט.

צווייטנס, רעדט זי (אָן אַ זײַט) וועגן דעם וויסן וואָס מע וואָלט געדאַרפֿט באַהערשן כּדי אַרײַנגענומען צו ווערן ווי אַ מיטגליד פֿון פֿאָלק. דאָס באַשטימען די נייטיקע יסודות וואָלט געווען היפּש שווער און מסתּמא שטאַרק צוגנייגט צו אַ ציוניסטישן באַגריף פֿון פֿעלקערשאַפֿט...

דער אמת איבערן אַמעריקאַנער געזונט-סיסטעם

איך האָב ניט דערמאָנט באַצײַטנס און ס'איז שוין עבֿר-זמנו, נאָר מילא. אַ לעצטיקער נומער פֿון די צײַטשריפֿט האָט געשריגן אויף דער הילע פֿון אויבן-אָן:

דער אמת
איבער מיימאנידעס
מעדיקעל
צענטער

עסקנים און צענדליקער געוועזענע פאציענטן באקלאגן זיך צו צייטשריפט איבער די נעגאטיווע באהאנדלונגען אין דעם בארא-פארקער שפיטאל - טייל עסקנים זאגן אז אנדערע שפיטעלער זיינען גארנישט בעסער - וואס קענען מיר טון צו פארבעסערן די סיטואציע?

אָז מע לייענט איבער דעם גאַנצן מאמר, אַ צען-פֿופֿצן זײַטן (פֿאַרשפּאָר זיך די טירחה, כ'האָב עס שוין געטאָן) איז די הויפּט-טענה קלאָר: דער עמערדזשענסי-רום איז בײַ מײַמאָנידעס געפּאַקט, ממש אָנגעפּראָפּט מיט חולים, און מע דאַרף וואַרטן ביז אַחרית-הימים מע זאָל געזען ווערן.

איך גרייט צו (מיט דער הילף פֿון אַ חבֿר) אַן אָפּרוף אויף יענעם שטיקל. דאָ אָבער קען איך זײַן ווייניקער טאַקטפֿול: גוט שבת! די פּראָבלעם מיט מײַמאָנידעס איז די זעלבע מיט אַלע אַמעריקאַנער גרויס-שטאָטישע שפּיטעלער. מע פּאַקט די אי-אַרס ווײַל מע האָט ניט פֿאַרזיכערונג און ניט גענוג צוטריט צו אַלגעמיינע דאָקטוירים, ניצט מען די גיכע הילף ווי זייער פּריוואַטע קליניק.

איז, מײַנע ליבע חרדישע פֿרײַנד, איר האָט אַ ברירה. אָדער זײַט ריינע "אויסטריט-געמיינדע"ניקעס און שאַפֿט זיך אַ "ריינעם, היימישן" שפּיטאָל פֿוּן דאָס נײַ (הצלחה!) אָדער גיט זיך אָפּ אַ דין-וחשבון אַז אַפֿילו העם בדד יושבֿ דאַרף מאַכן יד-אַחת מיט די וואָס ווילן פֿאַרריכטן דעם אַמעריקאַנער געזונט-סיסטעם. בקיצור: כּל-זמן איר העלפֿט ניט פֿיקסן דאָס צעבראָכענע, וועט אויך "אײַער" שפּיטאָל בלײַבן אַ שבֿרי-כּלי.

אַ שפּאַציר איבער דער פֿאָווערטס-רעדאַקציע

אויף יוטוב: אַ קליינער ווידעאָ וועגן דער רעדאַקציע פֿאָרווערטס. אינטערעסאַנט, כאָטש קיין שלאַגער וועט עס ניט ווערן. דער אמתער סטאַר (אַרום מינוט 5) איז זיכער דער בחור-הזעצער מר. קאַץ המכונה קעצל, וואָס רעדט געשיכטע פֿון דער אַלטער צײַטונג בימי איסט-בראָדוויי. כּדאַי!

ספק פיקוח נפש און די מעדיצין פון ספקות

דאס פארגאנגענע מאל ווען כ'האב געדארפט ארבעטן שבת אין טיש-שפיטאל (אנטשולדיקט: לאנגאן) האט מיט מיר פארפירט א שמועס אזא פריינדלעכער סאטמער טיפ גלאט אין דער וועלט אריין:

-דאקטער, אויב א מענטש האט טשעסט פיין קען ער אהיימגיין צוויי שעה צו פוס שבת?

-עס ווענדט זיך וואס פאר א מין טשעסט פיין, וואס איז די סיבה דערפון?

-די דאקטוירים האבן געזאגט אז עס האט ניט צו טאן מיטן הארץ, נאר איך האלט ס'איז נאך א סכנה. וואס האלט איר?

-כ'דארף אנקוקן דעם מענטש. פאראן אבער א סך סיבות צו האבן טשעסט-פיין...

דעמאלט האט זיך פארפירט דער שמועס אין כמה ריכטונגען. דערוואוסט האב איך אויך כמה זאכן: אז איינער פון די סאטמער רבנים האב מתיר געוווען א קאר אהיים שבת פאר עמעצן וואס פאלט אריין אין עמערדזשענסי-רום מיט ברוסטווייטיק. און אויך אז יענער ייד מיטן ווייטיק דער נידון דידן האט עלף קינדער בלע"ה אין דער היים. דאס דערקלערט זיין ווייטיק פון מיינעט וועגן!

דאס פרוסטרירנדיקסטע אבער איז געווען מיין דורכגעפאלענער פרואוו איבערצוגעבן, אז מיין מיינונג (אדער אבי א דאקטערס מיינונג) וועגן סכנה/ניט סכנה האט ווייניק צו טאן מיט ספק פיקוח נפש. ווייל דער ייד האט געבעטן ביי מיר א יא/ניין-תירוץ ווען דער גאנצער עיקר פון ספק פיקוח נפש שטעקט דאך אין פראבאביליטי. די צוויי בחינות דעקן זיך ניט!

האב איך געזאגט מיט א פוילן ענטפער:

-אייער רב איז גערעכט. בעסער ער זאל ניט אהיימגיין.

היימישע מיידלעך, סעקס, בחורים, ווילדע מעשׂים

99% פֿוּן די היטס אויף מײַן נאָוועלע-בלאָג זײַנען פֿון יענע, וואָס זוכן טערמינען ווי "היימישע מיידלעך" און "היימישע סעקס." כ'האָף זיי זײַנען ניט צו אַנטוישט.

רבי בעל-כּרחו

ר' דוד וויל נאָר לערנען, ניט געבן עצות. אויף דער וועסט-סײַד אָבער גייט אין רבישאַפֿט . . . און שידוכימשאַפֿט.

מע האַלט בײַם אויפֿדעקן די כּלה

הײַנט גענומען אין דער האַנט אַרײַן צום ערשטן מאָל אַ פּראָבע-עקזעמפּלאַר פֿוּן אונדזער נײַעם ספֿר פּראַלניק, איין פֿיש צוויי פֿיש רויטער פֿיש בלויער פֿיש, אַ ייִדיש-איבערזעצונג פֿון ד"ר סוסעס באַוווּסטן קינדערביכל.

דאָס גייט אַרויס פֿאַרשטייט זיך בײַם מוציאים לאור די ייִדישע שטוב, ליוועראַנטן פֿון קוואַליטעט-ביכלעך זינט... 2003 למספּרם.

מער וועגן דעם ווען די פֿולע שיקונג קומט צו שיפֿלען פֿוּן סינגאַפּור. כ'וואָלט געמאַכט אַ שהחיינו נאָר (אַזוי ווי בײַ נעליים) בין איך זיכער, אַז די ביכלעך וועלן באַלד אויסגעקויפֿט ווערן און אָפּגעשמוציקט דורך די פֿינגער פֿון נײַגעריקע קליין און גרויס.

אומדערווארטער שטאלץ

מיין באציונג מיט דער קאנסערוואטיווער באוועגונג איז אזוי ווי מיט מיין משפחה (געמיינט מיינע עלטערן): כ'האב זיי ליב און זיי מאכן מיך משוגע. וויפל מאל מע פרעגט מיך וועגן מיין יידישקיט און וויפל מאל איך ענטפער מיט א האלבן מויל אז כ'בין א קאנסערוואטיווער ייד!  וויפל מאל שעם איך זיך מיט מיין ירושה! 

די לעצטע פאר יאר אבער הייב איך אן צו זען, צו ביסלעך און ניט אין יעדן פרט, ווי די טעארעטישע מעלות פון דער קאנסערוואטיווער שיטה (בקיצור: הלכהשקייט איינגעפאסט אין דרך-ארץ פאר און געבונדנקייט צו דער מאדערנער וויסנשאפט און קולטור) שפיגלען זיך אפ אין מעשים. תחילת די תשובות וועגן גייס און זייער פלאץ אין יידישן לעבן, און מאכן אן עד-היום ממש א רעוואלוציע אויף דער יידישער גאס אין אן עת-לעשות.

און איצט די פראגע פון טרייף-כשר פלייש, פלייש וואס איז "אויסער פוץ נאר אינעווייניק שמוץ", דאס מיין איך אוודאי רובאשקינס ענד קאמפאני. מיט שטאלץ באמערק איך אז די קאנסערוואטיווער באוועגונג איז געווען אין אנהייב די איינציקע וואס האט באלויכטן אויף אן אויסגעהאלטענעם אופן די שווערע ענינים פון צער בעלי חיים און עוולה קעגן ארבעטערס וואס זיינען געקניפט און געבונדן מיט יושר - מאראליש כשרות - און מיט איין פירמע באזונדערש.

אין שייכות דערמיט איז כדאי צו דערמאנען און לינקעווען דעם פי-די-עף "הכשר צדק על-פי דין", א שיעור אזא (ניט גענוי א פסק) פון דער גרופע וואס פירט אן מיטן "הכשר-צדק" איניציאטיוו. ס'איז אנגעפראפט מיט תורה און שכל וועגן דער ראלע פון מארלישן פארשטאנד אין געשעפטס-לעבן, וועגן א מידת-חסידות וואס יעדער ייד דארף שטרעבן דערצו: צדק, גערעכטיקייט, אין האנדל און מיסחר.

וואלט איך מיט מיין ווייניק מנהיגות און ממש ניטאיקע רביסטווא שטארק געבעטן, מע זאל ניט ניצן דאס פלייש און ניט די קייטערערס וואס באניצן זיך דערמיט. און איך דאנק די רבנים און סתם בעלי-בתים פון דער קאנסערוואטיווער באוועגונג וואס האבן ארויסגעהויבן דעם ענין, געשריגן שומו שמים על זאת בשם כשרות של בשר וכשרות של חושן משפט.

יאנקל דער למד-וואווניק

מזל-טוב הער פארזיצער!

ניט אין דיקדוק נאָר אין סיגנון גייט עס

ס'איז אַלע מאָל גוט צו האָבן אַזוינע ווי קטלא קניא אויף מײַן זײַט. (מי ל-ווערטערביכער אלי!) נאָר אַפֿילו מיט מײַן רעספּעקטירטן קאָלעגע וועל איך זיך פֿונאַנדערגיין. ווי אַ סך מענטשן פֿאַרמישט ער די יוצרות. גראַמאַטיק איז דער אינערלעכער סטרוקטור פֿון אַ לשון. יעדער שפּראַך האָט אַ גראַמאַטיק אַזוי ווי יעדער קערפּער האָט ביינער - צו גיין און שטיין אָן דעם איז אוממעגלעך. אײַ, מע זאָגט אַז חסידים "רעדן אָן גראַמאַטיק" אָדער "מיט אַ פֿאַרגרײַזטן גראַמאַטיק"? דאָס איז פּשוט שטות פֿון אַ לינגוויסטישן שטאַנדפּונקט. וואָס מע וויל זאָגן דערמיט איז אפֿשר "די חסידים ניצן ניט די זעלבע כּללים פֿון דער ליטעראַרישער שפּראַך וואָס זײַנען אָנגענומען פֿון וועלטלעכע ליטעראַטן." דאָס איז אָבער ווײַט ניט די זעלבע זאַך פֿון גראַמאַטיק - ס'איז פּשוט וואָס די לערערס רופֿן גראַמאַטיק.

בקיצור: יעדער וואָס רעדט ייִדיש רעדט מיט אַ גראַמאַטיק.

סטיל איז עפּעס אַנדערש. ווי איך פֿאַרשטיי איז סטיל אויך שייך בײַ דער גערעדטער שפּראַך, נאָר מע פֿאַררופֿט זיך מער אויף דעם מער ווען עס גייט די רייד וועגן דער שרײַב-שפּראַך. סטיל איז נוסח, סיגנון, ווי אַזוי מע שרײַבט, מיט וועלכע ווערטער און אין וועלכן סדר. יעדער האָט במילא אַ גראַמאַטיק, נאָר שרײַבן קען מען גראַמאַטיש אָן אַ לעק סטיל.

ווען מע קוקט אַרײַן אין אַ ווערטערבוך (אויף וואָסער לשון זאָל ניט זײַן) ניט נאָר מע ברייטערט דאָס אייגענע ווערטער-וויסן, נאָר מע לערנט זיך ווי אַזוי אויסצודריקן זיך בעסער. מע שאַפֿט זיך בעסער געצײַג. וואָס "בעסער" הייסט . . . דאָס איז שוין אַ פֿראַגע וואָס מע קען אַרומרעדן שעהען לאַנג.

(קיין) הלל מיט (אָן) אַ ברכה

הײַיאָר איז בײַ מיר געווען אַזאַ מין לאַנגער יום-העצמאות (אָדער, ווי איינער אַ לץ רופֿט עס, "יום-העצמות") סוף-וואָך, ווײַל ה' אייר איז אויסגעפֿאַלן שבת נאָר ס'איז געווען דחויה - פֿאָרויסגערוקט ביז דאָנערשטיק כּדי אויסצומײַדן חילול-שבת. (פֿאַר וואָס מיר בני-תּפֿוצות קענען ניט זאָגן הלל און על-הנסים שבת איז מיר קשה.) איז - דאָנערשטיק האָבן מיר געפּראַוועט אַ סעודה אין דער היים, שבת האָט מען געהאַלטן אין איין דרשהנען די וויכטיקייט פֿוּן דער מדינה, און הײַנט (זונטיק) בין איך געגאַנגען מיט ביילקען אויף אַ יום-העצמאות-שׂימחה.

דאָנערשטיק האָב איך ניט געזאָגט הלל. שבת האָב איך יאָ געזאָגט, נאָר אָן אַ ברכה. דאָס איז בײַ מיר אַ נײַע הנהגה.

לאָמיר זיך פֿאַרענטפֿערן. דאָס יאָר האָב איך זיך צום ערשטן מאָל אָפּגעגעבן אַ חשבון: איך בין סײַ אַ רעליגיעזער ייִד, סײַ אַ ציוניסט - דאָס הייסט אָבער ניט, אַז כ'מוז דווקא זײַן אַ רעליגיעזער ציוניסט. אין מײַן פֿאַל, דווקא פֿאַרקערט. ווײַל (לויט די איינציקע לויפֿיקע שיטות) צו זײַ אַ רעליגיעזער ציוניסט מיינט אַז דער אויפֿקום פֿוּן מדינת-ישׂראל איז באַשערט פֿון אייבערשטן. וואָס מיינט דאָס "באַשערט"? אויב אין אַ לויזן זין (דאָס הייסט, אויפֿן זעלבן אופֿן ווי די אַמעריקאַנער רעוואָלוציאָנערע מלחמה אָדער די הונדערט-יאָריקע מלחמה זײַנען געווען באַשערט), האָט דער רעליגיעזער ציוניזם ניט קיין ספּעציעלער זוכת. אויב אָבער אין אַ שטרענגערן זין -- דווקא מדינת-ישׂראל איז "באַוויליקט" (בלשון תּרגום יהואש) בײַם אייבערשטן, און אַלע אַנדערע געאָ-פּאָליטישע ישן - ניט.

אַזאַ באַגריף איז (א) ממזריש שווער צו פֿאַרטיידיקן און (ב) פֿירט אַרײַן דעם חקרן איז אַ טיפֿן זומפּ. וואָס מיינט עס צו זאָגן אַז די מדינה איז באַשערט? צום בײַשפּיל, איז די הסתּדרות אָדער בזק אָדער מכּבי ספּעציעל באַליבט בײַם אייבערשטן? צי איז באַזונדערש נושׂא-חן בײַם הקב"ה, ווען דער חרדישער רבנות הראשית איז פּוסל די גרות פֿון אַן אומשולדיקע גיורת?

ווײַט פּשוטער (און יושרדיקער צו אַ רעאַליסטישן צוגאַנג צו ישׂראל) צו זאָגן אַז די מדינה איז נאָר אַ מדינה. ניט בעסער און ניט ערגער ווי אַנדערע מערבֿדיקע דעמאָקראַטיעס, אלא וואָס - אַ ייִדישע, און דערפֿאַר אײַנגעבאַקן בײַ מיר אין האַרצן. איך מעג פֿײַערן דאָס געבורטסטאָג אָן צו בעטן דעם אייבערשטנס ספּעציעל אַצילות. די מלוכה איז נאָר אַ מלוכה, און ניט (הלכהש) מלכות.

לגבי ישׂראל בין איך צופֿרידן אײַנצוזען, אַז כ'מעג זײַן פּאָזיטיוו, שטיצעריש, ציוניסטיש - אָן צו זײַן אַ כניאָק.

גיי זײַ פּותר-חלום

אַ זאַל געפּאַקט מיט ייִדן און מע זוכט "אַ צענטער." היתּכן?

פֿרוסטרירט, ווידער

איך האָב ליב די קאָמענטאַרן (בעסער ווי שטילשווײַגעניש) נאָר למען-השם וויפֿל מאָל דאַרף איך זאָגן די זעלבע זאַכן, דהיינו אַז כ'בין חלילה ניט קעגן חרדים אָדער חרדישקייט, נאָר זייער וועג איז ניט פֿאַר מיר? און (צום טויזנטן מאָל) כ'ווייס גאַנץ גוט אַז ייִדיש ווי אַ רעדשפּראַך לעבט און בליט בײַ די חסידים און הויכט אויס די נשמה צו ביסלעך און זייער פּײַנלעך בײַ אונדז וועלטלעכע, נאָר דאָס הייסט ניט אַז גאָרניט בלײַבט בײַ "אונדז" און גאָרניט פֿעלט בײַ "זיי"!

ניט געקוקט אויף דעם גרויסן דערפֿאָלג וואָס די חסידישע געזעלשאַפֿט האָט דערגרייכט זײַנען דאָ חסרונות, ווי אין יעדער געזעלשאַפֿט.

און (אַזוי ווי איך שרײַב פֿון אַ קוקווינקל וואָס שאַצט אָפּ בפֿירוש די וויכטיקייט און נוצלעכקייט פֿון אַ געדאַנקלעכער ליטעראַטור אויף ייִדיש) איז איינע פֿוּן די חסורונות אַזאַ פֿאַרגעסעניש: דאָס פֿאַרגעסן אַז מע האָט אָנגעשריבן ביכער אויף ייִדיש וואָס זײַנען כּדאַי צו לייענען און וואָס מע פֿאַרזעט אין טאָג טעגלעכער געפֿענקעניש אין אונדזער ווינקל שטייגער לעבן.

דאָס איז גאָר! כ'רעד ניט אין נאָמען פֿון אַן אידעאָלאָגיע אָדער פֿון אויבן אַראָפּ. כ'האַלט ניט אַז כ'בין מער אָנגעלייענט אָדער געלערנט אָדער וווילקענעריש אָדער ערלעכער אָדער קליגער אָדער שענער. וואָס יאָ: כ'ווייס אַז אויף דער וועלטס אומענדלעכע פּאָליצעס שטייען מיליאָנען ביכער וואָס כ'וואָלט פֿוּן זיי עפּעס געשעפּט, לשם תּורה, לשם ייִדישקייט, לשם שׂכלדיקייט און מענטשלעכקייט און (פֿאַר וואָס ניט?) גלאַט אַזוי לשם שפּאַס. אויף קאַטאָוועס איז אויך אַ ציל.

און טויזנטער פֿוּן די דאָזיקע ביכער האָט מען אָנגעשריבן אויף אונדזער לשון! אָנגעשריבן עד-היום!

מאָרגן ב"נ וויל איך פּרוּוון אָנהייבן פֿירלייגן אַ פּאָר ביכער וואָס זײַנען באַליבט בײַ אַני-הקטן.

אויב איר זײַט גרייט צו הערן, און ווערט ניט באַליידיקט פֿון די פֿירלייגן. לאָמיר שוין זײַן חבֿר און אַוועקלייגן די קאָמפּלעקסן און געטראָפֿענע געפֿילן! אַ גוטן חודש.

דער ייִד וואָס קען אַלע ווערטער

אינטערעסאַנט, וואָס איינער אַ קאָמענטירער שרײַבט:

איז אזוי די 2 ווערטערביכער אנליין זענען פון וויינרייך און פון הארקאווי.

הארקאווי'ס איז צו אלט דערפאר האט דאס נישט די 'נייע' מעדעצינישע טערמינען פון וואס דו שרייבסט.

די וויינרייך איז דאך אן אידישיסטישער באצווינגער וואס די חסידים זענען ביי אים נישט געווען עקזעסטירענד. - און איר אנליין פארעם איז אויך זייער ארים.

צום לעצט דארף איך נישט קיין ווערטערבוך ווייל מיר באנוצען אויף כמעט אלע מעדעצינישע טערמינען דאס ענגלישע ווערטער דערפאר.

די ווערטער וואס דו שרייבסט איז אייגן'ס-געמאכטע און קיינער פון די היינטיגע אידיש רעדענדיגע וואס זיי זענען אלע חסידים נוצן דאס נישט.

א גוטן מועד (האט דען דיין אידישיסטישער אויסגעשפילטער ווערטערבוך א טייטש אויף דעם אידישן וואונטש?)

אפֿשר מיינט דער ייִד, אַז די ליטעראַרישע ייִדישע שפּראַך איז אַ מאָנדע גערעדעניש באַנוצט נאָר פֿון אַ מאָנדעם שבֿט "אידישיסטן" וואָס זיי איז געגאַנגען איז לעבן צו איגנאָרירן די חסידים.

אפֿשר ווייסט ניט דער ייִד, אַז מע שרײַבט שוין אויף ייִדיש כּמעט טויזנט יאָר, און ניט אַלע ווערטער זײַנען אים שוין באַקאַנט. פֿרומע ייִדן האָבן אַפֿילו (!) געשריבן אַ מאָל אויף ייִדיש וועגן דבֿרי-קודש! אפֿשר וואָלט דער ייִד עפּעס אָפּגעלערנט פֿון די זאַכן!

אפֿשר ווייסט דער ייִד וואָס עס טוט אַ לייענער פֿון (צום בײַשפּיל) ענגליש, ווען ער קען ניט אַ וואָרט? ער קוקט אַרײַן אין אַ ווערטערבוך.

גיט אַ קוק אַרײַן אין אַ בוך וואָס מע האָט אָנגעשריבן מער ווי מיט אַ וואָך צוריק. אַפֿילו איר קענט ניט אַ וואָרט אָדער צוויי. איך טו די זעלבע מיט חסידישע ביכער!

הילד הנימול

סדר ברית-מילה (מיט תּורה-וואָרט); בילדער.

איך מאַך אַ ברית!

פּרטים פֿאַר וועמען ס'וויל זיי.

פּ"ס: אַ דאַנק פֿאַר די דבֿרי ברכה פֿון דעילי איד. אינטערעסאַנט, וואָס ער באַניצט זיך דווקא מיטן אויסדרוק "דער לעצטער אידישיסט." נאָר אַ פּאָר באַמערקונגען.

1. ס'איז מיר אַלע מאָל אינטערעסאַנט, ווען חסידים קומען צו צו גוייִשע אידיִאָמען. "דער לעצטער אידישיסט" דערמאָנט מיר שטאַרק סײַ אין די אַנגלאָ-דזשויִש-פֿאָרויסזאָגענישן, אַז ייִדיש גייט אָט-אָט אונטער, ווי אויך אין די נבֿואות, אַז די חסידים וועלן פֿאַרשוווּנדן ווערן.

2. טייל פֿונעם גאַנצן שׂכל פֿוּן האָבן אַ קינד שטעקט דאָך אין דעם וואָס מ'איז ניט דער לעצטער און וועט ניט זײַן!

ונתנה תּוקף: דער געזונט-דעפּאַרטמענט גרייט זיך צו באַשליסן, ווער וועט לעבן און ווער וועט שטאַרבן

איך דערמאָן זיך אין מײַן ערשטער אַקאַדעמישער קאָנפֿערענץ, וואָס איז פֿאָרגעקומען מיט זיבן-אַכט יאָר צוריק. כ'בין אַרומגעגאַנגען אין אַ מצבֿ ערגעץ צווישן פּריטשמעליעט און באַוווּנדעריש. נאָר איין רעדנער, האָב איך געוווּסט, איז מער ווי אַ ביסל גערירט. ער שטייט בײַם שטענדער, גאַנץ ערנצט, און רעדט וועגן דער (בײַ אים) קאָנקרעטער מעגלעכקייט, אַז ביאָ-טעראָריסטן זאָלן פֿאַרכאַפּן און פֿאַרשפּרייטן מוסטערן פֿון טייטלעכע ווירוסן כּדי אַרויסצורופֿן אַ קאַטאַסאראָפֿע. ווי אויסטערליש האָט דאָס געקלונגען!

פֿאַרשטייט זיך, אַז יענע קאָנפֿערענץ האָט מען אָפּגעהאַלטן אין די נאַיִווע, רעלאַטיוו זאָרגלאָזע טעג פֿאַר "נײַן-עלעווען." און איך בין נאָך געווען אַ סופּער-נאַיִווער גראַדויִר-סטודענט.

איצט ווייסט יעדער אַז מאַסן-אומגליקן, זאָלן זײַן טעראָריסטישע צי סטיכישע, זײַנען אַ לעבנספֿאַקט, דאַרף מען שוין אין פֿאָרויס פּרוּוון אויספּלאַנירן ווי אַזוי די געזונט-אינסטאַנצן זאָלן זיך אָפּרופֿן אין אַזאַ פֿאַל. דער ניו-יאָרקער שטאַטישער געזונט-דעפּאַרטמענט האָט אין שײַכות דערמיט לעצטנס אַרויסגעגעבן אַ פּלאַן כּדי צו באַשטימען דעם אָפּרוףֿ אויף אַן אינפֿלוענצע-עפּידעמיע.

דאָ גייט די רייד ניט וועגן דעם געוויינטלעכן פֿלו וואָס ברענגט מיט אַ קאַפּעדיקער נאָז, אַ הוסט, און אַ פּאָר טעג אין דער היים לעבן דער טעלעוויזיע און אַ שיסל יויך. ווען מע פּאָרט שוין צוזאַמען די ווערטער "פֿלו" און "עפּידעמיע" (דאָס צווייטע איז נאָר חל אויף אַ ברייט-פֿאַרשפּרייטער קראַנקייט אין אַ געוויסע ראַיאָן) האָבן מיר צו טאָן מיט דעם אינפֿעקטיוון שרעקן פֿוּן הײַנטיקן יאָרצענדליק: דעם פֿייגלפֿלו, דעם אומבאַשטעלטן אימפּאָרט פֿון אַזיע.

לאָמיר לאָזן אין אַ זײַט דעם שמועס איבער דעם, צי אַזאַ פֿלו איז טאַקע אַ ממשתדיקע סכּנה. עס קען זײַן אַז ניט, באַזונדערש צוליב דעם, וואָס די צאָל פֿאַלן טייטלעכע פֿייגלפֿלו צווישן מענטשן פֿאַרקלענערט זיך יעדע יאָר זינט 2006, און דער "סופּערווירוס" וואָס האָט פֿריֵער אָנגעוואָרפֿן אַ שרעק אויף געזונט-פּראָפֿעסיאָנאַלן איז דאַכט זיך נאָך ניט אויפֿגעקומען.

דאָס הייסט ניט אָבער אַז מע מעג זיצן מיט פֿאַרלייגטע הענט. מע דאַרף פּלאַנירן. און צו זײַן אַ חכם - ניט דערנאָך, נאָר הײַנט, מיינט צו זײַן אַ רואה את הנולד, פֿאָרויסצוזען מעגלעכע פּראָבלעמען. די דאָזיקע פּראָבלעמען נעמען אַרײַן ניט נאָר מעדיציננישע נאָר אויך עטישע פֿראַגעס. אויב עס בושעוועט אַן עפּידעמישער פֿלו, ווערן טייל פֿון די ערשטע קרבנות די עלטערע און פֿריִערדיק קראַנקע וואָס וועלן לײַדן פֿון שווערע אָטעם-פּראָבלעמען. סײַ הײַנט, סײַ אין אַזאַ אומגליק ווי אַ פֿלו-עפּידעמיע וואָלט געפֿעלט גענוג אָטעם-מאַשינען, כּדי יעדער פּאַציענט וואָס דאַרף זיי האָבן זאָלן זיי באַקומען.

מיט איין וואָרט: מע וועט דאַרפֿן ראַציאָנירן. און ד"ר טיִאַ פּאַועל, אַ באַאַמטע פֿון דעם ניו-יאָרק שטאַטישן געזונט-אָפּטייל און אַ מומחה אין דער מעדיצינישער עטיק, האָט אָנגעהויבן טראַכטן וועגן דעם. ווי אַזוי טיילט מען אויס די דאָזיקע אַטעם-מאַשינען? ווער ועט מאַכן אַזוינע באַשלוסן? וואָס זײַנען די יסוד-פּרינציפּן?

אין אַן אַרטיקל אין ניו-יאָרק טײַמס ווערן אויסגערעכנט די ראָשי-פּרקים פֿון דער סטראַטעגיע, וואָס די מיטגלידער פֿון איר קאָמיטעט האָבן אויסגעאַרבעט. זיי זײַנען הלכה-למעשׂהדיקע פֿירלייגן פֿאַר אַ ניט-געוווּטשענעם נויטפֿאַל, וואָס מע וויל זיך בעסער ניט אַרײַנטראַכטן אין דעם.

דער שווערסטער פּונקט אויפֿצוהייבן איז אָט וואָס: די גרופּע לייגט פֿאָר אַז ס'וואָלט ניט געווען רעקאָמענדירלעך געבן אָטעם-מאַשינען די גאָר אַלטע און קראַנקע, ווײַל דווקא זיי וועלן מסתּמא ניט איבערלעבן דעם אויסבראך פֿון פֿלו-עפידעמיע .אין דעם פאל וואָלט געווען די גרעסטע עבֿירה צוצובינדן צו אן אָטעם-מאַשין אַ מענטש וואָס מע קען ניט אָפּבינדן ווײַל ער וואָלט דאָס ניט איבערגעלעבט. בקיצור, מוז מען ראַציאָנירן די אָטעם-מאַשינען, באַשליסן וועלכע קריטעריעס מע וועט ניצן צו באַשטימען מי יחיה ומי ימות.

מיט וועלכע קריטעריעס וואָלט מען געווען מעדיציניש ניט פּאַסיק געבונדן צו ווערן צו אַן אָטעם-מאַשין? לויט דער גרופּעס רעקאָמענדאַציעס: אָפֿטמאָליקע האַרץ-אָפּשטעלונגען, פֿאַרשפּרייטער ראַק, אָדער ערנצטע ברען-וווּנדן. דערעיקר אָבער (שטרייכט אוטער די גרופּע) איז ניט די רשימה קריטעריעס נאָר דער פּראָצעס פֿון דיסקוסיע וואָס דאַרף פֿאָרקומען אַרום דער דאָזיקער-פּלאַנירונג. צווישן אַנדערע דאַרף מען אַרומרעדן די דאָזיקע האַרבע קשיות: צווישן די וואָס זײַנען יאָ (לויט די אויבן דערמאָנטע קריטעריעס) פּסיק געבונדן צו ווערן צו אַן אָטעם-מאַשין אין פֿאַל פֿון אַ פֿלו-עפּידעמיע, ווער זײַנען בילכער - די ייִנגסטע צי די עלטסטע? די וואָס האָבן די מערסטע יאָרן אין דער צוקונפֿט, צי די, וואָס זײַנען מסתּמא די קרענקסטע און "דאַרפֿן" מער געראַטעוועט ווערן?

די דאָזיקע דיסקוסיע דערמאָנט אין די קלאַסישע ייִדישע מקורים וואָס רעדן אַרום ווי אַזוי אויסצוטיילן קנאַפּע מעדיצינישע רעסורסן (זע דעם אַרטיקל פון משה סאָקאָל אין דעם זשורנאַל פֿון פֿאַרבאַנד פֿון ייִדישע לימודים פֿון 1990). פֿאַראַן אָבער אַן אונטערשייד צווישן די קלאַסישע הלכהשע דיסקוסיעס און די דאָזיקע מעדיצינישע-עטישע פֿראַגעס: כאָאש די דאָזיקע מעשׂיות (למשל די באַרימטע אין בבֿא-מציאה וועגן איין וואַסערפֿלאַש פֿאַר צוויי מענטשן אין מדבר) האָבן צו טאָן מיט אַ רעסורס וואָס וועט באַשטימען לעבן אָדער טויט. אין דעם פֿאַל אָבער האָט מען צו טאָן מיטן אויסטיילן אָטעם-מאַשינען. דאָס באַשטימט ניט קליפּ און קלאָר לעבן אָדער טויט, נאָר די צאָל יאָרן וואָס מע וועט (אפֿשר) דערגרייכן. איז דאָס אַ ביסל מער קאָמפּליצירט ווי טיילן זיך מיט איין וואַסערפֿלש אָֿדער וועמען צו ראַטעווען פֿון געפֿעקנקעניש (ביידע סוגיות אין דער גמרא).

ביז די דאָזיקע קשיות ווערן ניט אײַנגעזעצט קען מען דערווײַל נאָר מסכּים זײַן מיט דער רעקאָמענדאַציע, אַז באַשטימען אין פֿאָרויס דאַרף מען ספּעציעלע מומחים, וואָס וועלן זיך אָפּגעבן (אין פֿאַל פֿון אַן אמתער פֿלו-עפּידעמיע) מיט די עטישע-ראַציאָנירונג-פֿראַגעס. און לאָמיר ניט האָבן אַזעלכע צרות

געבענטשט זאָל זײַן זײַן ליבער נאָמען

מײַן פֿרוי פֿילט (מער ווייניקער) די ווייען, כאָטש ס'איז נאָך ווײַט צו פּסח (כאָטש אין איין זין). אויב מיר וואָלטן געגעבן אַ ייִנגל דעם נאָמען בענעדיקט, וואָלט געווען מסתּמא דאָס זעלבע אויף ייִדיש, אָדער בייניש / בענדיט /בענדל /בענדער. (על-פּי ביידער.)

און כ'האָב זיך נאָר וואָס דערמאָנט אַז דאָס וואָלט אויך געווען אַ נאָמען נאָך ר' ברוך שפּינאָזאַ.

(געוואָלט לינקן צו עפּעס אויף מאַמע-לשון וועגן פּויפּסט, נאָר די אַלגעמיינער-אַרטיקלען זײַנען גאָלע שטותערײַען.)

אַ גוטן פּסח!

שטאָל און אײַזן פֿאַרפֿאַלן אין וואַסער

מעטאַל- און מאַרין-פֿאָרשערס האָבן אויסגעפֿוּנען אַז דער פֿאַרמשפּטער לוקס-לײַנער טיטאַניק איז אײַנגעזונקען ניט אַזוי צוליב דעם גרייס פֿון אײַזבאַרג וואָס האָט אים געטראָפֿן, אלא וואָדען: די בעלי-בתּים פֿון דער שיף-בויערײַ האָבן געקאַרגט דעם מאַטעריאַל און די שמידן פֿון די ניטעס (בלעז "ריוועטס", גרויסע נאָגל) וואָס האָבן צונויפֿגעהאַלטן די ווענט, ווײַל מע האָט געפּרוּווט אויפֿבויען דרײַ אַזוינע ריז-שיפֿן מיט אַ מאָל. האָט די שיף (און זייער קאַרגקייט) ניט געהאַט קיין האַפֿט, בפּועל-ממש.

(אפֿשר ווילט איר באַקלאָגן דעם ביטערן גורל מיט געזאַנג?)

יצירהדיקס

אָן פֿאַרגלײַכונגען אָדער פֿאַלשער תּשובֿה
ווערן געפֿילן מקויים מיט אַ זעץ
געטריבענע דורך באַוועגלעכע בשתּיקה-באַרירן

איך צעגלידער זיך בזה-הלשון

וואָסערע מוראס
האַלטן מיך צוריק
פֿון יצירהדיקע
וועלטענישן?

וועלכע רויע-פּשוטע
שׂימחות
פֿאַרפֿעל איך
מיט פֿאַרפֿירערישן פֿורכט?

דער ענטפֿער מוז
תּמיד זײַן
איצט/אַצינד(ער)(ט)/יעצט
now

עס טוט זיך אויף טיש און אויף בענק אין פּאַריז

שוין ווידער האָב איך דאָס געפֿיל, בײַם לייענען די פּראָגראַם פֿון מעדעם-ביבליאָטעק ייִדיש-צענטער, אַז דאָרט (בזעיר-אנפּין) געפֿינט זיך הײַנטצוטאָג איינער פֿון דובנאָווס קולטור-צענטערס בײַ ייִדן. רײַכע אונטערנעמונגען פֿאַר פֿאַרשיידענע עלטערן, געדענקענדיק דעם אַמאָל אָן צו פֿאַרקוקן דעם הײַנט ווי אויך (קינדערשול!) מאָרגן.

קענען מיר זיך איבערקלײַבן אין פּאַריז?

פֿילטײַטשיקייט

די הײַנטיקע סדרה איז אויך אַזאַ -באַצירט מיט ווערטער וואָס מע ווייס ניט זייער אָריגינעלן טײַטש. איך רעד ניט וועגן פּשט, אַ סוגיא וואָס ליגט שוין אויף דער ערד ניט טויט ניט לעבעדיק נאָך אַזוי פֿיל אַקאַדעמישע באַהאַנדלונגען און מאמרים ר' ווײַס-הלבֿניס. פּשט כאַפּט אַרום אַ "סטרינג" (ריי/סדר) ווערטער וואָס צוזאַמען שטעלן זיי צונויף אַ טײַטש. לפֿי עניות דעתּי קען אַ פּסוק האָבן אַ פּשט, אַפֿילו אַ ריי ווערטער - אָבער אַן אייצלנע וואָרט זאָל האָבן אַ פּשט איז שווער.

נאָך שווערער פֿאַר די ווערטער וואָס זייער טײַטש איז אונדז הײַנט טונקל, אפֿשר נאָך מער פֿאַרטונקלט פֿון די שיכטן פּרד"ס וואָס שאָטענען זיי פֿון די דערבײַיִקע פּסוקים/פּרקים/פּרשה. צי האָט אַ זין צו רעדן וועגן דעם אָריגינעלן טײַטש פֿון "צרעת", "שׂאת" אדג"ל? צי זײַנען איינצלנע ווערטער די פּערל תּורה וואָס ווערן לסירוגין אײַנגעפֿלייצט און אָפּגעפֿלייצט פֿון כּסדרדיקע כוואַליעס פּשט און דרש?

אַ הערה וועגן זיך - אויב איר ווילט

דאַכט זיך אַז אַ ביסל אַן אויפֿקלערונג איז נייטיק פֿאַר אייניקע.

אין בין יאָ אַ פֿרומער ייִד - בעסער געזאָגט אַז איך פּרוּוו זײַן אַן ערלעכער. כ'בין חלילה ניט קעגן חסידות, חסידים אָדער אַפֿילו חרדישקייט. וואָס יאָ, זייער דרך איז ניט פֿאַר מיר.

און כ'האַלט אויך ניט אַז אָרטאָדאָקסיע אָדער חרדישקייט איז אַן אידעאַל צו וועלכן איך טויג ניט צוליב מײַנע חסרונות, און ווען איך וואָלט זיך פּשוט באַמיט וואָלט איך געטויגט. כ'בין אַן אויסגעשפּראָכענער אלו-ואלוניק, אַ פּלוראַליסט וואָס האַלט אַז אונדזער מאָזאַיִקל קען נאָר האָבן אַ קיִום מיטן אָנטייל פֿון אַ צאָל (כאָטש ניט אַלע) שיטות: חרדים, ייִדישיסטן, ישׂראלים דתּי-לאומי, חרד"ל, מסורתּיים און חילונים, פֿרומע ייִדן איבערן גאַנצן ספּעקטרום אין איינעם מיט די דורכאויס וועלטלעכע.

איך האַלט אַז מײַן דרך פֿאַרמאָגט גוואַלדיקע מעלות, ווען ניט וואָלט איך געביטן. נאָר ס'איז ניט דער איינציקער.

קריגערײַ

מאָושע און קעראָלײַן מאַכן אַ באַשלוס.

מע זאגט אז איך שרייב פיוטים!

מיינע חברים פון דעילי איד מיינען אז איך שרייב פיוטים! ס'ערשטע מאל וואס מע זאגט דאס אויף מיר. אזא אהבת ישראל שטייגט איבער אלע גרענעצן.

שרייבט ער בזה"ל:

פרייער אנטי-פרומער אידישיסט באטיטולט די ליינער פון דעם 'דעילי איד' אלס 'מנובלים' ווייל מיר ליינען נישט זיינע 'תורות' און פאלטשע אידישע פיוטים [וואס ער שרייבט דאך אין א געהארגעטן אידיש] - מיר ליינען בלויז מיט הנאה וויאזוי ער וויינט פארוואס דאס הייליגער אידישער שפראך האט נישט קיין מנובלות טערמינען…

לייגט אַוועק דעם פֿײַערפֿאַן. לאַנגזאַם.

יעדעס יאָר האָב איך די זעלבע געפֿילן בײַם לייענען פּרשת שמיני. זיי זײַנען די זעלבע וואָס שווימען אויף אין מיר ווען איך קוק להבֿדיל אַ שרעקפֿילם. מע וויל וואָרענען די העלדינע - די באַלעבאָסטע וואָס איז ניט די שאַרפֿסטע מעסער אין שופֿלאָד נאָר גאָט די נשמה שולדיק - וואָס גייט אַליין אַראָפּ אונטן אין קעלער אויסצופֿאָרשן אַ פֿאַרדעכטיקן סקריפּעניש. נאָאָאָאָ! גיי ניט! איידער ס'איז צו שפּעט! דערנאָך אָבער איז שוין נאָך אַלעמען.

נדבֿ! אבֿיהו! כ'ווייס איר זײַט מיטגעריסן פֿון עם ישׂראלס רינה, און איר ווילט אויך אַראָפּברענגען דעם געטלעכן פֿײַער מיט אײַער אייגענעם! איר ווייסט ניט אָבער וואָס וועט געשען. מישט זיך ניט מיט זאַכן וואָס זײַנען גרעסער פֿון אײַך.

וידום אַהרון (במחילת התּנחומא) איז ניט אַ סימן אַז אַהרן-הכּהן איז געטרייסט געוואָרן פֿון משהס (אויסגעטראַכטן?) ציטאַט פֿון הקב"ה. דאָס שטילשווײַגעניש איז אין תּנך בכלל אַ סימן-רע.

דעילי מבול

באַקומען נעכטן 189 היטס צוליב דעם פּאָסט. פֿרעג איך זיך: ווען כ'שרײַב וועגן פּאָעזיע, דער סדרה פֿוּן דער וואָך אָדער להבֿדיל פּאָליטיק, קומט זעלטן ווער צו לייענען. וועגן דער לינגוויסטיק פֿון ניבול-פּה - קומען אָן ששים רבוא. ווער זשע איז "שמוציק" (דעם דעילי אידס צערטלוואָרט פֿאַר מיר)? ניט דאַכט זיך דער מחבר . . .

פֿאָק

דער בלאָג לענגועדדזש-העט (וואָס כ'לייען ממש יומם-ולילה) האָט לעצטנס איבערגעגעבן די בשׂורה-טובֿה אַז דאָס אָקספֿאָרדער ענגליש-ווערטערבוך האָט דערהײַנטיקט די עטימאָלאָגיע פֿאַרן באַרימטן "עף-וואָרט." שטעלט זיך די פֿראַגע: ווי זאָגט מען פֿאָק אויף מאַמע-לשון?

ראשית-חכמה דאַרף מען אַוודאי מאַכן פּינקטלעכער. וואָס מיינט עס טאַקע צו זאָגן "ווי זאָגט מען [אַ געוויס וואָרט]"? מע קען זוכן דאָס וואָרט וואָס דינט די זעלבע פֿונקציעס (נוצן) אויף דער געוווּנטשענער שפּראַך. פֿאַרן דאָזיקן וואָרט איז דאָס אָבער ניט גרינג, ווײַל (ווי ענגליש-רעדערס ווייסן) איז פֿאָק נוצלעך, און ווערט באַניצט, אין כּפֿל-שמונהדיקע קאָנטעקסטן. וועל איך זיך באַגרענעצן צו דער טעמע: וואָס ניצט מען אויף ייִדיש אין דעם קאָנטעקסט, ווען מע רופֿט אויס "פֿאָק!" אויף ענגליש?

איך רעד דאָ (פֿאַרשטייט זיך) בתּורת פּוק חזי, דאָס הייסט דעסקריפּטיוויסט, ניט נאָרמאַטיוויסט.

אויף העברעיֵש, למשל, איז מער ווייניקער קלאָר (פֿון דעם אָקספֿאָרדער העברעיִש-ענגליש-ווערטערבוך, ווי אויך דורך תּורת-גוגל) אַז דער עקוויוואַלענט איז "כּוס אמק", כאָטש דאָס דינט אַ ביסל אַ ברייטלעכן פֿעלד (דער טײַטש דערפֿון איז ניט . . הם . . . סאַלאָן-פֿעיִק), כאָטש טיילמאָל באַניצט מען זיך טאַקע מיטן אַמעריקאַנישן "פֿאָק". ("שיט" איז אויך ניט אומגעהערט בײַ דובֿרי-עבֿרית, כאָטש דאָס איז שווער צו גוגלען צוליבן פּלאָנטערניש מיט שַיָט, טײַטש "זעגלערײַ". "בולשיט" איז גרינגער צו געפֿינען, ווי די וועלט ווייסט.)

מיר דאַכט זיך, אַז דאָס וואָרט וואָס אַ ייִדיש-רעדער וואָלט אויסגערופֿן אין אַ פּאַסיקן קאָנטעקסט (צום בײַשפּיל, מע גיט אַ זעץ מיטן האַמער אויף דער גראָבער פֿינגער) איז טאַקע - פֿאָק.

נאָר וואָס זשע מיינט איר?

אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט און ביילע-נחמה!

אַ המן-טאַש דרײַ זײַטן האָט

אַ דין-תּורה האָט נאָר צוויי

זײַ זשע מיר אַ דריטער צד

צו שוואַרץ-ווײַסן אַלערליי.

זײַ מיר חבֿר, זײַ בר-פּלוגתּא

זײַ סותר מיר צוזאַם

באַוויין די רגעס פֿון מײַן פֿרייד

זײַ יעדן כּלל - אויסנאַם.

* * *

מחה את זיכרו

תן לנו שכרינו

כרוז לחמה

שתרבה רכושינו

האדון גילל

אבל ליום-טוב

לגילה נודע:

טוב יום הבילה!

תּלמיד אָדער משרת?

אַ געהיימע שליחות פֿאַר ר' דודס תּלמיד-מובֿהק.

הקב"ה שעפּט נחת פֿון גאַבי ווײַנרײַך - און יוסף יעקבסאָן

דער רעדאַקטאָר פֿון אַלגעמיינער זשורנאַל האָט לעצטנס אַרויסגעגעבן אַן עפֿנטלעכן בריוו צו גאַבי ווײַנרײַך, געבעטן ער זאָל ווידער איבערקערן דאָס רענדל, דאָס מאָל אויף דער ריכטיקער זײַט. ענטפֿערט ווײַנרײַך איצט:

צוליב דעם וואָס אייער אַרטיקל איז געווען אַזוי אויסערגעוויינלעך איידל, וועל איך אייך פּרואוון ענטפערן פּונקט אַזוי אויפריכטיק. יאָ, איך בין אַ קריסט, און דערצו אַן עפּיסקאָפּאַלישער גלח. ניט נאָר פאַרלייקן איך עס ניט, איך האָב אַפילו פאַרעפנטלעכט אַ בוך (איר דערמאָנט עס אין אייער אַרטיקל: “קאָנפעשאָנס אָוו אַ דזשואיש פּריסט”) וואָס איז ניט נאָר אַן אויטאָביאָגראַפיע נאָר א פּרואוו צו דערקלערן מיין לעבן און מיין אמונה פאַר אַ פאַראינטערעסירטן לייענער. אָבער קיין מיסיאָנער בין איך בפירוש ניט. מיין וועג איז אַ שווערער, פּונקט ווי אַיעדער אידנס וועג איז אַ שווערער; אָבער לפי דעתי בין איך אַ דינער פונעם זעלביקן איינציקן אמתן באשעפער וואָס איר, און איך גלויב באמונה שלמה אז הקב”ה שעפּט פּונקט אַזויפיל נחת פון אונדז ביידן.

לשון סגי-נהור: ייִדיש-ברייל

אַ דאַנק לענגועדזש העט האָב איך געפֿונען אַ לינק צו אַ פֿאָרשלאָג פֿאַר אַ ייִדיש-ברייל-אויסלייג. כ'בין מסופּק צי מע וועט ניצן, אָדער האָט אַ מאָל גענוצט, די דאָזיקע סיסטעם. שטעלט זיך אָבער די פֿראַגע: וואָס ניצן הײַנט צו טאָג די בלינדע ייִדיש-לייענערס? איז דאָ ייִדיש-אינהאַלט אויף ברייל?

קלערט מיך אויף.

גילגול החוזר, אָדער: אַ פֿריש אויפֿגעבויטער לופֿטשלאָס

ווי אַ נײַער אייפֿל-טורעם זאָל זיך זען פֿון דער ווײַטנס דער נײַער פּאַריזער זשורנאַל גילגולים. כ'בין איינער פֿוּן די מחברים.

די עטיק פון נויטפאל-מעדיצין

ווען מעגן דאָקטוירים באַהאַנדלען אַ מענטש אָן זײַן הסכם?

לעצטנס האָט אַ סקאַנדאַל אויפגערודערט די וועלטן פון מעדיצין און ביאָ-עטיק. די מעשה האָט זיך פאַרלאָפן אין קאָרנעל-שפּיטאָל, איינעם פון די הויפּטצענטערס פון אַקאַדעמישער מעדיצין אין ניו-יאָרק, אין דעם נויטפאַל-אָפּטייל (עמערדזשענסי רום). און ווי אַזוי מע דערציילט די מעשה איז שטאַרק פאַרבונדן מיטן צוגאַנג וואָס מע האָט צום ענין גופא, דהיינו, ווען איז דעם פּאַציענטס הסכם נייטיק פאַר מעדיצינישער באַהאַנדלונג. דערציילט מען די מעשה אַזוי, נעמט מען דעם צד פון די דאָקטוירים - דערציילט מען אַנדערש, איז מען אויפן צד פון אָנקלאָגער. וועלן מיר סײַ ווי סײַ נעמען זיך צו דער מעשה.

דעם פּאַציענט האָט מען אַרײַנגעפירט אין נויטפאַל-אָפּטייל מיט אַ פּריוואַטן אויטאָ, נאָר די קרובים צי פרײַנד וואָס האָבן אים געבראַכט צו פירן זײַנען אַוועק. דער מענטש איז געווען פאַרמישט אין אַן אויטאָ-אַקצידענט און אין זײַן קאָפּ איז געווען אַ בלוטיקנדיקער וואונד. דער געטראָפענער האָט דאַכט זיך מסכים געווען אַז די דאָקטוירים זאָלן אַרײַננייען אַ פּאָר שטעך אין דעם וואונד כדי אים צו פאַרריכטן.

דאָ ווערט די מעשה קאָמפּליצירט, און עס בעט זיך אַן אַרײַנפיר צו דער אַרבעט פון טראַומאַ-דאָקטוירים, מעדיצינישע פּראָפעסיאָנאַלן וואָס אַרבעטן מיט קרבנות פון אַן אומגליק. לויט די כללים פוּן דער פאַך איז אָנגענומען אַז "אין יעדן לאָך שטעקט מען אַרײַן אַ פינגער" צו זען צי עפּעס איז ניט צעבראָכן אָדער צעבלוטיקט. אַז מע גיט אַרײַן אַ פינגער אין אָחור (רעקטום) קען מען זיך דערוויסן וועגן מצב פון בעקן (פּעלוויס בלע"ז), אינגעווייד, און נערוון-סיסטעם. איז דאָס אַ פּערפעקט מיטל וואָס מען קען דערמיט מוותּר זײַן אויף רענטגענס אָדער סי-טי-אימאַזשן? ניין, אָבער נוצלעך איז עס יאָ.

דער פּאַציענט האָט אָבער אין דעם פאַל געזאָגט אַז ער וויל ניט דעם רעקטום-אונוערזוך. ער האָט זיך געווערט, אַפילו בגוואַלד געפּרואווט אָפּשטעלן די אונטערזוכנדיקע דאָקטוירים. האָבן זיי אים אײַנגעצאַמט און - ווען דאָס האָט ניט אויסגעפּועלט - אײַנגעשלעפערט מיט מעדיקאַמענטן און "אײַנגעטרײַבלט" מיט אַ רערל דורכן האַלדז, כדי די אײַנשלעפערונג זאָל ניט דערדריקן זײַן אָטעמען.

ווי געזאָגט זײַנען די פּרטים אונטער אַ געוויסן פראגע-צייכן, און עס קען זײַן אַז די שפּעטערדיקע לעגאַלע אָפּרופן פוּן די צוויי צדדים ווען זײַן איבערגעטריבן. (דער פּאַציענט טענהט שוין אַז דער ניט-געבעטענער רעקום-אונטערזוך האָט בײַ אים גאָר אויסגערופן אַזאַ מין פּסיכאָלאָגישע טראַומע.) נאָר ניט געקוקט אויף דער געריכט-דראַמע שווימען אַרויף לפּחות צוויי עטישע שאלות פון דער גאַנצע מעשה:

1. אין וועלכע פאַלן קען מען אָננעמען אַז דער חולה איז מסכים - אָן צו באַקומען אַ בפירושן ענטפער? פאַראַן אומשטענדן אין מעדיצין, ווען מע קען ניט אָדער האָט ניט קיין צײַט צו בעטן דערלויבעניש בײַם פּאַציענט. איז דאָס געווען אַזאַ פאַל, צי האָט מען געדאַרפט מער בפירוש פעסטשטעלן אַז דער חולה איז מסכים? ווען איז חל די קאַטעגאָריע "נויטפאַל" און ווען מעג מען פאָרן ווײַטער לשם פּיקוח-נפש? ווען איז מען באַרעכטיקט ניט אָנצונעמען דעם פּאַציענטס אָפּזאָג, מיטן חשש אַז ער איז ניט בײַם פוּלן זינען?

2. וואָס הייסט "פּראָפעסיאָנעלע כללים"? ווער דעפינירט זיי? ווער באַשליסט ווען זיי זײַנען חל (אָדער ניט)? צי קען אַ פּאַציענט אַ מאָל ניט מסכים זײַן מיט די דאָקטוירים, אַפילו אין אַ נויטפאַל, ווען גענויע רוטינען זײַנען לעבנס-וויכטיק?

די דאָזיקע פראַגעס וועלן מסתּמא פאַרבלײַבן לאַנג נאָך דעם ווי דער דאָזיקער לעגאַלער פאַל איז באַשלאָסן און די אָפּקלאַנגען פוּן דער פּיקאַנטער מעשה שטילן זיך אײַן.

זיי ווערן נאָך מער קאָמפּליצירטער צו ענטפערן דערויף, ווען מע נעמט אין באַטראַכט די פיל-פּנימדיקע פּאַציענטן-באַפעלקערונג וואָס ניו-יאָרקער מעדיקער כל-המנים מוזן באַהאַנדלען. ניט נאָר שפּראַך פאַרשטעלט אַ מאָל די דאָקטער-פּאַציענט-באַציונג, נאָר סאָציאַלע און עקאָנאָמישע אַנדערשקייטן שאַפן אַ תּהום וואָס איז אַ מאָל אוממעגלעך איבערצושפּאַנען מיט בלויז ווערטער. אין די טעקסטביכער פון דער מעדיצישנער עטיק שרײַבט מען גלאַטיקע דעפיניציעס פון "פּאַציענטן-הסכם", נאָר יעדער וואָס האָט אַ מאָל געפּרואווט אַרומרעדן מיט אַ חולה אַ נייטיקע מעדיצינישע פּראָצעדור ווייסט אַז אָפטמאָל אָדער האָט דער פּאַציענט אַזאַ דרך-ארץ פאַרן דאָקטער, ממש ייראת-הכבוד, אַז זײַן הסכם איז באמת קיין פרײַער הסכם ניט - אָדער דער פּאַציענט און דער דאָקטער געפינען זיך ממש אין צוויי אַנדערע וועלטן, און ס'איז אוממעגלעך איבערצוגעבן יענעם די מיינונגען וואָס מע האָט אין קאָפּ.

צוריקגערעדט, ניט געקוקט אויף די שוועריקייטן, מוז יעדער דאָקטער ווי-ניט-איז (לשם עפעקטיווקייט און די שטאַרקע דרוקן פון אַרבעטס-טאָג) "אויסנעמען אַ הסכם" בײַם פּאַציענט, אָדער גאָרניט וועט אויפגעטאָן ווערן און די גאַנצע מאַשינעריע פון שפּיטאָל אָדער קליניק וועט בלײַבן שטעקן. זײַנען די צוויי עקן פוּן "הסכם-שטעקן" סותר איינער מיטן צווייטן, און יעדער דאָקטער פילט זיך צעריסן. אַרומרעדן יעדע זאַך מיט די פּאַציענט אַוודאי, אָדער די וואָס ווילן פאַרשטייען אָפטמאָל גאָרניט פון מעדיצינישן לשון, און די וואָס פאַרשטייען יאָ - ווילן אַ מאָל ניט.

אַן אויסוועג צו דעם פּראָבלעם (ווי קען אַ פּאַציענט באמת מסכים זײַן וועט ער פאַרשטייט ניט אַלע פּרטים פון דער מעדיצינישער תּורה? און ווי קען אַ דאָקטער פאַרשטיין דעם פּאַציענטס טענות, ווען ער איז אָפטמאָל אַרײַנגעטאָן אין זײַן אַרבעטס-וועלט?) קען מען אפשר געפינען אין דעם געדאַנק, אַז יעדער פּאַציענט מוז קלאָר מאַכן, נאָך איידער מע לאָזט אים אַרײַן אין שפּיטאָל, וואָסערע זאַכן ער וויל אָדער וויל ניט.

דעם זאָזיקן צוגאַנג איז אוממעגלעך אָנצונעמען ווען פּאַציענטן פאַלן אַרײַן אָן אַ פאַרבעטונג. וועלן אַלע מאָל זײַן אינצידענטן ווי דאָס, וואָס ס'איז פאָרגעקומען אין קאָרנעל, ווען אַ פּאַציענט כאַפּט זיך צו שפּעט אַז די פּראָצעדור איז ניט קיין גינציקע. זאָל מען פאַרזיכערן וואָס פריִער, וועמענס "ניט-הסכם"איז טאַקע פאַרלאָזלעך...

כינעזיש-רוף

בין איך דער איינציקער ייִדיש-רעדנדיקער ייִד (חוץ אין מויל אַרײַן) וואָס איז פֿאַרליבט אין כינעזיש? ס'קען ניט זײַן. די סימנים זײַנען דאָך אַזוי פּרעכטיק.

שפּיטאָלן, ישׂראל און פֿאַר וואָס אַמעריקאַנער זײַנען צו העפֿלעך

יצחק לודען, וואָס שרײַבט געוויינטלעך קלוג און קלאָר, זאָגט אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס:

דער איצטיקער צושטאַנד אין מיטעלן מיזרח קאָן ווערן פֿאַרגליכן, להבֿדיל, צו די נישט זעלטענע פֿאַלן פֿון אָנווענדן כּוח קעגן דאָקטוירים און קראַנקנשוועסטער אין די שפּיטעלער: עס טרעפֿט אַלץ אָפֿטער, אַז גאַנצע כאַמולעס, קרובֿים פֿון אַ קראַנקן, נישט זײַענדיק צופֿרידן פֿון זײַן באַקומענער באַהאַנדלונג, רײַסן זיך אַרײַן מיט כּוח אין שפּיטאָל און לאָזן אויס זייער צאָרן אויף דעם מעדיצינישן פּערסאָנאַל.

אינטערעסאַנט איז, וואָס כ'האָב קיין מאָל ניט געלייענט וועגן אַזעלכע "ניט זעלטענע" אַרײַנברעכונגען אין אַמעריקאַנער שפּיטעלער. אין אַנדערע לענדער (בדרך-כּלל דריטוועלטיקע) - יאָ. און מע קען אָננעמען פֿון לודענס פֿאַררופֿן זיך אויף דעם, אָז אַזוינע געשעענישן זײַנען טאַקע פֿאַרלאָפֿן אין ישׂראל.

שטעלט זיך די פֿראַגע: וואָס טוט אַן אַמעריקאַנער וואָס ער באַקומט ניט דעם רעזולטאַט וואָס ער וויל פֿון די דאָקטוירים? ער קלאָגט זיי אָן אין געריכט. מע קען רעדן וועגן דעם, ווי אַזוי צו רעפֿאָרמירן דעם קאַליע-געוואָרענעם סיסטעם (אַטול גאַוואַנדע האָט עצות) נאָר אַרויסהייבן וויל איך אָט דאָס:

אַמעריקאַנער פֿאַרלאָזן זיך אויפֿן געריכט צו פּסקענען וועגן מעדיצינישע טעותן טיילווײַז צוליב דעם, ווײַל ס'איז (מער) ניט דערלויבט אין עפֿנטלעכן לעבן אַרויסווײַזן ניט-מסודרדיקע עמאָציעס. ניט מע טאָלערירט מהומות אויף די גאַסן, ניט מע לאָזט אַרײַן די אומצופֿרידענע מאַסן אין ווײַסן הויז אָדער אין סיטי-האַל-פּאַרק אָן אַ געחתמטער אַפּליקאַציע.

מײַקל וואַלצער, דער אַמעריקאַנער פּאָליטאָלאָג (און שרײַבער צומאָל וועגן די פּאָליטישע יסודות פֿון מדינת-ישׂראל) האָט געשריבן וועגן דער פֿאַרבינדונג צווישן civil society (דער בירגערלעכער געזעלשאַפֿט) און civility (העפֿלעכקייט אָדער איידלקייט). וואָס מער בירגערלעך ס'ווערט אַ געזעלשאַפֿט, דאָס הייסט וואָס מער געזעצן און כּללים און תּקנות ווערן אָנגענומען און פֿאַרצייכנט פֿון פֿאָלק, אַלץ ווייניקער "ווילד" ווערט די עפֿנטלעכע געזעלשאַפֿט. געווען אַ מאָל, למשל, ווען די וואַל-קאַמפּאַניעס פֿאַר די אַמעריקאַנער אַמטן זײַנען געווען ממש ראַיאָטן, מיט געשלעגן אויף די גאַסן און מאַסן-צוזאַמענשטויסן צווישן שטיצערס פֿון צווי צדדים. הײַנט אָבער איז דאָס אַלץ מער געזעצלעך, אָדער מער טרוקן - אײַנגעצאַמט פֿון תּקנות און תּקני-תּקנות. אַ געזעלשאַפֿט פֿון געזעצן איז ניט אַזוי לעבעדיק. על תּקרא חירות אלא חרות.

אפֿשר מיט טייל אישוס דאַרף זײַן אַלע ווײַלע אַן איבערמאַכונג פֿון די כּללים, אַ לויז-מאַכונג פֿון די געזעצן, כּדי די געזעלשאַפֿט זאָל ווידער אויסלאָזן איר פֿרוסטראַציע אויף אַ נײַעם און שעפֿערישן אופֿן.

קובאַנער סימפֿאָניע פֿאַר וויאָלין

איז ניט געפֿידעלט!

מירע: סאָליד אָדער פֿליסיק?

מײַנע באַליבסטע טיילן חומש זײַנען די, וואָס זייער טײַטש איז טונקל, אָדער גאָר אומבאַקאַנט. בין איך יעדעס יאָר מלא-פֿרייד זיך ווידער צו זען מיט מײַנע חבֿרים תּצווה (=משכּן-אָנווײַזונגען) און כּי תשׂא (=זאַלבונג-רעצעפּטן, צווישן אַנדערע זאַכן). צום בײַשפּיל (פֿון שמות פּרק ל):

וְאַתָּה קַח-לְךָ, בְּשָׂמִים רֹאשׁ, מָר-דְּרוֹר חֲמֵשׁ מֵאוֹת, וְקִנְּמָן-בֶּשֶׂם מַחֲצִיתוֹ חֲמִשִּׁים וּמָאתָיִם; וּקְנֵה-בֹשֶׂם, חֲמִשִּׁים וּמָאתָיִם.

וואָס איז "מָר דרור"?

תּרגום אונקלוס: מורָא דֵכיָא ("ריינע מירע")
תּרגום יהואש: פֿליסיקע מירע
JPS: solidified myrrh
JPS (1917): flowing myrrh
וווּלגאַט: zmyrnae electae ("אויסגעקליבענע מירע")
תּרגום שבֿעים: σμύρνης ἐκλεκτῆς ("אויסגעקליבענע מירע")

לפֿי עניות דעתּי פֿוּן די פֿריִערדיקע טעקסטן (דעם תּרגום שבֿעים און אונקלוס) איז קלאָר אַז "מר דרור" איז עפּעס אַ ראַפֿינירטע מירע, דאָס זעלבע וואָס "טריפֿט פֿון די הענט" פֿון דער געליבטער אין שיר-השירים. ווי קען מען אָבער ניט פּאָסמאַקעווען זיך מיט דעם רײַכטום? (איך האָב דאָ אַפֿילו ניט דערמאָנט אבן עזראס פּירוש, אַז מר דרור איז דאָס אַרויסגעשפּיגענע, פֿאַרגליווערטע בלוט פֿוּן הירשן וואָס האָבן אַרײַנגעגריזשעט די דאָזיקע מירע . . . )

נאָך עפּעס: ווי טײַטשט מען "מר דרור" אין חדר? כ'בין ניט אויפֿגעוואַקסן אין אַזאַ סיסטעם און כ'בעט מײַנע פּאָר לייענערס זאָלן מיר אויפֿקלערן ווי אַזוי זיי האָבן זיך אויסגעלערנט דעם טײַטש. אין מײַן ביבליאָטעק אָבער געפֿינט זיך אַ ווווּנדערלעכער קונטרס פֿון די סאַטמערער, אַ חומשל מיט פּאַראַלעלע שפּאַלטן פֿוּן חומש-עבֿרי מיט טײַטש. שטעלט זיך די פֿראַגע: ווי אַזוי טײַטשט מען דאָרט "מר דרור"? גאַנץ פּשוט. מר דרור.

וועט מען זאָגן: דאָס איז ניט קיין איבערזעצונג! דאָס איז ריכטיק. קיין איבערזעצונג איז עס ניט. אָדער, גיכער, איז דאָס יאָ אַן איבערזעצונג, לויט אַ צוגאַנג וואָס האַלט אַז מע מוז צופּאַסן דעם נוסח צו די באַדערפֿענישן און דערוואַרטונגען פֿון דעם באַקומער (מקבל) פֿון איבערגעזעצטן טעקסטן. מיט איין וואָרט: אַ טײַטש. וואָס פֿאַר אַ שׂכל האָט צו פֿאַרטײַטשן "מר דרור" ווי "פֿליסיקע מירע" ווען ניט דער רבי, ניט די תּלמידים האָבן די קלענסטע השׂגה וואָס איז אַזוינס "מירע"? "מר דרור" איז אָבער גאַנץ פּשוט - ס'איז דאָך איינס פֿון די זאַכן אינעם שמן-המשחה!

שבֿעים פּנים ממש . . .

איבערוואָג: סײַ גענעטיש סײַ סבֿיבֿהדיק

כ'בין גליקלעך איבערראַשט ווי אַקוראַט ס'קלינגט דאָס אַרטיקל בײַ די אידישע וועלט. כ'זאָג "קלינגט" ווײַל כ'האָב ניט געלייענט די אָריגינעלע שטודיע. פֿאַראַן איין גרויסע קאָמפּליקאַציע מיטן אויספֿיר וואָס מ'איז מודיע, דהיינו אַז איבערוואָג איז "גענעטיש."

גאָרניט אויף דער וועלט איז נאָר "גענעטיש" אָדער "סבֿיבֿהדיק." פּראָסט גערעדט, אַפֿילו די גענעס פֿאַר אויגן-קאָליר (זייער משפּחהדיק, ווי די וועלט ווייסט) זײַנען אָפּהענגיק אין . . . אַן אויג וואָס איז אַ גאַנצס. קיין אויג, קיין אויגקאָליר.

דאָס איז נאָר סתּם גערעדט. וואָס איז אָבער ווען מע האָט צו טאָן מיט די אַלע מעדיצינישע פּראָבלעמען, וואָס מע האַלט אין "אויסגעפֿינען" פֿאַר זיי די אַחריותדיקע גענעס? ס'איז פּשוט ניט אַזוי פּשוט. יעדע אייגנשאַפֿט איז אונטער דער השפּעה סײַ פֿוּן גענעס, סײַ פֿון דער סבֿיבֿה (און דעם מענטש אויך). איבערוואָג איז אַזאַ בײַשפּיל. די וואָג איז אונטערן קאָנטראָל פֿונעם מענטש, און עס קען זײַן אַז די גרענעצן, אָדער די פּרטים פֿון קאָנטראָל ווערט אויסגעשטעלט פֿון גענעטיק. ס'איז אָבער איין-דימענסיעדיק און אַפֿילו געפֿערלעך צו זאָגן אַז איבערוואָג איז אַלע מאָל פֿאַרפֿאַלן און לאָזט זיך ניט איבערקומען.

זעלטן אַרויסגערעדטע זאַצן אויף מאַמע-לשון

כּה אָמר ביילע-נחמה:

מײַן האָנג באַאָ איז צעריסן.

מער וועגן יאָר פֿון שטשור (כ'מיין, יאָר פֿון פֿיש).

מאָושע, איר געדענקט משה?

זײַן לעבן איז מער ניט "אַדורכגעדרונגען מיט ייִדישקייט." צום באַדויערן דאַרף ער האָבן אַ שטעלע. זוכט די צעלנומערן פֿון דער ב"פּ-חבֿרה, משה-לעבן...

אַ פּאָר ווערטער וואָס גראַמען מיט די נעמען פֿוּן די דעמאָקראַטישע קאַנדידאַטן, על-פּי סטוטשקאָוו

דאַמע
דראַמע
טעלעגראַמע
ליאַמע
מאַמע
פּאַנאָראַמע
פּראָגראַמע
רעקלאַמע
בבֿא קמא
געראַמע
מן הסתּמא
נחמה
שליאַמע
שמאי
לבֿן הארמי
מטמא
כּוח המדמה
ברה כּחמה
לקוי-חמה
על אַחת כּמה וכּמה
(אאז"וו)

כּנגד...

באַלקאָן
וואַגאָן
טאָן
טראָן
לעגיאָן
מיליאָן
פּערזאָן
שפּיאָן
פּאַשאָל וואָן!
דן
אויבן אָן
רחמנא לצלן
שבת חזון
(אאז"וו)

איר האָט כאָטש אַ באַגריף, וואָס פאַר אַ וואונדערלעך לשון דאָס איז?

צו מרדכי שעכטערס יאָרצײַט:

--איך האָב דורכגעלייענט די גאַנצע יידישע ליטעראטור. איך קען אַלעמען און אַלץ. אָבער וואָס פֿאַרמאָגן זיי אַחוץ לשון? פּרצ'ס חסידישע מעשות זיינען אַנעקדאָטן מיט אַ מאָקראַל. עס איז פון דרויסן אריינגעקוקט דורכן שליסל-לאָך און געטאַנצט קדוש. איך וויל קומען פון אינעווייניק. איך וויל באַנייען דעם גאַנצן יידישן געדאַנק. קודם, דאַרפט איר פאַרשטיין, מוזן מיר אָפּשאַפן די גוי'עשע פאַרמעגן. אונזשערס אַ שאַפונג מוז כולל זיין אַלץ: פּאָעזיע, פּראָזע, פילאָזאָפיע, דראַמע, פּסיכאָלאָגיע, אַסטראָנאָמיע, עפּיגראַם - אַלץ. וואָס דאַרפן מיר די קליינע שאַכטעלעך? מיר דאַרפן ווערן אַ שעפערישע ענציקלאָפּעדיע. איר הערט? אַן ענציקלאָפּעדיע. אָבער אַ שעפערישע. איר כאַפּט דעם גוואַדלאָוונעם רעיון? איר האָט אַ מאָל געלייענט דעם בראַצלאַווערס אַ מעשה'לע? אָט איז מיין העלד פון חסידות. איך בין פארליבט אין אים, איך טראַכט וועגן אים גאַנצע טעג. ער איז געווען אַ מחדש און ער האָט ליב געהאַט יידיש. איר ווייסט וואָס איז אַזוינס יידיש? איר האָט כאָטש אַ באַגריף, וואָס פאַר אַ וואונדערלעך לשון דאָס איז?

יעקבֿ גלאַטשטיין, ווען יאַש איז געקומען, 1940 (אויסלייג אין אָריגינאַל). עס רעדט אַ (פֿיקטיווער) זעכצן-יאָריקער חסידישער בחור וואָס דער נאַראַטאָר טרעפֿט אין פּוילן.

סופּער-דופּער-דינסטיק געדאַנקען

ווי געוויינטלעך איז בײַ מיר סײַ דאָס סײַ יענץ. איך גלייב אַז אישוס זײַנען וויכטיק, און אידעאָלאָגיע/פֿילאָסאָפֿיע/צוגאַנג איז ניט מוותּר צו זײַן באַזונדערש ווען עס גייט די רייד וועגן דעם גורל פֿון אַזאַ לאַנד ווי אונדזערס. צוריקגערעדט אָבער ווייסט יעדער מענטש אַז די פּערזענלעכקייט קען פּועלן ווען שיינע רייד (אָדער שיינע געדאַנקען) טוען גאָרניט אויף.

אַ מאָל איז פּשוט שווער צו וויסן ווען דער עיקר איז מידות און ווען ס'איז מעשׂים. סײַ אָבאַמאַ סײַ הילאַרי וואָלטן געווען ערשט-קלאַסיקע פּרעזידענטן. פֿאַראַן קליינע אונטערשיידן אין זייער פּאָליטיק און גרויסע אין זייער פּערזענלעכקייט. כ'הייב ניט אָן צו וויסן וועלכע זײַנען מער וויכטיק. הילאַרי האַלט אַ לאַנגווײַליקע דרשה. איז וואָס? איר מאַן איז אַ מאָל פֿאַרמישט געוואָרן אין ניט-איבער-כּשרע געשעפֿטן. פֿוּן זײַן זײַט איז אָבאַמאַ אויך געווען פּאָני-בראַט מיט עמעצן פֿון שיקאַגעס גרעסטע דלות-פּריצים.

(איין זאַך איז יאָ קלאָר. מק'קיין איז אַ סאָלידער מענטש. אַ שאָד וואָס ער איז אַ רעפּובליקאַנער.)

אפֿשר קענט איר מיר איבערצײַגן פֿאַר וועמען צו שטימען...

אַן אַקטועלע ציילעניש

והוא רחום יכפּר עוון
זײַנען געקומען ספּינקער גנבֿים*
האָבן געגנבֿעט פֿערד-און-וואָגן
איינס, צוויי, דרײַ
וועמען דער רבי לאָזט אויס
דער - איז - פֿרײַ!

(געבראַכט אין מרדכי שעכטערס טראָגן, האָבן און פֿריִיִקע קינדער-יאָרן)

[כ'מיין, נאַר איין ספּינקער גנבֿ. ניט איך באַשולדיק דאָס גאַנצע חסידות חלילה!]

געבענטשט איז די גאַס און די שערבלעך-ערד דערונטער.

דערפֿאַר זאָגט מײַן האַרץ דעם הימל --
אויגן וואָס דערקענען די גרימאַסע
זײַנען געבונדן צו מיצוות און מיטאָס.

איך האָב געמאָסטן די גאַסן
ווו די אויגן פֿון מוסטערן האָבן זוניק געלויגט.
געפּרעסט מיט די פֿיס
בגדי-לילית.

די גאַס און הײַזער
ראַנגלען זיך
פֿאַרן צענטער פֿוּן דער מאַפּע.
פֿאַרן נאָמען פֿון טרוימען.
איך מיין דעם נומער
פֿון מײַנע תּהומען.

דעם נאָמען
פֿון די רוימען.

אַלטערנאַטיווע מעדיצין

מיר דאַכט אַז ס'ווערט אַלץ פּאָפּולערער בײַ די חרדים נאָר כ'האָב ניט קיין באַגלייבטע מקורים. איז איינער אַ לייענער אַ ליבהאָבער פֿון/מומחה אין אַזוינע קרײַזן?

מיידל בהיכל!

אַ ייִדישע טאָכטער איז אויסגעשטעלט פֿאַר אַ סכּנה: קאַליע ווערן דורך לימוד-התּורה.

פֿאָרשן די חסידים: העם בדד יושבֿ

לעצטנס האָט אַרויסגערופֿן קאָנטראָווערסיע אַ וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעט אין דעם אַמעריקען זשורנאַל אָוו סײַקײַעטרי וועגן סעקסועלער באַעוולונג [אַביוס] בײַ פֿרומע ייִדישע טעכטער. די מעלות און חיסרונות פֿון דער שטודיע האָט מען שוין אַרומגערעדט בײַ הירהורים, נאָר איך וויל דאָ אָפּשטעלן זיך אויף אַ פּונקט וואָס די מחברים האָבן אַרויסגעהויבן: דאָס, וואָס ס'איז ניטאָ קיין דעפֿינירטע באַפֿעלקערונג וואָס מע קען אויסניצן כּדי אויסצופֿאָרשן געזונט-ענינים (צי גאָר געזעלשאַפֿטלעכע פּראָבלעמען ווי גוואַלד-מעשׂים) אין דער גאָר פֿרומער קהילה.

ס'איז ניט גרינג גרינדן אַזאַ מין באַפֿעלקערונג אַפֿילו בײַ לײַטן. עס גייט אין זאַמלען דעם כּוח און מוח צו צונויפֿשטעלן אַ געהעריקן קאָהאָרט, ד"ה פּאַסיקע גרופּע פֿאָרשסוביעקטן וואָס שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ רעפּרעזענטאַטיוון מוסטער פֿון דער באַפֿעלקערונג וואָס מע וויל פֿאָרשן. פֿאַר אַ פּרעלימינאַרער פּראָבע (ווי די אויבן דערמאָנטע שטודיע) איז גענוג צו קויפֿן אַ רעקלאַמע אין צײַטונג, אָפּקלײַבן פֿוּן צווישן די אָפּרופֿערס מיט אַזאַ קריטעריע (די דאָזיקע מחברים האָבן נאָר אויסגעפֿרעגט די פֿרויען וואָס גייען אין מיקווה), און ניצן זייערע אינפֿאָרמאַציע. אידעאַל אָבער וואָלט מען, צום בײַשפּיל, צונויפֿגעזאַמלט אַ רשימה אַלע בתּי-מדרשות און שולן אין, לאָמיר זאָגן, וויליאַמסבורג, אויסרעכענען די נעמען און אַדרעסן פֿון אַלע בעלי-בתּים, און שיקן יעדן איינעם אַן אויספֿרעג (אַנקעטע) וואָס דערמיט וואָלט מען מייסד געווען אַ פֿאָרש-קאָהאָרט.

חלומען קען מען, בפֿרט אין מאַרטין לוטער קינג-טאָג.

מנהג און אַני-מאמינס, ריטואַל און רעאַקציע

פֿון אַרנאָלד אײַזן.

ווען אַ יחיד פֿירט-דורך אַ ריטואַל, זאָל זײַן מאָדערן צי פּאָסט-מאָדערן, איז אַוודאי אוממעגלעך צו וויסן מיט וואָס פֿאַר אַ כּוונות און מיינונגען (בכּיוונדיקע און ניט) ער איז באַגלייט. דאַכט זיך אָבער אַז די עצם לעבעדיקייט פֿון דער הײַנטצײַטיקער אַמעריקאַנער ייִדישקייט שטעקט דווקא אין די ריטואַלע הנהגות, וואָס דערלויבן פֿיל-טײַטשיקע באַטײַטן, אומדירעקטע אַני-מאמינס, און גרויסע עמאָציאָנעלע געבונדנקייט. ניט דאָס גלייבן אין תּורת-סיני האַלט דאָס רובֿ ייִדן בײַ ייִדישקייט במשך צוויי יאָרהונדערטער, ניט אַמאָל און ניט הײַנט. ניט דאָס פֿעלן פֿון גלויבן אין תּורת-סיני שטויסט זיי אָפּ. אַנדערע פֿאַקטאָרן ווירקן דאָ. אַ ייִדישע קהילה וואָס וויל האָבן אַ קיום טאָר ניט דערפֿאַר פּרווון איבערצײַגן יענעם אין די אמתן וואָס זי שטעלט מיט זיך פֿאָר, און אַוודאי ניט באַשולדיקן אחינו בני ישׂראל אין פֿאַרראַטן יענע אמתן אויב זיי האָבן ניט בדעה זיך אַוועקצושטעלן צווישן די גרענעצן פֿון דער טראַדיציע. וואָס יאָ - זי זאָל אָנבאָטן באַטײַטיקע בציבורדיקע איבערלעבענישן מיט הנהגות וואָס זײַנען מהנה סײַ שׂכלדיק סײַ עמאָציאָנעל, און האָפֿן אַז יענע ייִדן וועלן צוריקקומען צו שעפּן נאָך און נאָך.

אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן, קען זײַן ס'רובֿ, וועלן מסתּמא ניט קלײַבן זיך לאָזן אַרײַנפֿירן אין אַזאַ מינאָריטעט-גערעם [פֿון ייִדישקייט] דווקא ווײַל ס'איז דאָך אַ מינאָריטעט-גערעם. אַנדערע, הונגעריקערע נאָך באַטײַט/קהילה, "אַנדערש קוואַליפֿיצירט רעליגיעז" (לויט וועבער), מער געבונדן צו די אָבֿות צי מער אַקטיוו זוכנדיקע אויטאָריטעט, וועלן זײַן אָפֿטמאָליקערע אָפּהיטערס, און אויפֿדעקן דערפֿאַר מער באַטײַט וואָס זיי זוכן לויט די טערמינען וואָס די ייִדישע אָפּגעהיטנקייט [אָבסערוואַנס בלעז] וואַרפֿט אויף זיי אַרויף.

מיר לייגט זיך אויפֿן שׂכל -- אויב מע נעמט אָן אַז אַן אמתדיקער פּלוראַליזם אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן לאָזט זיך מקיים זײַן, אַן אמתדיקע אַנדערשקייט לאָזט זיך אָפּשאַצן, און אַ שאַרפֿערער מולטי-קולטוריזם לאָזט זיך דערגרייכן -- אַז וואָס מערערע ייִדן וועלן אויסקלײַבן מער אָפּגעהיטנקייט [אַבסערוואַנס] ביז אַ געוויסער מאָס [...]. איך האָב ניט איין מאָל אונטערגעשטראָכן אַז דעם הײַנטצײַטיקן אויפֿלעב פֿון אינטערעס סײַ בײַ רעליגיעזע אַדורכפֿירערס סײַ בײַ געלערנטע פֿון רעליגיע טאָר מען ניט פֿאַרגלײַכן מיטן אויפֿלעב פֿון דער ממשותדיקער רעליגיעזקייט וואָס [גרשון] שלום האָט דערויף געוואַרט און געפּריידיקט. די דאָזיקע באַמיִונגען טאָר מען אָבער ניט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט, אָדער -- וואָס איז די זעלבע זאַך -- אונטערגראָבן דורכן ראָמאַנטיזירן די פֿרומקייט פֿוּן די אָבֿות. הײַנט ווי אַמאָל איז דער ריטואַל אַ מעגלעכקייט פֿון ייִדישער אָנגעהעריקיייט אומבאַלאָדן פֿון אַני-מאמינס. דאַס פֿילן זיך מצוּווה ווײַזט אַרויס אַ שטאַרקע אומאַפּהענגיקייט פֿון תּרות-סיני, אַ פֿיל-פּנימדיקייט פֿון מקורים, אַ ריי איבערגעקליבענע תּקנות. די באַפֿרידיקונגען פֿון המשך זײַנען צו ממשותדיק מקריבֿ צו זײַן אָדער מוותּר צו זײַן -- ניט געקוקט אויף און צוליב דעם אינדיווידואַליזם אויפֿגעהאָדעוועט פֿון דער באַפֿרײַונג און דער אויטאָנאָמיע געמאָנט פֿון דער אויפֿקלערונג.

די מאָדערנע ייִדישקייט האַלט מען נאָך אַלץ צום גליק אין אויפֿבויען, ווי דאָס מיישבֿ זײַן זיך וועגן איר.

ברענען און פֿאַרברענען

אינטערעסאַנט, פֿאַר וואָס אויפֿן דאָרן פֿון שמות ווערט געזאָגט אויף חומש-טײַטש אַז ער ברענט און ווערט ניט פֿאַרברענט. באַזונדערש ווען צוויי פֿאַרשיידענע ווערטער ווערן דאָ באַנוצט, ווי אויך אין די תּרגומים: בוער און אוכּל. יהואש, להיפּוך, ווײַכט דאָ אָפּ אַ ביסל און ניצט טאַקע צוויי באַזונדערע ווערטער, "ברענען" און "פֿאַרצערט".

אַ שמועס זונטיק אויפֿן וועג אין חדר

טאָכטער: [דערזעט אַ גרויסן סאַנטאַ-באַלאָן לעבן אַ אויסשטעלונג חגא-ביימער] סאַנטאַ!

פֿאָטער: סאַנטאַ שפּילט בײַ אונדז ניט קיין ראָלע. מיר זײַנען ייִדן. [אַ גאַנצע דרשה.]

טאָכטער: [צעקײַט שוין.] מיר פּראַווען ניט קריסמעס?

[פּויזע.]

[אויסגערופֿן מיט התפּעלות:] סאַנטאַ!

איר בחור ווערט אַנדערש

ברוס, מעלעניס בחור, האָט געפֿונען גאָט נאָר איבערגעלאָזט זײַן מיידל אויף דער זײַט שאָסיי.

דער נאָך-מלחמהדיקער יעקבֿ גלאַטשטיין

אין נײַעם נומער פּאַקן-טרעגער גייט אַ געלונגענע איבערזעצונג פֿון גלאַטשטיינס ווען יאַש איז געקומען, מיט אַן ענגליש-הקדמהלע רותּ ווײַסעס, ווידער מיט דער טענה אַז דער מאָדערניסטישער עקספּערימענטאַליסט פֿוּן פֿאַר דער מלחמה האָט דערנאָכדעם אָפּגעטראָטן דעם וועג אַ מער נבֿיאישן טיפּ, ניכטערער, מער ייִדישלעך און (דערפֿאַר) מער נושׂא-חן בײַ ווײַס. בײַ מיר אָבער איז פֿאַרקערט. כאָטש ביידע גלאַשטיינס (גלאַטשטיינער?) זײַנען כּדאַי צו ליינען און צעקײַען, זײַנען די צוגאַנגען פֿון פֿאַר-מלחמהדיקן פֿריש און פּיִאָנעריש, און להיפּוך איז דער אויסגעשלאָפֿענער מער אַ בעל-דרשן, פֿאַרליבט אין אייגענעם קול. ניט וואָס דאָס איז ניט אַ געשליפֿענע און קלוגע צונג. פּשוט אַז ייִדישלעך איז ניט אַלע מאָל דורכדרינגענדיק פֿאַסצינירנדיק...

געשטאָכן פֿון נאָדל

ר' דוד, דער סיגעטער עילוי, באַקענט זיך מיט אַ בחור ספֿק עילוי ספֿק מאָדנער פֿויגל.

באַפּטיסטן און האַסידס

קעראָלײַן און מאַושע ווילן מאַכן אַ לעבן. נאָר ווי אַזוי?

פֿון וואַנען שטאַמט דאָס וואָרט "הלכה"?

אין ספֿר עזרא, דעם אַראַמעישן טייל, געפֿינט זיך אַ וואָרט "הֲלָךְ" טײַטש "אָפּצאָל". געסעניוס פֿאַרבינט דאָס וואָרט מיטן בבֿלישן "אילקו", טײַטש "שטײַער." דערצו נאָך איז אַ באָדן-שטײַער אויף אַראַמעיש אַ "הלכתא".

בקיצור קען זײַן אַז דאָס וואָרט הלכה געפֿינט זײַן שורש אין דעם זינען פֿון אַ באַשטימטן געזעץ. פֿוּן אַ באַשטימטן באָדן-שטײַער.

פֿון ר' שאול ליבערמאַן, דרך די געלערנטע בעלי-בלאָג "אָן דע מיין לײַן."