יום שני, אוקטובר 16, 2006
פֿילאַקטעריעס
מיט פֿרייד האָב איך באַקומען דעם נײַעם נומער ווײַטער. איבערגעלייענט און געטיילט דעם חנעוודיקן קאַרטון מיטן מיידעלע. נאָר איינס האָט מיך ממש פּריטשמעליעט -- פֿארן וואָרט "לוויה" דער טײַטש "טרויערצוג". וואָס איז דאַס -- אַ מרה-שחורהדיקע באַן? עס דערמאָנט מיך אין אַלטן וויץ: דער גוי פֿרעגט וואָס איז דאָס וואָס מע לייגט אויפֿן אָרעם, און דער ייִד זאָגט "פֿילאַקטעריעס"...
יום שישי, ספטמבר 22, 2006
יום רביעי, ספטמבר 20, 2006
תהא שנת . . .
סגולת זכויות
סחיטת זיתים
סילוק זעם
סבלנות זרים
אָדער . . .
סופער-זיסקייט
סודותדיקע זאַפטיקייט
סתם-"זוי"
סחיטת זיתים
סילוק זעם
סבלנות זרים
אָדער . . .
סופער-זיסקייט
סודותדיקע זאַפטיקייט
סתם-"זוי"
יום חמישי, ספטמבר 14, 2006
אויסגעבראכן די מילחמה
--מע זאל מיך ברענען און בראטן! מע זאל אויפפרעסן מיין פלייש! מע זאל אויפשטעלן א לאגער, מע זאל צונויפזאמלען פאלקן מיט בריגאדן מיט רעגימענטן קעגן מיר! אפילו דער אייבערשטער זאל אויפהייבן קעגן מיר א מילחמה (שטייט דאך אז די מילחמה זאל אליין אויפשטעלן זיך, נאר ווען איז דאס געהערט געווארן אז א מילחמה זאל זיך אליין שאפן?), אויך אין דעם פאל וואל איך ניט מורא האבן. איך וועל זיין זיכער אין דעם!
--אין וואס?
--אה..."אחת שאלתי". לאמיר נאר א פרעג טאן.
ג אִם־תַּֽחֲנֶ֬ה עָלַ֨י ׀ מַֽחֲנֶה֮ לֹֽא־יִירָ֪א לִ֫בִּ֥י
אִם־תָּק֣וּם עָ֭לַי מִלְחָמָ֑ה בְּ֝זֹ֗את אֲנִ֣י בוֹטֵֽחַ׃
אז א מחנה זאל לאגערן אויף מיר,
וועט ניט מורא האבן מיין הארץ.
אז א מלחמה זאל אנשטיין אויף מיר,
בין איך פון דעסט וועגן זיכער.
--אין וואס?
--אה..."אחת שאלתי". לאמיר נאר א פרעג טאן.
ג אִם־תַּֽחֲנֶ֬ה עָלַ֨י ׀ מַֽחֲנֶה֮ לֹֽא־יִירָ֪א לִ֫בִּ֥י
אִם־תָּק֣וּם עָ֭לַי מִלְחָמָ֑ה בְּ֝זֹ֗את אֲנִ֣י בוֹטֵֽחַ׃
אז א מחנה זאל לאגערן אויף מיר,
וועט ניט מורא האבן מיין הארץ.
אז א מלחמה זאל אנשטיין אויף מיר,
בין איך פון דעסט וועגן זיכער.
יום שלישי, ספטמבר 12, 2006
די שׂונאים זיינען ביי דער טיר
ב בִּקְרֹ֤ב עָלַ֨י ׀ מְרֵעִים֮ לֶֽאֱכֹ֪ל אֶת־בְּשָׂ֫רִ֥י
צָרַ֣י וְאֹֽיְבַ֣י לִ֑י הֵ֖מָּה כָֽשְׁל֣וּ וְנָפָֽלוּ׃
תרגום יהואש:
אז די שלעכטטוער גענענען צו מיר
צו עסן מיין פלייש --
מיינע דריקער און מיינע פיינט --
ווערן זיי געשטרויכלט און פאלן.
די דאזיקע צוויי פסוקים זיינען ווידער ניט קיין ריין-ניצחונישע. עס שמעקט מיט אויסגעמיטענעם דורכפאל, מיט ייאוש וואס האט נאר אין דער רגע עפעס אפגעלאזט. מע כאפט אפ דעם אטעם נאר בדרך-כלל ווערט מען געווארגט. והא-ראיה: ס'ווערט שוין אויסגעשטעלט דעם בעל-תהילימס בשׂר -- פלייש! אוודאי איז בשׂר אויך טייטש "קערפער, פלייש" אין אלגעמיינעם זין, נאר איז שווער אין דעם פסוק (וואס נעמט אריין די ווערטער קרב און בשׁר) אפצולייקענען די ריחות פון קרבנות וואס לאזן זיך דערהערן. מיט אנדערע ווערטער: דער נאראטאר איז שוין גרייט אויפן מזבח פון זיינע פיינט, נאר זיי ווערן ניכשל. ניט וואס ער איז אין גאנצן געזונט אדער לעבעדיק, נאר וואס זיי זיינען שוואך און קענען ניט אדורכפירן זייער ניצחון. דער מעסער גליטשט זיי ארויס פון דער האנט בשעת ער ליגט אן א שיץ אויף דער ערד.
ווידער אויך אין די פסוקים ווערט די שלעכטטוער און פליישפרעסער אויך באצייכנט ווי דריקער און פיינט. איז דען נייטיק? פרעגט זיך די קשיא: אפשר זיינען די דאזיקע פליישפרעסער גאר די (פריערדיקע) פריינט דעם בעל-תהילימס, וואס האבן אים פארהפקרט? דערפאר מוזן זיי אזוי אנגערופן ווערן.
צָרַ֣י וְאֹֽיְבַ֣י לִ֑י הֵ֖מָּה כָֽשְׁל֣וּ וְנָפָֽלוּ׃
תרגום יהואש:
אז די שלעכטטוער גענענען צו מיר
צו עסן מיין פלייש --
מיינע דריקער און מיינע פיינט --
ווערן זיי געשטרויכלט און פאלן.
די דאזיקע צוויי פסוקים זיינען ווידער ניט קיין ריין-ניצחונישע. עס שמעקט מיט אויסגעמיטענעם דורכפאל, מיט ייאוש וואס האט נאר אין דער רגע עפעס אפגעלאזט. מע כאפט אפ דעם אטעם נאר בדרך-כלל ווערט מען געווארגט. והא-ראיה: ס'ווערט שוין אויסגעשטעלט דעם בעל-תהילימס בשׂר -- פלייש! אוודאי איז בשׂר אויך טייטש "קערפער, פלייש" אין אלגעמיינעם זין, נאר איז שווער אין דעם פסוק (וואס נעמט אריין די ווערטער קרב און בשׁר) אפצולייקענען די ריחות פון קרבנות וואס לאזן זיך דערהערן. מיט אנדערע ווערטער: דער נאראטאר איז שוין גרייט אויפן מזבח פון זיינע פיינט, נאר זיי ווערן ניכשל. ניט וואס ער איז אין גאנצן געזונט אדער לעבעדיק, נאר וואס זיי זיינען שוואך און קענען ניט אדורכפירן זייער ניצחון. דער מעסער גליטשט זיי ארויס פון דער האנט בשעת ער ליגט אן א שיץ אויף דער ערד.
ווידער אויך אין די פסוקים ווערט די שלעכטטוער און פליישפרעסער אויך באצייכנט ווי דריקער און פיינט. איז דען נייטיק? פרעגט זיך די קשיא: אפשר זיינען די דאזיקע פליישפרעסער גאר די (פריערדיקע) פריינט דעם בעל-תהילימס, וואס האבן אים פארהפקרט? דערפאר מוזן זיי אזוי אנגערופן ווערן.
יום חמישי, ספטמבר 07, 2006
לדוד ה' אורי
לאמיר זיך באקענען מיטן אנהייב פון דאזיקן מיזמור -- דער 27סטער קאפטיל תהילים, וואס מע זאגט אין דער צייט פון יאר.
א לְדָוִד: יְהוָה, אוֹרִי וְיִשְׁעִי--מִמִּי אִירָא;
יְהוָה מָעוֹז-חַיַּי, מִמִּי אֶפְחָד.
תרגום יהואש:
פון דודן.
גאט איז מיין ליכט און מיין הילף,
פאר וועמען זאל איך מורא האבן?
גאט איז די פעסטונג פון מיין לעבן,
פאר וועמען זאל איך אנגסטן?
(לייענערס וואס קענען זיך טיילן מיטן טייטש וואס מע זאגט אין היינטיקע חדרים ווערן הארציק פארבעטן אריינצושיקן זייערע ווערטער.)
ווי אין אנדערע קאפיטלעך תהילים איז ניט קלאר מיט וועמען מע האט צו טאן ווי דער נאראטאר, דער בעל-תהילים. אויב דוד-המלך, פאר וואס איז נייטיק דער צוגאב "לדוד"? (און, צוריקגערעדט, אויב ניט דוד, איז פאר וואס טאקע אזא צושריפט?) דאס איז איין מאל אוועק. א צווייטע זאך איז אויך ניט קלאר פון די ערטשע פסוקים (וואס ווערט פארגלעט פון תרגום יהואש): צי ווענדט זיך דער בעל-מחבר צום אייבערשטן דירעקט (גאט, מיין ליכט און מיין הילף, אאז"וו), צי דערמאנט ער פשוט גאטס נאמען?
דער עיקר אבער, וואס דער בעל-מחבר איז אריינגעטאן אין פחד און מורא, באלאגערט פון זיינע פיינט. ער זאגט אפ דעם פחד בשעת ער שפירט אים שטארק. ער לויבט גאט ווי א פעסטונג בשעת ער דערזעט שוין די שׂונאשע מיליטער.
דער גאנצער קאפיטל וועט זייין א דראמע, א באלאנץ צווישן פחד און אמונה, מורא און מוט. ס'איז ניט שייך די ימים-נוראים ווייל עס האנדלט זיך דא מיט תשובה-טאן אדער ווידוי. דא האנדלט זיך אין אמתן לעבנס-שרעק וואס יעדער אייינער שפירט מיט ביינער און מוח יעדע רגע, וויפל יארן מ'איז נאר זוכה דערצו. ווער עס וועט געווינען -- מורא אדער מוט - וועלן מיר זען (אדער ניט) ביזן סוף קאפיטל, וואס מיר וועלן אי"ה דורכלערנען ביז ראש-השנה.
א לְדָוִד: יְהוָה, אוֹרִי וְיִשְׁעִי--מִמִּי אִירָא;
יְהוָה מָעוֹז-חַיַּי, מִמִּי אֶפְחָד.
תרגום יהואש:
פון דודן.
גאט איז מיין ליכט און מיין הילף,
פאר וועמען זאל איך מורא האבן?
גאט איז די פעסטונג פון מיין לעבן,
פאר וועמען זאל איך אנגסטן?
(לייענערס וואס קענען זיך טיילן מיטן טייטש וואס מע זאגט אין היינטיקע חדרים ווערן הארציק פארבעטן אריינצושיקן זייערע ווערטער.)
ווי אין אנדערע קאפיטלעך תהילים איז ניט קלאר מיט וועמען מע האט צו טאן ווי דער נאראטאר, דער בעל-תהילים. אויב דוד-המלך, פאר וואס איז נייטיק דער צוגאב "לדוד"? (און, צוריקגערעדט, אויב ניט דוד, איז פאר וואס טאקע אזא צושריפט?) דאס איז איין מאל אוועק. א צווייטע זאך איז אויך ניט קלאר פון די ערטשע פסוקים (וואס ווערט פארגלעט פון תרגום יהואש): צי ווענדט זיך דער בעל-מחבר צום אייבערשטן דירעקט (גאט, מיין ליכט און מיין הילף, אאז"וו), צי דערמאנט ער פשוט גאטס נאמען?
דער עיקר אבער, וואס דער בעל-מחבר איז אריינגעטאן אין פחד און מורא, באלאגערט פון זיינע פיינט. ער זאגט אפ דעם פחד בשעת ער שפירט אים שטארק. ער לויבט גאט ווי א פעסטונג בשעת ער דערזעט שוין די שׂונאשע מיליטער.
דער גאנצער קאפיטל וועט זייין א דראמע, א באלאנץ צווישן פחד און אמונה, מורא און מוט. ס'איז ניט שייך די ימים-נוראים ווייל עס האנדלט זיך דא מיט תשובה-טאן אדער ווידוי. דא האנדלט זיך אין אמתן לעבנס-שרעק וואס יעדער אייינער שפירט מיט ביינער און מוח יעדע רגע, וויפל יארן מ'איז נאר זוכה דערצו. ווער עס וועט געווינען -- מורא אדער מוט - וועלן מיר זען (אדער ניט) ביזן סוף קאפיטל, וואס מיר וועלן אי"ה דורכלערנען ביז ראש-השנה.
יום שלישי, אוגוסט 22, 2006
אויף זינדענבאומער אליי
צוריקגעפאלן אהער
צווישן אייערע זיסע גלידער.
איך -- אייך אנטקעגן
מיט שלשלת-צונג.
איך -- מיט אייך אין איינעם
סיי דעם תשמיש
סיי דער מיטה.
צווישן אייערע זיסע גלידער.
איך -- אייך אנטקעגן
מיט שלשלת-צונג.
איך -- מיט אייך אין איינעם
סיי דעם תשמיש
סיי דער מיטה.
יום שני, אוגוסט 21, 2006
יום חמישי, אוגוסט 10, 2006
יום שלישי, אוגוסט 01, 2006
אויפן אינטענסיוון אפטייל
(פון א בריוו צו א חבר)
עס גייט.
שוין פארענדיקט איין חודש ביי די מעדיצין-אפטיילן ביים שפיטאל א"נ "טיש", דאס הייסט א פריוואטער שפיטאל ווו די רעזידענטן זיינען ניט די אייגענע בעלי-בתים ווי אין די גרויסע עפנטלעכע שפיטעלער. א חיסרון, נאר כ'האב דארט גוט פארבראכט, כאטש געהארעוועט.
מאנטיק איז געווען מיין ערשט טאג אין אינטענסיוון אפטייל פון וועטעראנען-שפיטאל. כ'בין געווען אויף דער וואך, געמוזט אויפבלייבן די גאנצע נאכט. כ'קען ניט זאגן אז מיינע רעזידענטן (אויפפאסערס) אין דער ראטאציע זיינען סימפאטישע אדער שטיצערישע, נאר מילא. שרעקלעך אינטערעסאנט. אפילו מיר דאכט זיך, אז כ'טויג ניט אויף דער גאנצער ארבעט. צוליב מיינע ליימענע הענט און מין שוואכער ראיה בין איך ניט דער גרעסטער מאדים אויף "פראצעדורן", למשל ציען בלוט, אראפנעמען אן ארטעריע-גאז, אד"גל. פון אריינלייגן א צענטראל-ליניע שוין אפגערעדט. נאר איך וועל זיך צולערנען -- אמת?.
א פאציענט האט מען רחמנא לצלן געמוזט אויפמינטערן אין מיטן נאכט. מע האט אין געפונען א פארחלשטער און גערופן די פיקוח-נפש-מאנשאפט (גערופן א "קאד"). כ'בין געשטאנען ביים חולע און געגעבן שטארקע דרוקן דעם ברוסט. כ'קען ניט זאגן אז ער איז געקומען "צו זיך", ווייל קיין ריטעם איז ביי זיין הארץ ניט געווען פולע פופצן מינוט און זיין מוח גייט כמעט אין גאנצן ניט, נאר ער איז היינט אנגעקומען אויפן אינטענסיוון אפטייל. מע האט אים, מער ווייניקער, צוריקגעבראכט.
קומט אויס, אז על-פי זיינע פארלאנגען, אויסגעדריקטע פריער, האט מען אים ניט געטארט אויפמינטערן אויף אזא אופן, ניט געטארט אים צובינדן צו די טרייבעלעך מיט די מאשינען. איז דאס א ברכה צי א קללה?
אזוי, על-רגל-אחת. איך זע זיך א מאל מיטן משפחהלע. א גרויסע איראניע -- ביים גיין איבער די פאציענטן אויפן "אפטייל" האב איך געזען ווי א פאר קוקן אויף די נייעס . . . וועגן ישראל. שטעל זיך פאר, איך פרווו ארויסהעלפן א חולה-מסוכן מיט זיין נידעריקן בלוט-דרוק בשעת די טרייפענע כלי שרייט וועגן ציווילע קרבנות.
טויט און לעבן אויף טריט און שריט.
עס גייט.
שוין פארענדיקט איין חודש ביי די מעדיצין-אפטיילן ביים שפיטאל א"נ "טיש", דאס הייסט א פריוואטער שפיטאל ווו די רעזידענטן זיינען ניט די אייגענע בעלי-בתים ווי אין די גרויסע עפנטלעכע שפיטעלער. א חיסרון, נאר כ'האב דארט גוט פארבראכט, כאטש געהארעוועט.
מאנטיק איז געווען מיין ערשט טאג אין אינטענסיוון אפטייל פון וועטעראנען-שפיטאל. כ'בין געווען אויף דער וואך, געמוזט אויפבלייבן די גאנצע נאכט. כ'קען ניט זאגן אז מיינע רעזידענטן (אויפפאסערס) אין דער ראטאציע זיינען סימפאטישע אדער שטיצערישע, נאר מילא. שרעקלעך אינטערעסאנט. אפילו מיר דאכט זיך, אז כ'טויג ניט אויף דער גאנצער ארבעט. צוליב מיינע ליימענע הענט און מין שוואכער ראיה בין איך ניט דער גרעסטער מאדים אויף "פראצעדורן", למשל ציען בלוט, אראפנעמען אן ארטעריע-גאז, אד"גל. פון אריינלייגן א צענטראל-ליניע שוין אפגערעדט. נאר איך וועל זיך צולערנען -- אמת?.
א פאציענט האט מען רחמנא לצלן געמוזט אויפמינטערן אין מיטן נאכט. מע האט אין געפונען א פארחלשטער און גערופן די פיקוח-נפש-מאנשאפט (גערופן א "קאד"). כ'בין געשטאנען ביים חולע און געגעבן שטארקע דרוקן דעם ברוסט. כ'קען ניט זאגן אז ער איז געקומען "צו זיך", ווייל קיין ריטעם איז ביי זיין הארץ ניט געווען פולע פופצן מינוט און זיין מוח גייט כמעט אין גאנצן ניט, נאר ער איז היינט אנגעקומען אויפן אינטענסיוון אפטייל. מע האט אים, מער ווייניקער, צוריקגעבראכט.
קומט אויס, אז על-פי זיינע פארלאנגען, אויסגעדריקטע פריער, האט מען אים ניט געטארט אויפמינטערן אויף אזא אופן, ניט געטארט אים צובינדן צו די טרייבעלעך מיט די מאשינען. איז דאס א ברכה צי א קללה?
אזוי, על-רגל-אחת. איך זע זיך א מאל מיטן משפחהלע. א גרויסע איראניע -- ביים גיין איבער די פאציענטן אויפן "אפטייל" האב איך געזען ווי א פאר קוקן אויף די נייעס . . . וועגן ישראל. שטעל זיך פאר, איך פרווו ארויסהעלפן א חולה-מסוכן מיט זיין נידעריקן בלוט-דרוק בשעת די טרייפענע כלי שרייט וועגן ציווילע קרבנות.
טויט און לעבן אויף טריט און שריט.
יום שבת, יולי 08, 2006
. . . און די חילול-השמס פרוכפערן זיך און מערן
אונטערגעהערט אין שפיטאל:
א דאקטער בעט ביי א יידענע, וואס איר מאמע ליגט אין שפיטאל, דערלויבעניש צו געבן דער פאציענטקע א בלוט-טראנספוזיע.
גיט די יידענע א פרעג:
"צי איז ניט פאראן אזא מין טראנספוזיע, ווו מע גיט יידן נאר בלוט פון אנדערע יידן?"
קאלטבלוטיק קען איך פארשטיין ווי אזוי אזא שיגעון וואלט אויפגעקומען, און דאך איז שרעקלעך פארצושטעלן זיך די השקפה פון אזא מענטש. ניט אמת?
א דאקטער בעט ביי א יידענע, וואס איר מאמע ליגט אין שפיטאל, דערלויבעניש צו געבן דער פאציענטקע א בלוט-טראנספוזיע.
גיט די יידענע א פרעג:
"צי איז ניט פאראן אזא מין טראנספוזיע, ווו מע גיט יידן נאר בלוט פון אנדערע יידן?"
קאלטבלוטיק קען איך פארשטיין ווי אזוי אזא שיגעון וואלט אויפגעקומען, און דאך איז שרעקלעך פארצושטעלן זיך די השקפה פון אזא מענטש. ניט אמת?
יום שלישי, יוני 27, 2006
איך בין אליין אין צימער
איך בין אליין אין צימער
און איך זוך דיך. כמעט
אליין. דארט ווו דו ביסט
זוך מיך.
איך האב געפרוווט זיין
א נאסע באשעפעניש
א יוצא-וניכנס
ביי סכנה און אנטוישונג.
כ'האב צו פיל. באווייזן מרה-שחורה
קען איך ניט. איך וויל זיין
גליקלעך, וועלט -- גוט
מארגן. בלייב ניט ווייט
פון מיר. איך בין גליקלעך.
איך האב ניט דערמאנט מיין אימת-מוות
און איך האב ניט געוויינט.
און איך זוך דיך. כמעט
אליין. דארט ווו דו ביסט
זוך מיך.
איך האב געפרוווט זיין
א נאסע באשעפעניש
א יוצא-וניכנס
ביי סכנה און אנטוישונג.
כ'האב צו פיל. באווייזן מרה-שחורה
קען איך ניט. איך וויל זיין
גליקלעך, וועלט -- גוט
מארגן. בלייב ניט ווייט
פון מיר. איך בין גליקלעך.
איך האב ניט דערמאנט מיין אימת-מוות
און איך האב ניט געוויינט.
יום שישי, יוני 23, 2006
חילול-השם אויף פיר פיס און צוויי
איך בין שטאלץ פון מיין באוועגונג, ד"ה די קאנסערוואטיוון, וואס נעמט שריט אויסצופארשן דעם חילול-השם וואס מע באגייט ביים אגרי-פראסעסארס-שעכטהויז אין אייאווא. און איך ווונדער זיך וויייטער, הלמאי דער "א-יו", וואס איז אזוי מקפיד אין אלץ, איז דווקא מקיל ווען עס גייט די רייד וועגן גויישע ארבעטער. הגר והאזרח?
(זייט מוחל פאר דער טיפאגראפישער ניט-אויסגעהאלטנקייט, נאר כ'האב זיך נאר וואס געקויפט א מעק און עפעס איז דער מער מיט די ייווא-פינטעלעך. איר האט אן עצה?)
(זייט מוחל פאר דער טיפאגראפישער ניט-אויסגעהאלטנקייט, נאר כ'האב זיך נאר וואס געקויפט א מעק און עפעס איז דער מער מיט די ייווא-פינטעלעך. איר האט אן עצה?)
יום שבת, יוני 17, 2006
פֿיר אויס
פֿיר אויס, יצר.
מיט אבֿר אין איינעם
זאָל זײַן געעבֿירהט.
כ´בין אַ מילגרוים
פֿול מיט זרע. מײַן סיביר
איז די זון־געשׂרפֿעטע
זומערטעג.
אין גלות
ברענג מיר זונשמירעכץ
און נשים.
יום חמישי, יוני 08, 2006
פֿון לימענעס מאַכט לימענאַדע
אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס גייט מײַנער אַן אָפּרוף אויף שיקל פֿישמאַנס אַן אַרטיקל. מע האָט אומברחמנותדיק רעדאַקטירט, ברענג איך דאָ מײַן גאַנצע אַריכות.
פֿענצטערס פֿון ייִדיש־געלעגנהייט
אַן אָפּרוף פּראָפֿ´ שיקל פֿישמאַן
אין דעם פֿאָרווערטס פֿון פֿינפֿטן מײַ, אין זײַן שטענדיקן רובריק, לאָזט אויס שיקל פֿישמאַן שוין ווידער אַ קול־קורא. די ייִדישע וועלטלעכקייט שטייט פֿאַר אַ סכּנת־נפֿשות. (ער האַלט אויך אַז די וועלטלעכע ייִדישקייט איז געפֿערלעך קראַנק, נאָר דאָס האַלט ער פֿאַר אַ קומעדיקן קאָלום.)
איך דאַרף מודה־ומתוודה זײַן אַז ד"ר פֿישמאַן (אָדער, ווי כ´וואָלט אים גערופֿן אין אַ מער ייִדישלעכן קאָנטעקסט, ר´ שיקל) איז געווען צווישן די סאַמע פֿריִסטע בעלי־משפּיע אויף מײַן וועגן צו ייִדישקייט און ייִדיש־שפּראַכיקייט – כאָטש דאָס איז ווייניק שײַך. מוז מײַן צוגאַנג צו זײַנע געדאַנקען זײַן אײַנגעזאַפּט ניט נאָר מיט דרך־ארץ נאָר אויך – מיט ייִראת־הכּבֿוד. צוריקגערעדט אָבער איז די תּורה פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט צו וויכטיק, און די הײַנטיקע מערכה צו אַ ביטערע, מע זאָל פֿאַרשווײַגן ערנצטע חילוקי־דעות. אַדרבא, תּורה היא וללמוד אַני צריך. די וויכטיקסטע פֿראַגעס מוז מען אָפֿן דיסקוטירן, אַפֿילו אָן מורא פֿאַר אומדרך־ארץ.
ווײַל דער אמת איז אַזאַ: די געפֿאַרן וואָס שיקל פֿישמאַן זעט אויפֿן באָדן פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער וועלטלעכקייט קען מען אויך טײַטשן ווי געלעגנהייטן, פּאַסיקע פֿענצטערס וואָס קוקט אַרויס אויף אַ נײַעם מאָרגן. מיר וועלן איינציקווײַז אַרומרעדן ווי אַזוי די חיסרונות וואָס פֿישמאַן דערמאָנט קענען אפֿשר איבערגעטײַטש אָדער באַאַרבעט ווערן ווי פּאָטענציאַלע איניציאַטיוון.
ליטעראַטור.
פֿישמאַן גיט צו וויסן, אַז ער מיט זײַן פֿרוי האָבן דעם שיינעם מינהג פֿון לייענען אַ ייִדיש־בוך יעדער שבת בײַ טאָג, און לעצטנס איז ניטאָ קיין סך וואָס צו לייענען. יעדער ווייסט אַז דער אַלגעמיינער פֿאַקט, אַז ווייניקער ביכער ווערט אַרויסגעגעבן יאָר־אײַן יאָר־אויס, איז ניטאָ אָפּצופֿרעגן. ס´איז אַן אָנגעיינדיקע ליטעראַרישע טראַגעידע וואָס מיר זײַנען מסתּמא ניט מסוגל אָפּצושטעלן. צוריקגערעדט אָבער קומט אויף, אין איין צײַט, אַ נײַע ליטעראַטור, וואָס מע קען מסתּמא ניט לייענען שבת בײַ טאָג – און אויב שוין יאָ, נאָר אַרויסגעדרוקטערהייט. די רייד גייט וועגן די קירצערע זשאַנערס וואָס זײַנען באַשאַפֿן געוואָרן, ממש יש מאַין, במשך די לעצטע צען יאָר אַ דאַנק דעם אינטערנעט: בלאָגס, פּאָסטס (קירצערע שריפֿטן) אויף אינטערנעץ־שמועס־פֿאָרומס, אד"גל. די דאָזיקע זשאַנערס זײַנען פּאָפּולער, ניט עסטעטיש געשליפֿן, און וועלן מסתּמא ניט דערפֿירן צו קיין ווידער־אויפֿלעבונג פֿון בוכפֿאָרעמדיקער ליטעראַטור. ס´איז אָבער אַ טעות אָפּצושאַצן אַלץ לויט די קריטעריעס פֿון דער בוך־ליטעראַטור, ווײַל די קירצערע פֿאָרמעס האָבן זייערע אייגענע, גאָר באַזונדערע מעלות.
דאָ איז ניט דער פּלאַץ אַרײַנצוגיין אין אַ דיסקוסיע, וועלכע מדרגה אָדער זשאַנער ליטעראַטור איז „בעסער“ צי „ערגער“. אַזוי שפּעט אין דער געשיכטע פֿון ליטעראַרישער טעאָריע דאַרף מען סײַ ווי שוין אײַנזען, אַז אַ סך סתּירות באַלאַגערן אַזאַ צוגאַנג. לאָמיר פּשוט מודה זײַן, אַז דער דורכפֿאַל פֿון דער ייִדישער ביכער־פראָדוקציע איז אַ טראַגעדיע, נאָר פֿרייד קען מען אויך געפֿינען אין הײַנטיקן, פֿאַרצווײַגטן־פֿאַרוועבטן ייִדיש וואָרט. מע דאַרף כּסדר האַלטן פֿאַרן אויג ניט נאָר דער פֿאַרנעם פֿון דער אַבֿידה, נאָר אויך דאָס חשיבֿות פֿון די מעגלעכקייטן וואָס שטייען אונדז פֿאַר.
סאָציאַליזם
פֿישמאַן באַמערקט ווײַטער אַז דער סאָציאַליזם איז אַ מאָל געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדישער וועלטלעכקייט. פֿאַרן מחבר פֿון די שורות, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ סבֿיבֿה וואָס האָט ניט געלייגט דעם מינדסטן טראָפּ אויפֿן סאָציאַליזם, און – דערצו נאָך – אין אַן אַמעריקע וווּ אַפֿילו דאָס פּאַרעווע „ליבעראַל“ איז געוואָרן אַ גראָב וואָרט, איז שווער צו פֿאַרשטיין ווי מע קען זיך שטאַרק פֿאַרבענקן נאָך אַזאַ באַגריף. מסתּמא איז פֿישמאַן יאָ גערעכט, וואָס פֿאַר די וואָס זײַנען געשוווּמען אין ים פֿון אַמאָליקער וועלטעכקייט, איז אַזאַ אַבֿידה אַ שטאַרקער קלאַפּ. פֿאַרן נײַעם דור אָבער איז פּאָליטיק בכלל ניט דער פֿאַרכאַפּנדיקע לעבנספֿראַגע וואָס אַ מאָל. מע וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן, אַז פּאָליטיק איז נאָר איין נייטיקער עלעמענט פֿאַר אַ קולטורעלע באַוועגונג, און – נאָך מער – אַן עלעמענט וואָס קען זיך בײַטן לויטן פֿאַרלאַנג און צוגאַנג פֿון יחיד אָבער סובקולטור אין וועלכער מע געפֿינט זיך.
ווי אַ מיטגליד פֿון אומוויסיקן ייִנגערן דור, קען איך זאָגן אַז נאָכן סאָציאַליזם בענקט זיך ניט. אויף זײַן אָרט אָבער געפֿינט זיך אַ פֿאַשידן־מיניקער „מולטי־פּאָליטיקיזם“ וואָס קען צושטעלן – ווידער – נאָך מער געלעגנהייטן פֿאַר דער ייִדישער וועלטלעכקייט פֿון מאָרגן.
ייִדיש
דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. פֿאַראַן הײַנט ווייניקער ייִדיש־רעדערס וועלטלעכע ייִדן ווי ווען עס איז. דאָס איז אַוודאי אַ מציאות ניט אָפּצופֿרעגן. פֿונדעסטוועגן, און בהסכּם מיטן טאָן פֿון די דאָזיקע באַמערקונגען, קען מען זאָגן אַז דער חובֿבֿ־ייִדיש שטייט פֿאַר אַ פּאָר נײַע, ממש ניט־פֿאָראויסזעעוודיקע אַנטוויקלונגען – ברייטע, ליכטטיקע פֿענצטערס פֿון געלעגנהייט. דאָס ערשטע, פֿאַרשטייט זיך, איז דאָס צעוואַקסן זיך (און דאָס פֿאַרצווײגן זיך) פֿון אַ טויזנטער־קעפּיקן ציבור חסידים געבוירענע (און „געבערנדיקע“) ייִדיש־רעדערס. איז דאָס דען ניט אַ פֿאַנטאַסטישע סיבה אָנצוּווענדן אַ נײַעם קוק אויף אונדזער ייִדיש־אַרום?
והשנית, און מער קאָנטראָווערסיעל, דאַרף מען ערנצט באַטראַכטן דעם פֿאָרלייג פֿון דזשעפֿרי סאַנדלער אין זײַן נאָוואַטאָריש בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד“, וואָס דער הויפּט־חידוש דערפֿון קען אויסזען, אין פֿלוג, גאָר אַן אַנטוישונג: אַז מיר לעבן שוין וואָס שײַך ייִדיש אין אַ „פּאָסט־ווערנאַקולאַרער“ תּקופֿה, ווען דאָס רעדן ייִדיש איז ווייניקער וויכטיק, ווי דער ייִדיש־באַגריף אַליין.
אַרום און אַרום, צווישן די צוויי לכאורה־סתּירותדיקע טענדענצן, ווי יכין און בועז פֿון אַמאָליקן בית־המקדש, קען מען אויפֿבויען אַ ייִדישיזם וואָס שעפּט פֿון ביידע – סײַ פֿון דער זיכערקיייט און נאַטירלעכקייט פֿון אַ גערעדטן ייִדיש, סײַ פֿון דער אָפֿנקייט און מאָדערנקייט פֿון ייִדיש ווי אַ באַגריף.
סך־הכּל
דער סך־הכּל איז . . . אַז דער סך־הכּל איז נאָך ניט אונטערצוציִען. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז איין מענטשס קריזיס קען זײַן דער געלעגנהייט פֿון אונטערוואַקסנדיקן דור. לאָמיר האָפֿן, אַז סײַ דעם געלעכערטן מויער, סײַ די אָפֿענע פֿענצטערס וועט מען ניט פֿאַרקוקן.
אַן אָפּרוף פּראָפֿ´ שיקל פֿישמאַן
אין דעם פֿאָרווערטס פֿון פֿינפֿטן מײַ, אין זײַן שטענדיקן רובריק, לאָזט אויס שיקל פֿישמאַן שוין ווידער אַ קול־קורא. די ייִדישע וועלטלעכקייט שטייט פֿאַר אַ סכּנת־נפֿשות. (ער האַלט אויך אַז די וועלטלעכע ייִדישקייט איז געפֿערלעך קראַנק, נאָר דאָס האַלט ער פֿאַר אַ קומעדיקן קאָלום.)
איך דאַרף מודה־ומתוודה זײַן אַז ד"ר פֿישמאַן (אָדער, ווי כ´וואָלט אים גערופֿן אין אַ מער ייִדישלעכן קאָנטעקסט, ר´ שיקל) איז געווען צווישן די סאַמע פֿריִסטע בעלי־משפּיע אויף מײַן וועגן צו ייִדישקייט און ייִדיש־שפּראַכיקייט – כאָטש דאָס איז ווייניק שײַך. מוז מײַן צוגאַנג צו זײַנע געדאַנקען זײַן אײַנגעזאַפּט ניט נאָר מיט דרך־ארץ נאָר אויך – מיט ייִראת־הכּבֿוד. צוריקגערעדט אָבער איז די תּורה פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט צו וויכטיק, און די הײַנטיקע מערכה צו אַ ביטערע, מע זאָל פֿאַרשווײַגן ערנצטע חילוקי־דעות. אַדרבא, תּורה היא וללמוד אַני צריך. די וויכטיקסטע פֿראַגעס מוז מען אָפֿן דיסקוטירן, אַפֿילו אָן מורא פֿאַר אומדרך־ארץ.
ווײַל דער אמת איז אַזאַ: די געפֿאַרן וואָס שיקל פֿישמאַן זעט אויפֿן באָדן פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער וועלטלעכקייט קען מען אויך טײַטשן ווי געלעגנהייטן, פּאַסיקע פֿענצטערס וואָס קוקט אַרויס אויף אַ נײַעם מאָרגן. מיר וועלן איינציקווײַז אַרומרעדן ווי אַזוי די חיסרונות וואָס פֿישמאַן דערמאָנט קענען אפֿשר איבערגעטײַטש אָדער באַאַרבעט ווערן ווי פּאָטענציאַלע איניציאַטיוון.
ליטעראַטור.
פֿישמאַן גיט צו וויסן, אַז ער מיט זײַן פֿרוי האָבן דעם שיינעם מינהג פֿון לייענען אַ ייִדיש־בוך יעדער שבת בײַ טאָג, און לעצטנס איז ניטאָ קיין סך וואָס צו לייענען. יעדער ווייסט אַז דער אַלגעמיינער פֿאַקט, אַז ווייניקער ביכער ווערט אַרויסגעגעבן יאָר־אײַן יאָר־אויס, איז ניטאָ אָפּצופֿרעגן. ס´איז אַן אָנגעיינדיקע ליטעראַרישע טראַגעידע וואָס מיר זײַנען מסתּמא ניט מסוגל אָפּצושטעלן. צוריקגערעדט אָבער קומט אויף, אין איין צײַט, אַ נײַע ליטעראַטור, וואָס מע קען מסתּמא ניט לייענען שבת בײַ טאָג – און אויב שוין יאָ, נאָר אַרויסגעדרוקטערהייט. די רייד גייט וועגן די קירצערע זשאַנערס וואָס זײַנען באַשאַפֿן געוואָרן, ממש יש מאַין, במשך די לעצטע צען יאָר אַ דאַנק דעם אינטערנעט: בלאָגס, פּאָסטס (קירצערע שריפֿטן) אויף אינטערנעץ־שמועס־פֿאָרומס, אד"גל. די דאָזיקע זשאַנערס זײַנען פּאָפּולער, ניט עסטעטיש געשליפֿן, און וועלן מסתּמא ניט דערפֿירן צו קיין ווידער־אויפֿלעבונג פֿון בוכפֿאָרעמדיקער ליטעראַטור. ס´איז אָבער אַ טעות אָפּצושאַצן אַלץ לויט די קריטעריעס פֿון דער בוך־ליטעראַטור, ווײַל די קירצערע פֿאָרמעס האָבן זייערע אייגענע, גאָר באַזונדערע מעלות.
דאָ איז ניט דער פּלאַץ אַרײַנצוגיין אין אַ דיסקוסיע, וועלכע מדרגה אָדער זשאַנער ליטעראַטור איז „בעסער“ צי „ערגער“. אַזוי שפּעט אין דער געשיכטע פֿון ליטעראַרישער טעאָריע דאַרף מען סײַ ווי שוין אײַנזען, אַז אַ סך סתּירות באַלאַגערן אַזאַ צוגאַנג. לאָמיר פּשוט מודה זײַן, אַז דער דורכפֿאַל פֿון דער ייִדישער ביכער־פראָדוקציע איז אַ טראַגעדיע, נאָר פֿרייד קען מען אויך געפֿינען אין הײַנטיקן, פֿאַרצווײַגטן־פֿאַרוועבטן ייִדיש וואָרט. מע דאַרף כּסדר האַלטן פֿאַרן אויג ניט נאָר דער פֿאַרנעם פֿון דער אַבֿידה, נאָר אויך דאָס חשיבֿות פֿון די מעגלעכקייטן וואָס שטייען אונדז פֿאַר.
סאָציאַליזם
פֿישמאַן באַמערקט ווײַטער אַז דער סאָציאַליזם איז אַ מאָל געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדישער וועלטלעכקייט. פֿאַרן מחבר פֿון די שורות, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ סבֿיבֿה וואָס האָט ניט געלייגט דעם מינדסטן טראָפּ אויפֿן סאָציאַליזם, און – דערצו נאָך – אין אַן אַמעריקע וווּ אַפֿילו דאָס פּאַרעווע „ליבעראַל“ איז געוואָרן אַ גראָב וואָרט, איז שווער צו פֿאַרשטיין ווי מע קען זיך שטאַרק פֿאַרבענקן נאָך אַזאַ באַגריף. מסתּמא איז פֿישמאַן יאָ גערעכט, וואָס פֿאַר די וואָס זײַנען געשוווּמען אין ים פֿון אַמאָליקער וועלטעכקייט, איז אַזאַ אַבֿידה אַ שטאַרקער קלאַפּ. פֿאַרן נײַעם דור אָבער איז פּאָליטיק בכלל ניט דער פֿאַרכאַפּנדיקע לעבנספֿראַגע וואָס אַ מאָל. מע וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן, אַז פּאָליטיק איז נאָר איין נייטיקער עלעמענט פֿאַר אַ קולטורעלע באַוועגונג, און – נאָך מער – אַן עלעמענט וואָס קען זיך בײַטן לויטן פֿאַרלאַנג און צוגאַנג פֿון יחיד אָבער סובקולטור אין וועלכער מע געפֿינט זיך.
ווי אַ מיטגליד פֿון אומוויסיקן ייִנגערן דור, קען איך זאָגן אַז נאָכן סאָציאַליזם בענקט זיך ניט. אויף זײַן אָרט אָבער געפֿינט זיך אַ פֿאַשידן־מיניקער „מולטי־פּאָליטיקיזם“ וואָס קען צושטעלן – ווידער – נאָך מער געלעגנהייטן פֿאַר דער ייִדישער וועלטלעכקייט פֿון מאָרגן.
ייִדיש
דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. פֿאַראַן הײַנט ווייניקער ייִדיש־רעדערס וועלטלעכע ייִדן ווי ווען עס איז. דאָס איז אַוודאי אַ מציאות ניט אָפּצופֿרעגן. פֿונדעסטוועגן, און בהסכּם מיטן טאָן פֿון די דאָזיקע באַמערקונגען, קען מען זאָגן אַז דער חובֿבֿ־ייִדיש שטייט פֿאַר אַ פּאָר נײַע, ממש ניט־פֿאָראויסזעעוודיקע אַנטוויקלונגען – ברייטע, ליכטטיקע פֿענצטערס פֿון געלעגנהייט. דאָס ערשטע, פֿאַרשטייט זיך, איז דאָס צעוואַקסן זיך (און דאָס פֿאַרצווײגן זיך) פֿון אַ טויזנטער־קעפּיקן ציבור חסידים געבוירענע (און „געבערנדיקע“) ייִדיש־רעדערס. איז דאָס דען ניט אַ פֿאַנטאַסטישע סיבה אָנצוּווענדן אַ נײַעם קוק אויף אונדזער ייִדיש־אַרום?
והשנית, און מער קאָנטראָווערסיעל, דאַרף מען ערנצט באַטראַכטן דעם פֿאָרלייג פֿון דזשעפֿרי סאַנדלער אין זײַן נאָוואַטאָריש בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד“, וואָס דער הויפּט־חידוש דערפֿון קען אויסזען, אין פֿלוג, גאָר אַן אַנטוישונג: אַז מיר לעבן שוין וואָס שײַך ייִדיש אין אַ „פּאָסט־ווערנאַקולאַרער“ תּקופֿה, ווען דאָס רעדן ייִדיש איז ווייניקער וויכטיק, ווי דער ייִדיש־באַגריף אַליין.
אַרום און אַרום, צווישן די צוויי לכאורה־סתּירותדיקע טענדענצן, ווי יכין און בועז פֿון אַמאָליקן בית־המקדש, קען מען אויפֿבויען אַ ייִדישיזם וואָס שעפּט פֿון ביידע – סײַ פֿון דער זיכערקיייט און נאַטירלעכקייט פֿון אַ גערעדטן ייִדיש, סײַ פֿון דער אָפֿנקייט און מאָדערנקייט פֿון ייִדיש ווי אַ באַגריף.
סך־הכּל
דער סך־הכּל איז . . . אַז דער סך־הכּל איז נאָך ניט אונטערצוציִען. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז איין מענטשס קריזיס קען זײַן דער געלעגנהייט פֿון אונטערוואַקסנדיקן דור. לאָמיר האָפֿן, אַז סײַ דעם געלעכערטן מויער, סײַ די אָפֿענע פֿענצטערס וועט מען ניט פֿאַרקוקן.
דיכטער־שמיכטער
אָדער, אַ גרויסער פֿאַס פֿאַרצווייפֿלונג
איר ווייסט אַז איך בין אַ ייִדיש־פּאָעט. ווי צייטלין האָט געשריבן: אַ ווערטער־בעטלער אויף דער וועלטס בית־עולם. הײַנט איז דער בית־עולם גרעסער און די נדבֿות – ווייניקער. נאָר ניט דאָס בין איך אויסן. דאָס ערגסטע גייט ניט אין דעם, וואָס די לייענערס זײַנען ווייניק. איך פֿיל זיך נאָענט צו זיי – צו אײַך – און דער בלאָג דערמעגלעכט אַזאַ נאָענטקייט וואָס איז אין־לשער. עס גייט אויך ניט אין דעם, וואָס מיר פּאָעטן זײַנען אַ פֿאָלק צעזייט און צעשפּרייט, וואָס קוים איין מאָל אַ יאָר רעדן מיר איינער מיטן צווייטן.
ניין, דער גרעסטער חסרון איז דאָס, וואָס עס פֿעלט מיר קריטיק. איך האָב אַזאַ חבֿר, אַ וווילער, אַ קלוגער, אַ פּאָעט. ער האָט זיך אָנגעלייענט, ער איז אַ גראַדויִר־סטוענט אין דעם פֿעלד. ער איז אַרײַנגעטאָן אין דער ענגליש־פּאָעזיע־וועלט מיט לײַב און לעבן. און ווען איך לייען אים פֿאָר אַ ליד, ווייסט ער וואָס צו זאָגן.
דאָס הייסט, אַז ער רײַסט אַראָפּ מיט אַ קנאַק. ער זאָגט, ווען ס´איז דרעק.
ווען ייִדיש־פּאָעטן קומען זיך צונויף? ס´איז פּאַרעווע שמייכלען און וואָס־הערט־זיכס, גוט־אײַך־צו־זענס און ווי־אינטערעסאַנטס. אַאַאַאַאַ . . . כ´ווער אַנטשלאָפֿן.
וואָס וויל איך? איך וויל הערן: „מײַן שיטה איז בעסער. זײַנס איז ניט ווערט קיין אַרויסגעוואָרפֿענע צײַטונג.“ איך וויל הערן, „זי איז סימפּאַטיש נאָר אירע לידער טויגן ניט.“ איך וויל הערן: שלום בערגער? פֿע! זײַנע לידער? צווייט־ראַנגיקע.
און מיט איין וועגס וויל איך אָנווײַזונגען, ווי אַזוי כ´קען זיי פֿאַרבעסערן.
איך וויל עצות – שטאַרקע, אומפּשרותדיקע – וועגן וואָס איך זאָל טאָן כּדי צו שטײַגן אין חכמת־הפּאָעזיע.
צום בײַשפּיל: זאָל איך אַרויסגעבן מײַן ערשט „ביכל“ נאָר אויפֿן אינטערנעט? אָדער ווי אַן אמת ביכל? דעם צווייטן פֿעלט חשיבֿות – נאָר אויך לייענערס.
קול קורא במדבר: חבֿרה, איר זײַט אין דער היים?
איר ווייסט אַז איך בין אַ ייִדיש־פּאָעט. ווי צייטלין האָט געשריבן: אַ ווערטער־בעטלער אויף דער וועלטס בית־עולם. הײַנט איז דער בית־עולם גרעסער און די נדבֿות – ווייניקער. נאָר ניט דאָס בין איך אויסן. דאָס ערגסטע גייט ניט אין דעם, וואָס די לייענערס זײַנען ווייניק. איך פֿיל זיך נאָענט צו זיי – צו אײַך – און דער בלאָג דערמעגלעכט אַזאַ נאָענטקייט וואָס איז אין־לשער. עס גייט אויך ניט אין דעם, וואָס מיר פּאָעטן זײַנען אַ פֿאָלק צעזייט און צעשפּרייט, וואָס קוים איין מאָל אַ יאָר רעדן מיר איינער מיטן צווייטן.
ניין, דער גרעסטער חסרון איז דאָס, וואָס עס פֿעלט מיר קריטיק. איך האָב אַזאַ חבֿר, אַ וווילער, אַ קלוגער, אַ פּאָעט. ער האָט זיך אָנגעלייענט, ער איז אַ גראַדויִר־סטוענט אין דעם פֿעלד. ער איז אַרײַנגעטאָן אין דער ענגליש־פּאָעזיע־וועלט מיט לײַב און לעבן. און ווען איך לייען אים פֿאָר אַ ליד, ווייסט ער וואָס צו זאָגן.
דאָס הייסט, אַז ער רײַסט אַראָפּ מיט אַ קנאַק. ער זאָגט, ווען ס´איז דרעק.
ווען ייִדיש־פּאָעטן קומען זיך צונויף? ס´איז פּאַרעווע שמייכלען און וואָס־הערט־זיכס, גוט־אײַך־צו־זענס און ווי־אינטערעסאַנטס. אַאַאַאַאַ . . . כ´ווער אַנטשלאָפֿן.
וואָס וויל איך? איך וויל הערן: „מײַן שיטה איז בעסער. זײַנס איז ניט ווערט קיין אַרויסגעוואָרפֿענע צײַטונג.“ איך וויל הערן, „זי איז סימפּאַטיש נאָר אירע לידער טויגן ניט.“ איך וויל הערן: שלום בערגער? פֿע! זײַנע לידער? צווייט־ראַנגיקע.
און מיט איין וועגס וויל איך אָנווײַזונגען, ווי אַזוי כ´קען זיי פֿאַרבעסערן.
איך וויל עצות – שטאַרקע, אומפּשרותדיקע – וועגן וואָס איך זאָל טאָן כּדי צו שטײַגן אין חכמת־הפּאָעזיע.
צום בײַשפּיל: זאָל איך אַרויסגעבן מײַן ערשט „ביכל“ נאָר אויפֿן אינטערנעט? אָדער ווי אַן אמת ביכל? דעם צווייטן פֿעלט חשיבֿות – נאָר אויך לייענערס.
קול קורא במדבר: חבֿרה, איר זײַט אין דער היים?
יום שני, יוני 05, 2006
דער נאָבעל און מערבֿ־אויסטראַליע
די מעשׂה איז אַזוי: צוויי וויסנשאַפֿטלערס האָבן פֿאָרגעלייגט אַ טעאָריע וואָס זייערע קאָלעגעס האָבן געהאַלטן פֿאַר שטות. ווי אַזוי האָבן זיי געפֿונען אַ תּיקון?
מײַן נײַ שטיקל פֿאַר דער אַלגעמיינער. צום באַדויערן איז דער טעקסט פֿאַרגרײַזט, נאָר איר קענט דורכאַקערן אויב איר האָט געדולד.
מײַן נײַ שטיקל פֿאַר דער אַלגעמיינער. צום באַדויערן איז דער טעקסט פֿאַרגרײַזט, נאָר איר קענט דורכאַקערן אויב איר האָט געדולד.
יום שישי, מאי 26, 2006
אַ פֿריילעכן יום ירושלים
כאָטש איך בין ניט זיכער פֿאַר וואָס.
ס´איז אזוי. כ´שטיץ מדינת־ישׂראל בכלל. (איך האַלט זיך ניט פֿאַר קיין ציוניסט, ווײַל כ´וווין ניט אין ישׂראל. כ´בין גיכער אַ שטאָלצער גלותיסט.) כ´האַלט אויך אַז די ווידער־פֿאַראייניקונג פֿון ירושלים איז געווען אַרום און אַרום אַ פּאָזיטיווע זאַך.
נאָר אַ נס? דאָס ווייס איך ניט. אײַ, וואָס אַ גרויסע צאָל חשובֿע רבנים, סײַ אין 1967, סײַ הײַנט, האַלטן עס פֿאַר אַ נס? עס שיקט זיך אָבער אַז אין יענע צײַטן פֿון נײַ־אויפֿגעקומענעם נאַציאָנאַליזם, האָט מען געלאָזט פֿאַרמישן די יוצרות – מיליטערישע הצלחה מיט אַ נס־מן־השמים. און לע"ד זײַנען דאָס געפֿערלעכע יוצרות צו מישן, ווי פֿײַער און בוימל.
האַלט איך ניט אַז יעדע הצלחה פֿון דער מדינה איז אַ נס, פּשוט דערפֿאַר, וואָס די מדינה איז אַ ייִדישע.
צוריקגערעדט, איז שוין אַן אײַנגעפֿירטע זאַך אין מײַן קהילה צו פּראַווען יום ירושלים. האָב איך הײַנט געזאָגט הלל . . . אָן אַ ברכה.
ס´איז אזוי. כ´שטיץ מדינת־ישׂראל בכלל. (איך האַלט זיך ניט פֿאַר קיין ציוניסט, ווײַל כ´וווין ניט אין ישׂראל. כ´בין גיכער אַ שטאָלצער גלותיסט.) כ´האַלט אויך אַז די ווידער־פֿאַראייניקונג פֿון ירושלים איז געווען אַרום און אַרום אַ פּאָזיטיווע זאַך.
נאָר אַ נס? דאָס ווייס איך ניט. אײַ, וואָס אַ גרויסע צאָל חשובֿע רבנים, סײַ אין 1967, סײַ הײַנט, האַלטן עס פֿאַר אַ נס? עס שיקט זיך אָבער אַז אין יענע צײַטן פֿון נײַ־אויפֿגעקומענעם נאַציאָנאַליזם, האָט מען געלאָזט פֿאַרמישן די יוצרות – מיליטערישע הצלחה מיט אַ נס־מן־השמים. און לע"ד זײַנען דאָס געפֿערלעכע יוצרות צו מישן, ווי פֿײַער און בוימל.
האַלט איך ניט אַז יעדע הצלחה פֿון דער מדינה איז אַ נס, פּשוט דערפֿאַר, וואָס די מדינה איז אַ ייִדישע.
צוריקגערעדט, איז שוין אַן אײַנגעפֿירטע זאַך אין מײַן קהילה צו פּראַווען יום ירושלים. האָב איך הײַנט געזאָגט הלל . . . אָן אַ ברכה.
יום שלישי, מאי 23, 2006
אָן קאָמענטאַרן. ממש אָן קאָמענטאַרן.
מיטוואָך אויף „אָפּראַ“
(פֿיר נ"מ, איי. בי. ס.)
אָפּראַ פֿאָרט מיט אלי וויזעל אין אוישוויץ.
(פֿיר נ"מ, איי. בי. ס.)
אָפּראַ פֿאָרט מיט אלי וויזעל אין אוישוויץ.
וואָס הערט זיך? מע שערט זיך
כ´האָב קיין מאָל ניט געטרוימט אַז מײַן גאָלן זיך וועט זײַן נײַעס פֿאַר דער גאַנצער וועלט.
יום שלישי, מאי 16, 2006
צײַט
אַ סדר נומערן וואָס באַשרײַבן וווּ מיר געפֿינען זיך אין צײַט. צום בײַשפּיל, זאָגט מען אַז די צײַט איז עלף דרײַסיק. דאָס מיינט אַז פֿון די שעהען פֿון טאָג זײַנען שוין אַריבער פֿון זיי אַ ביסל מער ווי עלף. די נומערן העלפֿן זיך אָריענטירן אין דער שטראָם פֿון אַ וועלט וואָס קען צעמישן.
צי איז דאָ עפּעס צײַטלעך וואָס מע קען טאַפּן מיט די הענט? עפּעס וואָס מע קען טײַער האַלטן פֿון דער קעלט, שטריקן אַ שאַליקל, געבן אַ שיסל יויך, מיטנעמען אויף אַ חתונה, לאָזן טאַנצן אַ האָראַ?
געוויינטלעך רעדט מען וועגן דיר, צײַט, נאָר באַווײַזסט זיך אונדז ניט פֿאַר די אויגן, ווי אַ גוסס וואָס ליגט אויבן אין בעט, קוים זשיפּענדיק, בשעת די בינען קרײַזלעך זיך זשומענדיקערהייט צווישן די שמעקעדיקע ביימער.
דער פֿרימאָרגן איז בלויז אַ הקדמה צום מיטאָג איז בלויז אַ דורכגאַנג צום אָוונט איז מערניט אַ וואָרט פֿריִער צום שלאָפֿן גיין.
בכל דור ודור חייבֿ אָדם לראות את עצמו כּאילו ער איז אַ בלום וואָס האַלט אין ווערן אָפּגעריסן פֿון די הענט פֿון אַ געליבטן.
ניט בײַצײַטנס, ניט אין צײַט, ניט מחוץ דער צײַט, נאָר טיף אינעווייניק אין אינגעווייד פֿון צײַט, די צײַטקישקעס אַרומגעפּלאָנטערט אויפֿן האַלדז ווי אַ פֿליישיקער ליי.
אַ סדר אָרגאַנען וואָס די מקובלים פּרוּוון פֿאַרסכהכּלען צו רמח, כאָטש יעדער וואָס איז אַ מאָל קראַנק געווען ווייסט אַז דער קײַמא־לן איז גיכער אַן אין־סוף.
אַ סדר ווידערגעבוירנס און ווידער־גסיסות, צײַט, איז פֿאַרשריבן אין אונדזערע תּנכן. אויף די ווענט פֿון אונדזערע בריסט.
צי איז דאָ עפּעס צײַטלעך וואָס מע קען טאַפּן מיט די הענט? עפּעס וואָס מע קען טײַער האַלטן פֿון דער קעלט, שטריקן אַ שאַליקל, געבן אַ שיסל יויך, מיטנעמען אויף אַ חתונה, לאָזן טאַנצן אַ האָראַ?
געוויינטלעך רעדט מען וועגן דיר, צײַט, נאָר באַווײַזסט זיך אונדז ניט פֿאַר די אויגן, ווי אַ גוסס וואָס ליגט אויבן אין בעט, קוים זשיפּענדיק, בשעת די בינען קרײַזלעך זיך זשומענדיקערהייט צווישן די שמעקעדיקע ביימער.
דער פֿרימאָרגן איז בלויז אַ הקדמה צום מיטאָג איז בלויז אַ דורכגאַנג צום אָוונט איז מערניט אַ וואָרט פֿריִער צום שלאָפֿן גיין.
בכל דור ודור חייבֿ אָדם לראות את עצמו כּאילו ער איז אַ בלום וואָס האַלט אין ווערן אָפּגעריסן פֿון די הענט פֿון אַ געליבטן.
ניט בײַצײַטנס, ניט אין צײַט, ניט מחוץ דער צײַט, נאָר טיף אינעווייניק אין אינגעווייד פֿון צײַט, די צײַטקישקעס אַרומגעפּלאָנטערט אויפֿן האַלדז ווי אַ פֿליישיקער ליי.
אַ סדר אָרגאַנען וואָס די מקובלים פּרוּוון פֿאַרסכהכּלען צו רמח, כאָטש יעדער וואָס איז אַ מאָל קראַנק געווען ווייסט אַז דער קײַמא־לן איז גיכער אַן אין־סוף.
אַ סדר ווידערגעבוירנס און ווידער־גסיסות, צײַט, איז פֿאַרשריבן אין אונדזערע תּנכן. אויף די ווענט פֿון אונדזערע בריסט.
געפֿאָרן
אַ משכּן אויף רעדער.
די שויבן וויקלען אויף
אַן אימאַזשן־ווינדל
און דײַן שטעכיקער שנאָב
מלעט, דורך און דורך דער לופֿט
דעם אומבאַשניטענעם טאָג.
יום שלישי, מאי 09, 2006
אַ נײַע אַנטאָלאָגיע פֿון סוצקעווערס לידער
איך קען ניט זיך ניט דערמאָנען אַ צײַט ווען איך זאָל זיך אַזוי האָבן דערפֿרייט איבער אַ ליטעראַרישע נײַעס, ווי איבער דער אַנטאָלאָגיע פֿון סוצקעווערס לידער אונטערן טיטל „כּינוס דומיות“ (אַ פֿאַרזאַמלונגען פֿון שטומקייטן). זיך דערוווּסט וועגן בוך האָב איך דורכן נײַעם נומער אויפֿן שוועל (אַליין כּדאַי צו קויפֿן און לייענען), וואָס נעמט אַרײַן אַ רעדע פֿון דוד ראָסקעס לכּבֿוד אַבֿרהם נאָווערשטערנס באַקומען פּראָפֿעסור.
בקיצור: כ´האָב זיך אַ לאָז געטאָן צום קאָמפּיוטער און צעבײַטלט זיך אויף דער סומע פֿון 66 ש"ח פּלוס שיקגעלט. אַפֿילו דאָס בוך נעמט אַרײַן נאָר איבערזעצונגען אויף עבֿרית, און די אַלע לידער האָב איך שוין אין זייערע אָריגינאַלן, איז כּדאַי צו לייענען די פֿאַרטײַטשן, וויסן ווי אַזוי פּאָעזיע אויף ייִדיש ווערט פֿאַרעבֿריתעט.
בקיצור: כ´האָב זיך אַ לאָז געטאָן צום קאָמפּיוטער און צעבײַטלט זיך אויף דער סומע פֿון 66 ש"ח פּלוס שיקגעלט. אַפֿילו דאָס בוך נעמט אַרײַן נאָר איבערזעצונגען אויף עבֿרית, און די אַלע לידער האָב איך שוין אין זייערע אָריגינאַלן, איז כּדאַי צו לייענען די פֿאַרטײַטשן, וויסן ווי אַזוי פּאָעזיע אויף ייִדיש ווערט פֿאַרעבֿריתעט.
יום ראשון, אפריל 30, 2006
אויף דער דריטער האַנט מיט די שיאַמענער בודאַס
זונטיק זײַנען מיר געגאַנגען אויף אַ קורצער רײַזע אין שיאַמען, אַ שיינע שטאָט אויף די ברעגן פֿון דעם דורכגאָס צווישן דרום־כינע און טײַוואַן, אַ לאָקאַל פֿון דער עקאָנאָמישער „נײַער“ כינע. צווישן אַנדערע בין איך געווען צום ערשטן מאָל אין אַ בודיסטישן טעמפּל.
קהל איז געווען גוט אויפֿגעלייגט, דורכגייענדיק־זיך צווישן טרעפּ, בודאַס, תּפֿילה־זאַלן, און קליינע קראָמען וואָס פֿאַרקויפֿן בודיסטישע תּשמישי־קודשה: דינע רויטע ליכטלעך וואָס מע צינדט אָן בײַ היפּשע פֿײַערן (מיר האָבן דאָס מיידעלע אָפּגעפֿירט אין אַן אַנדער ריכטונג, מיר זאָלן ניט הערן וועגן איר מורא די גאַנצע רײַזע). מע קויפֿט אויך צעטלעך, אײַנגעראַמט אין זילבער, גאָלד, אָדער רויט, וואָס מע פֿאַרברענט ווי אַ קרבן דער בודאַ.
איין גרויסע פּלאַקאַט אויף אַ וואַנט, פֿאַרשריבן מיט סימנים. נעמען, דאַכט זיך, פֿון בעלי־נדבֿות.
ס´איז אַ פּשוטער זונטיק, און דער טעמפּל איז פֿול ווײַל דער עולם האָט פֿרײַע צײַט פֿון דער אַרבעט עולה צו זײַן אַהער. איז די אַנטמאָספֿער אַ יום־טובֿדיקער, נאָר ניט צוליב אַ קאַלענדאַר־געשעעניש. סתּם צוליב דער ליבשאַפֿט פֿון אַ פֿאָלק צו זייער גאָטעסדינסט.
דער ייִד אין מיר טוט אַ פֿרעג: עבֿודה־זרה צי מינהג אַבֿותיהם?
דער מענטש אין מיר פֿרעגט: וועמען אַרט עס?
דער פּאָעט וואָס כ´פּרוּוו צו זײַן שרײַט „נאָך! נאָך!“ און שטופּט זיך נעענטער צו צו די פֿיל־הענטיקע בודאַס.
נאָר אַז דאָס מיידל קוקט אָן די בודיסטן, און טוט אַ זאָג אַזאַ: זיי דאַווענען! קען איך דאָס ניט אַדורכלאָזן. ניין, זאָג איך, זיי טוען תּפֿילה.
הלוואַי זאָלן מיר דאַווענערס אויך טוען תּפֿילה. און הלוואַי זאָל איך זײַן אַ מבֿין אויף אַזאַ טשיקאַוועס פּשוט־און־פּראָסט צוליב
דער פֿילפֿאַרביקייט, ניט צוליב איר תּפֿילה־מדרגה.
קהל איז געווען גוט אויפֿגעלייגט, דורכגייענדיק־זיך צווישן טרעפּ, בודאַס, תּפֿילה־זאַלן, און קליינע קראָמען וואָס פֿאַרקויפֿן בודיסטישע תּשמישי־קודשה: דינע רויטע ליכטלעך וואָס מע צינדט אָן בײַ היפּשע פֿײַערן (מיר האָבן דאָס מיידעלע אָפּגעפֿירט אין אַן אַנדער ריכטונג, מיר זאָלן ניט הערן וועגן איר מורא די גאַנצע רײַזע). מע קויפֿט אויך צעטלעך, אײַנגעראַמט אין זילבער, גאָלד, אָדער רויט, וואָס מע פֿאַרברענט ווי אַ קרבן דער בודאַ.
איין גרויסע פּלאַקאַט אויף אַ וואַנט, פֿאַרשריבן מיט סימנים. נעמען, דאַכט זיך, פֿון בעלי־נדבֿות.
ס´איז אַ פּשוטער זונטיק, און דער טעמפּל איז פֿול ווײַל דער עולם האָט פֿרײַע צײַט פֿון דער אַרבעט עולה צו זײַן אַהער. איז די אַנטמאָספֿער אַ יום־טובֿדיקער, נאָר ניט צוליב אַ קאַלענדאַר־געשעעניש. סתּם צוליב דער ליבשאַפֿט פֿון אַ פֿאָלק צו זייער גאָטעסדינסט.
דער ייִד אין מיר טוט אַ פֿרעג: עבֿודה־זרה צי מינהג אַבֿותיהם?
דער מענטש אין מיר פֿרעגט: וועמען אַרט עס?
דער פּאָעט וואָס כ´פּרוּוו צו זײַן שרײַט „נאָך! נאָך!“ און שטופּט זיך נעענטער צו צו די פֿיל־הענטיקע בודאַס.
נאָר אַז דאָס מיידל קוקט אָן די בודיסטן, און טוט אַ זאָג אַזאַ: זיי דאַווענען! קען איך דאָס ניט אַדורכלאָזן. ניין, זאָג איך, זיי טוען תּפֿילה.
הלוואַי זאָלן מיר דאַווענערס אויך טוען תּפֿילה. און הלוואַי זאָל איך זײַן אַ מבֿין אויף אַזאַ טשיקאַוועס פּשוט־און־פּראָסט צוליב
דער פֿילפֿאַרביקייט, ניט צוליב איר תּפֿילה־מדרגה.
יום רביעי, אפריל 26, 2006
אַ שמועס אין שפּיטאָל -- אונטערגעהערט
מיטאָג מיט די רעזידענט־דאָקטוירים פֿון פֿודזשיאַנער אָנוווּקס [קאַנסער]־שפּיטאָל.
א: יענער אַמעריקאַנער איז אַ וועגעטאַריער.
ב: וואָס הייסט?
א: ער עסט נאָר גרינסן.
ב: נאָר גרינסן? וואָס איז מיט פֿלייש?
א: ער עסט ניט קיין פֿלייש. דאָס איז דאָך דער טײַטש פֿון „וועגעטאַריער“.
ב: וואָס האָט ער צו עסן?
א: זעסט? ער עסט גרינסן מיט רײַז.
[דײַן נאַראַטאָר דערלאַנגט זיך נאָר אַ פּאָרציע געפּרעגלטע קרויט מיט קנאָבל.]
א: און צוויי פאָרציעס גרינסן! אַ וווּנדער!
ב: נאָר גרינסן. גיי ווייס!
א: און מיט עסן־שטעקעלעך אויך.
ב: אַן אַמעריקאַנער, האָסט געזאָגט?
א: יענער אַמעריקאַנער איז אַ וועגעטאַריער.
ב: וואָס הייסט?
א: ער עסט נאָר גרינסן.
ב: נאָר גרינסן? וואָס איז מיט פֿלייש?
א: ער עסט ניט קיין פֿלייש. דאָס איז דאָך דער טײַטש פֿון „וועגעטאַריער“.
ב: וואָס האָט ער צו עסן?
א: זעסט? ער עסט גרינסן מיט רײַז.
[דײַן נאַראַטאָר דערלאַנגט זיך נאָר אַ פּאָרציע געפּרעגלטע קרויט מיט קנאָבל.]
א: און צוויי פאָרציעס גרינסן! אַ וווּנדער!
ב: נאָר גרינסן. גיי ווייס!
א: און מיט עסן־שטעקעלעך אויך.
ב: אַן אַמעריקאַנער, האָסט געזאָגט?
יום שלישי, אפריל 25, 2006
המקום ינחם אתכם
כ´בין דאָך אין כינע און כ´האָב זיך דערוווּסט דורך דעם ניו־יאָרק טײַמס, נאָר כ´האָף אַז מײַנע סאַטמער לייענערס וועלן מער ניט וויסן פֿון קיין צער. אפֿשר קענען די צוויי צדדים אַוועקלייגן די מעסערס פֿאַר כאָטש איין שלושים.
יום שישי, אפריל 21, 2006
אַסותא ליתא
מאַנדאַרין־כינעזיש איז דער כּלל־שפּראַך פֿון כינע, נאָר דער אַרויסרעד בײַט זיך לויטן ראַיאָן. כ´האַלט עס פֿאַר פאָעטיש וואָס אין פֿודזשאָו, וווּ כ´בין איצט, זאָגט מען שׂין וווּ די ביידזשינגער זאָגן שין. מיט איין וואָרט: די ליטוואַקעס פֿון
כינע.
נאָך עפּעס אַ טשיקאַוועס: דאָ זאָגט מען גאָרניט ווען מע גיט אַ נאָס. קיין „צו געזונט“, קיין „זײַ געזונט“ (ווי די רוסישע ייִדן זאָגן), קיין גאָרניט. דאָס שטילשווײַגעניש איז עפּעס אַ מחייה.
כינע.
נאָך עפּעס אַ טשיקאַוועס: דאָ זאָגט מען גאָרניט ווען מע גיט אַ נאָס. קיין „צו געזונט“, קיין „זײַ געזונט“ (ווי די רוסישע ייִדן זאָגן), קיין גאָרניט. דאָס שטילשווײַגעניש איז עפּעס אַ מחייה.
יום שלישי, אפריל 11, 2006
באַגאַזש
מײַן פֿרוי זאָל לעבן פֿירט אַליין אַ בלאָג וועגן פֿודזשאָו. אָט וואָס זי שרײַבט:
ווען מיר האָבן זיך פֿאַרפּאַקט אויף אַהערצופֿאָרן האָב איך געהאַט אַ חשד אַז מיר נעמען אזוי פֿיל זאַכן פֿאַר אונדזער זעקס־וואָכיקן וויזיט ווי כינעזער משפּחות פֿאַרניצן אין איין קײַלעכיק יאָר. שוין געקמען צו פֿאָרן בין איך זיכער דערפֿון. דער מאַן וואָס האָט אײַנגעאָרדנט שלומס אַרבעט און אונדז באַגעגנט בײַם אָנקומען איז געווען שאָקירט – כאָטש אויף אַ העפֿלעכן אופֿן – פֿון אונדזערע צוויי גרויסע טשעמאָדאַנעס, איין גרויסן דאָפֿל, און פֿיר גרויסע האַנט־פּעק. אַוודאי האָט דאָס אַלץ אַרײַנגענומען הונדערט ווינדלען, פֿינף פֿונט מצה און דרײַ פֿלאַש ווײַן.
מיר וווינען אין אַ דירה מיט צוויי שלאָפֿצימערן אויפֿן 17טן שטאָק פֿון אַ מאָדערנעם וואָלקן־קראַצער אין צענטראַל־פֿודזשאָו. ווען ניט דער גרוילעכער נעפּל וואָס הענגט איבער אַלץ וואָלט דער אויסקוק געווען אַ פּרעכטיקער. על־פּי כינעזישע סטאַנדאַרטן איז דער בנין אַ לוקסוסדיקער. ס´רובֿ כינעזער וווינען אין מיאוס־ומאָוסדיקע זעקס־שטאָקיקע צעמענטשע געבײַדעס אָן ליפֿטן. מיר וווינען אין אַ 800-900 קוואַדראַט־פֿוס, נישקשה לויט ניו־יאָרקער מדרגות פֿאַר אַ משפּחה פֿון דרײַ־פֿיר אירע. כ´האָב אַ חשד אַז אַזאַ אָרט קלעקט אויף אַ כינעזישער משפּחה פֿון זעקס מענטשן: זיידע־באָבע, טאַטע־מאַמע און צוויי קינדער . . . מיר האָבן הייסע וואַסער אַ גאַנץ מעת־לעת (ממש אַ גדולה אין די ערטער), אַ קליינעם פֿרידזשידער, און אַ וואַשמאַשין. פֿאַראַן צוויי באַלקאָנען, איינער סתּם און איינער פֿאַר וועש. ניטאָ קיין טריקן־מאַשין, דאַרף מען דאָרט אַוועקהענגען די קליידער. . . . דער וואַשמאַשין האַלט אַ דרײַ טעג וועש און דער פֿרידזשידער אויך אַזוי פֿיל עסן. דאַרף מען וואַשן וועש און אײַנקויפֿן יעדע דרײַ טעג צום מערסטנס.
גענומען אין באַטראַכט דאָס באַגרענעצט אָרט האָבן מיר יאָ מיטגענומען צו פֿיל זאַכן. מיר אַמעריקאַנער פֿאַרמאָגן צו פֿיל. מיר עסן און ניצן צו פֿיל. אין דער דירה איז פֿאַראַן איין מיסטקערבל. איינס. אין דער קיך. מסתּמא פֿאַר עסנוואַרג. מן־הסתּם לאָזן מיר אַרויס די מערסטע מיסט אין סאַמע בנין, און מיר זײַנען דאָך די ווייניקסטע מענטשן. פֿאַראַן האַנטעכלעך פֿאַר וואַשן כּלים און ווישן דעם טיש אַנשטאָט שוואָמען וואָס מע וואַרפֿט אַרויס. די קינדער פֿירט מען פֿריִער אַראָפּ פֿון די ווינדלעך ווײַל אַרויסוואַרף־ווינדלען זײַנען פּשוט שווערער צו באַקומען, און טײַערער. מע ניצט נאָזטיכלעך, ניט טישוס. . .
פֿון די לאַנגע נסיעות האָב איך אָפגעלערנט אַז כ´דאַרף האָבן ווייניקער זאַכן – ניט צוליב דער נאַטור־סבֿיבֿה נאָר צוליב עסטעטיק. איך וויל ניט אָנגעלאָדן ווערן טאָג־אײַן טאָג־אויס מיט אַזוי פֿיל באַגאַזש..
יום שבת, אפריל 08, 2006
פֿון דער טאַנג־דינאַסטיע
צוויי כינעזישע לידער
דרך אַ גרופּע מעדיצין־סטודענקעס.
נאַכטגעדאַנק
לי בײַ
בײַ מײַן בעט אַ שײַן צופֿוסנס.
אַ ספֿק צי ס´איז שוין אַ פֿראָסט.
כ´הייב דעם קאָפּ: לבֿנה־שײַן.
כ´לאָז זיך אַראָפּ און ס´בענקט זיך אַהיים.
אַ פֿרילינג־פֿרימאָרגן
מענג האַאָראַן
מענג האַאָראַן
ס´ווילט זיך ניט שלאָפֿן דעם פֿרילינג־פֿרימאָרגן,
אומעטום הערט זיך אַ פֿייגל־צוויטשערײַ.
נאָר דער ווינט פֿון דער שטורעמדיקער נאַכט.
וויפֿל צעבראָכענער צוויט געפֿאַלן?
יום חמישי, אפריל 06, 2006
אַ לינגוויסטישן קפֿיצת־הדרך
וועגן לערנען זיך אַנדערע לשונת בין איך באמת אַן אידעאַלסט. די עצם געוווינהייט פֿון צוהערן זיך צו יענעמס קלאַנגען און אויסדרוקן קען זײַן לפֿי עניות דעתּי אַ לינגוויסטישן קפֿיצת־הדרך צו בן־אָדם־לחבֿרו. כינעזיש אין דעם פּרט פֿאָדערט אַ באַזונדערן אויפֿמערק. ניט נאָר די ווערטער דאַרף מען אײַנהערן נאָר די פֿאַרשיידענע טענער. און – פֿאַרקערט – ס´איז נאָך אַ בולטערער באַווײַז פֿון די פֿרײַנדלעכקייט פֿון די דאָיִקער כינעזער, וואָס זײַנען גרייט געדולדיק אָפּצוהערן מײַן מי־יודע־וויפֿלטן פּרוּוו ריכטיק אויסצורעדן דעם פּשוטסטן פֿאָנעם. כּמעט קבלהדיק, אַזאַ טיפֿע פֿאַרבינדונג צווישן צוויי ווײַט אַנדערע מענטשן וואָס לאָזט זיך שאַפֿן דורך קלאַנגען פֿון צוויי לשונות.
יום רביעי, אפריל 05, 2006
נאָך אַ שמועס מיט כינעזער מעדיצין־סטודענטקעס.
שאלה: וואָס איז אײַער מיינונג פֿון ישׂראל?
תּשובֿה: די ייִדן זײַנען זייער קלוגע.
שאלה: ניין, פֿאַראַן אַ פֿאָלק, ייִדן, און אַ לאַנד, מדינת־ישׂראל. וואָס מיינט איר פֿון לאַנד ישׂראל?
תּשובֿה: יעדעס לאַנד איז אומאָפּהענגיק און האָט אַ רעכט אַנדערע לענדער זאָלן זיך ניט מישן אין זײַנע אינערלעכע ענינים?
שאלה: „יעדעס לאַנד איז אומאָפּהענגיק“ – ווי טײַוואַן?
תּשובֿה: דאָס איז אַנדערש, ווײַל ס´איז פֿאַראַן נאָר איין כינע אויף דער וועלט.
יום שלישי, אפריל 04, 2006
גרויסער ווײַסער גולם
איך בין דאָ אין כינע כּדי אויסצופֿאָרשן דעם מאָגנראַק (בויך־קאַנסער), ד"האויסצוגעפֿינען פֿאַר וואָס יענע קרענק איז אַזוי ווײַט פֿאַרשפּרייט בײַ די כינעזער אין דעם ראַיאָן: פֿוזשיאַן. מיר וועלן זײַן זעקס וואָכן אין פֿודזשאָ, אַ שטאָט פֿון אַ פֿינף־זעקס מיליאָן נפֿשות אין פֿודזשיאַן־פּראָווינץ. אָנגעהאָדעוועט מיט געלט פֿון טײַוואַנער אינוועסטאָרן, איז פֿודזשאָ אַ שטאָט פֿול מיט פֿענסי וואָלקן־קראַצערס און עלעגאַנטע רעסטאָראַנען, כאָטש דער לעבנס־ניוואָ איז נאָך אַלץ היפּש נידעריקער ווי אין אַ שטאָט פֿון אַזאַ גרייס אין די פֿש"אַ.
דאָ האָב איך אַראָפּגעצויגן פֿון זיך מײַן אַלטן נאָמען, שלום ב"ר זכריה, און אָנגענומען אַ נײַע אידענטיטעט: דער גרויסער ווײַסער גולם. וווּ נאָר איך גיי טרעף איך אָן אויף די פֿאַרגלאָצטע אויגן פֿון פֿאַרשטוינטע פֿודזשאָער תּושבֿים, וואָס דאַרפֿן מיך אָנקוקן צוויי און אַפֿילו דרײַ מאָל כּדי צו פֿאַרזיכערן אַז די ראיה האָט זיי ניט פֿאַרנאַרט. נאָר אָט בין איך, זעקס פֿוס צוויי אינטשעס די הייך, מיט עפּעס אַ שטיק שטאָף אויפֿן קאָפּ, ווי אַ צירק־אַטראַקציע פֿאַרבלאָנדזשעט אין „מיטעלן מלכות“.
די רעאַקציעס זײַנען פֿאַרשיידנאַרטיקע. יעדן טאָג גיי איך צו דער אַרבעט אין פֿודזשיאַנער פּראָווינץ־שפּיטאָל, וווּ איך העלף זאַמלען די רעקאָרדן פֿון יענע פּאַציענטן מיט מאָגנראַק און זיי אַרײַנקלאַפּן אין אַ באַרעכן־טאַבעלע. ס´איז באמת ניט קיין סעקסי אַרבעט. די גרעסטע הנאָה קומט אָבער פֿון די מעדיצין־סטודענטן, אין יענעם צימער מיט די פּאָליצעס פֿול מיט ברוינע מאַנילאַ־פּאַפּקעס, וואָס פֿאַרטײַטש די אינפֿאָרמאַציע אויף ענגליש. זיי זײַנען לעבעדיקע פֿרויען, פֿול מיט שאלות וועגן אַמעריקע. צי פֿאַרמאָג איך אַ ביקס? צי האָב איך אַ מאָל געשאָסן מיט אַ ביקס? איך ווייס ניט צי זיי גלייבן מײַן איסגעשפּראָכענעם לא־מיט־אַן־אַלף, און מײַן זאָג אַז מײַן צוגאַנג צו דער ביקסן־פּאָליטיק איז מסתּמא גלײַך מיט זייערס. איך טו זיי אַ פֿרעג, צי זיי מעגן קריטיקירן זייער כינעזישע רעגירונג.
זײַנען זיי אַנטשוויגן געוואָרן. „וועגן אַלץ מעגן מיר רעדן“, האָט איינע, אַ זשוואַווע און חנעוודיקע, אַ זאָג געטאָן, „נאָר דאָס ניט. מע טאָר ניט. דאָס קענען מיר רעדן שפּעטער צווישן אונדז אין אינטערנאַט.“
יעדן אין דער פֿרי דערהערט מען דורכן פֿענצטער ווי אַ הילכער טומלט מיט פּאַטריאָטישע לידער, ווײַל קעגן איבער געפֿינט זיך אַן אונטערמיטלשול.
* * *
דאָס אַלץ איז אָבער גאָרניט אין פֿאַרגלײַך מיטן שטורמישן אויפֿנעם וואָס ס´האָט געטראָפֿן ביילע־נחמהן, מײַן צוויי־יאָריק טאָכטערל, אַ ווײַסינקע. ניט וואָס איך האַלט דאָס פֿאַר וויכטיק – נאָר די כינעזער, דאַכט זיך, יאָ. זונטיק האָבן מיר געקלעטערט אויפֿן „פּויק־באַרג“, אַן אָרטיקע טשיקאַוועס און אַ פּאָפּולערער פּלאַץ פֿאַר אַ געזונטן (זייער אַ געזונטן) שפּאַציר. איין מאָל אויפֿן באַרג איז ביילקע געוואָרן דער סטאַר. מע האָט געסמאָטשקעט מיט דער צונג, געקוועלט, אָנגרירט איר פּנימל, געפּרוּווט פֿאַרפֿירן מיט מיידעלע אַ שמועס אויף כינעזיש, וואָס זי קען (נאָך) ניט. מע האָט זי שיִער ניט גענומען אויף די הענט. צוויי קינדער האָבן ספּאָנטאַן געשאָנקען איר מתּנות – גאָרניט אַזוי טײַער, נאָר באמת אַן איבערראַשונג. מיר האָבן מורא דער אויפֿמערק זאָל איר ניט פֿאַרדרייען דעם קאָפּ. און וועגן דעם – מער שפּעטער, ווען איך שרײַב וועגן איר כינעזישן קינדערגאָרטן, מיט די נאַכט־טעפּעלעך פֿאַר מיידלעך און . . . די וואַנט פֿאַר ייִנגלעך. ממש ווי אַ חדר פֿון די אַלטע גוטע צײַטן.
* * *
ביז שפּעטער. „זײַ־דזשיען“, ווי מע זאָגט דאָ.
יום שבת, אפריל 01, 2006
א גוטע וואך פון כינע
פשוט א גרוס צו זען צי כ'קען בכלל פאסטן פון הינטערן יאמשענער פירהאנג. נאך שפעטער.
יום ראשון, מרץ 26, 2006
עדות המזרח
מאָנטיק פֿאָרן מיר קיין כינע. מיר זײַנען אויפֿגעפֿרעסט פֿון נערוועזקייט. כ´וואָלט געזאָגט תּהילים ווען (א) כ´וואָלט געהאַט צײַט און (ב) כ´בין דער טיפּ צו בראָקן תּהילים. (אין אַן עת־צרה געפֿעלט מיר בעסער אָנצושרײַבן אַ ליד אָדער לערנען אַ בלאַט גמרא.)
אַזוי צי אַזוי: באַלד פֿאָרן מיר. כ´וועל שרײַבן ווען מיר קומען אָן אי"ה.
אַזוי צי אַזוי: באַלד פֿאָרן מיר. כ´וועל שרײַבן ווען מיר קומען אָן אי"ה.
יום ראשון, מרץ 12, 2006
במקום שלח־מנות
איך וואָלט געוואָלט געבן שלח־מנות לכל אחד ואחד פֿון מײַנע חשובֿע לייענערס. די גרענעצן פֿון צײַט און שטח זײַנען אָבער נאָך ניט אָפּגעווישט, אַפֿילו לשם מיצוות ראָזשינקעס־און־המן־טאַשן. זאָל אײַך זײַן צו געזונט די פּאָר פּורים־לידער וואָס איך לייג אַרײַן צוזאַמען מיט די גוטע זאַכן. (ענגלישער נוסח דאָ.)
אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט און ביילקע!
פּלענטי סיבות צו עד־דלא־ידען.
וואָס איז דער ציל פֿון בלײַבן ניכטער?
רעלסן פֿירן דעם אייבערשטנס באַן.
ייִדן פֿאָרן לאַנגזאַם, גיכער,
מפּלה־צו צי קיין נצחון.
"פּורים ניכטער, אַ גאַנץ יאָר שיכּור“ –
ווי דערלויבט מען זיך די משקה?
ראָם איז ביליק, י"ש איז ביליקער.
יללה, זאָל שוין זײַן געטרונקען
מיים־חיים און עפּעס שטאַרקערס.
ברכות חג פורים שמח משלום, סלסט, וביילע נחמה!
פחד ומורא. רוממו יד מרנא,
פרעתם – והיכיתה רוזניהם. ייחוסך מציל.
פסחנו ומרדנו, יועצנו, מנודים.
פיללנו וראינו. רעדנו. ילדתה מתת.
פשט ודרשנו. רמז – ישאיר מרומז.
פשרנו וחוגגים. רישומנו: יין, מנות.
פּלענטי סיבות צו עד־דלא־ידען.
וואָס איז דער ציל פֿון בלײַבן ניכטער?
רעלסן פֿירן דעם אייבערשטנס באַן.
ייִדן פֿאָרן לאַנגזאַם, גיכער,
מפּלה־צו צי קיין נצחון.
"פּורים ניכטער, אַ גאַנץ יאָר שיכּור“ –
ווי דערלויבט מען זיך די משקה?
ראָם איז ביליק, י"ש איז ביליקער.
יללה, זאָל שוין זײַן געטרונקען
מיים־חיים און עפּעס שטאַרקערס.
ברכות חג פורים שמח משלום, סלסט, וביילע נחמה!
פחד ומורא. רוממו יד מרנא,
פרעתם – והיכיתה רוזניהם. ייחוסך מציל.
פסחנו ומרדנו, יועצנו, מנודים.
פיללנו וראינו. רעדנו. ילדתה מתת.
פשט ודרשנו. רמז – ישאיר מרומז.
פשרנו וחוגגים. רישומנו: יין, מנות.
יום ראשון, פברואר 26, 2006
עס פֿעלט דאָך וואָס צו לייענען
אַ פֿרישער נומער דער באַוועבטער ייִד, מיט מחברים פֿון רוסלאַנד און פֿון חרדילאַנד. האָט הנאָה.
איר ווייסט אַוודאי, אַז כ´וואָלט אַזוי שטאַרק געוואָלט האָבן אײַערע באַמערקונגען וועגן דעם צי אַנדערע נומערן, פֿאָרגעלייגטע טעמעס, וכו´.
איר ווייסט אַוודאי, אַז כ´וואָלט אַזוי שטאַרק געוואָלט האָבן אײַערע באַמערקונגען וועגן דעם צי אַנדערע נומערן, פֿאָרגעלייגטע טעמעס, וכו´.
יום שישי, פברואר 17, 2006
מזל טובֿ (אונדז)
כ´קען ניט זאָגן אַז ס´איז ניט אַ מאָדנער קאָנקורס. אויף די כּתבֿ־ידן איז (אויף וויפֿל איך ווייס) קלאָר געשטאַנען די נעמען פֿון די שרײַבערס. און אויפֿן זשורי זײַנען געזעסן פֿרײַנד און אַפֿילו קרובֿים פֿון די פּרעמירטע. אַ קאָנקרעטער משל פֿונעם זאָג, אַז אַלע ייִדן זײַנען איין משפּחה.
סײַ ווי סײַ: מזל־טובֿ די געווינערס פֿון פֿאָרווערטס־קאָנקורס. דאַכט זיך גם אַני בתוכם.
אָט וואָס כ´האָב אַרײַנגעשיקט.
* * *
אַ גרוס פֿון אַלטן פֿאָרווערטס־בנין
פֿון אַ נײַעם איסט־סײַדניק
[אַ פֿירלייג פֿאַרן פֿאָרווערטס־קאָנקורס]
פֿון שלום בערגער
מע זאָגט אַז ייִדישקייט קען מען איבערטראָגן פֿון איין אָרט אין אַ צווייטן. זי איז פּאָרטאַטיוו, ווי אַ צעל־טעלעפֿאָן. דאָך, זײַנען דאָ געוויסע ערטער מחוץ־לאָרץ וואָס זײַנען אַזוי געדיכט באַוואַקסן מיט געדעכענישן, אַז ס´איז אוממעגלעך ניט צו שפּירן עפּעס גײַסטיקס. קען מען דאָס רופֿן קדושה אַפֿילו אין די תּפֿוצות?
דאָס איז אַ הקדמה צו די געפֿילן וואָס שווימען אויף אין מיר ווי אַ נײער אײַנוווינער פֿון דער איסט־סײַד. כ´בין ניט קיין אויטאָריטעט אויף דער לאַנגער און רײַכער געשיכטע פֿון מײַן נײַעם געגנט. כ´בין פּשוט־און־פּראָסט אַן תּשובֿ וואָס האָט זיך דאָ ניט־לאַנג באַזעצט און איז פּריטשמעליעט געוואָרן פֿון די אָפּקלאַנגען פֿון אַמאָל וואָס ער דערהערט אויף טריט און שריט.
איך וווין אויף איסט־בראָדוויי, לעבן סוערד־פּאַרק. יענער זאַץ איז שוין אָנגעפּיקעוועט מיט שרײַבערס און זייערע שאַפֿונגען, מיטן חוזק־גאָרטן משה־לייב האַלפּערנס און די אידעאָלאָגישע דעבאַטעס צווישן איסט־בראָדוויִי און יוניאָן־סקווער. דאָ האָט פּולסירט אַ לעבן, און יענע לעבן (זאָגן די בעלי־שאַבלאָנען) פּולסירט שוין ניט מער.
דאָס איז אמת, נאָר בלויז אויף אַ טריוויאַלן אופֿן. יעדע לעבן בײַט זיך, אַנדערש ווערט עס סטאַטיש און במילא טויט. די קאַפֿעטעריע באַשעוויסעס האָט זיך פֿאַרמאַכט, די צײַטונגען אויף דער גאַס זײַנען איינציקווײַז אַוועק ביז נאָר איינע, דער אַלגעמיינער זשורנאַל, איז געבליבן אויף זײַן אָרט. (דעם אַלטן פֿאָרווערטס־בנין האָט געקויפֿט אַ כינעזישע פֿירמע וואָס וועט אים קאָנווערטירן אין לוקסוס־דירות.) די ייִדישע קהילה פֿון דער איסט־סײַד איז שוין ניט דאָס, וואָס זי איז אַ מאָל געווען.
לאָמיר אָבער מאַכן אַ טריט־אָפּ און באַטראַכטן דעם געגנט פֿון דער ווײַטנס, מחוצן ענג־ייִדישן פּערספּעקטיוו. במשך די לעצטע צוואַנציק יאָר האָט ער זיך פֿולשטענדיק איבערגעמאַכט. די ייִדישע מאַסן־באַפֿעלקערונג, וואָס האָט שוין אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ אין די נאָך־מלחמהדיקע יאָרן, איז נאָך אַלץ פֿאַראַן, כאָטש בלויז אין שפּורן און אינדזלען, ווי סאַזשלקעס נאָכן רעגן. אַפֿילו די שפּאַנישע – פּינקטלעכער געזאָגט, די פּוערטאָ־ריקאַנער – וואָס באַהערשן אויך דעם געגנט זינט די 1950ער ווערן ווייניקער. און ווער פֿאַרנעמט דאָס אָרט וווּ עס גייען אָפּ די צוויי אויבן־דערמאָנטע גרופּעס? די פֿירמע טשײַנאַטאַון ענד קאָמפּאַני, וואָס צעשפּרייט זיך איבער יעדער גאַס און אין יעדן ווינקל אַרײַן, אויף יעדן בוי־אָרט וואָס שמעקט מיט פֿרישן זעגעכץ און בײַ די הינטערטירן בײַ רעסטאָראַנען, וווּ עס רינט אַרויס אַ פּיקאַנטע ריח פֿון „כינעזישע“ (לויט אונדזערע אומפינקטלעכע מערבֿ־טערמינען) מאכלים.
מיט אַנדערע ווערטער: מע קען איבערגעבן דעם דאָזיקן מצבֿ פֿון דער ייִדישער איסט־סײַד אויף טערמינען וואָס זײַנען דעם ייִדן שוין באַקאַנט, אַפֿילו אײַנגעבאַקן אין האַרצן, מדור־דורות. די כינעזשער זײַנען געוואָרן דאָס רובֿ, און מיר זײַנען געוואָרן דער מיעוט. אײַ, מיר זײַנען פֿריִער אויך געווען אַ מיעוט? יאָ, נאָר די היגע ייִדישע קאָנצענטראַציע האָט געשאַפֿן אַזאַ מין רובֿ שבמיעוט, אַ געדיכט באַפֿעלקערט ייִדישער געגנט וואָס האָט געשעפּט כּוח פֿון זײַנע מאַסן. איצט, צוליב דער ווייניקער קאָנצענטרירטער ייִדישער קהילה און דער אויפֿשטײַג פֿון די כינעזער, זײַנען מיר געוואָרן אַ מיעוט־שבמיעוט. און דער שׂכל איז מחייבֿ אַז דורכן לאַנגן ייִדישן גלות האָבן מיר זיך אָפֿט מאָל געפֿונען טאַקע אין אַזאַ מצבֿ, ווי דער הײַנטיקער מצבֿ אויף מאַנהעטנס איסט־סײַד – ניט אייגענע בעלי־בתּים איבער אונדזער קוואַרטאַל אָדער געטאָ, ניט באַהערשערס פֿון אייגענעם לאַנד אָדער טעריטאָריע, נאָר אַ פֿאָלק וואָס וווינט בשכנות מיט אַנדערע, ווי אַ מיעוט וואָס מוז זיך אַן עצה געבן מיטן רובֿ אָן דעם כּוח פֿון מאַסן־באַפֿעלקערונג.
דער דאָזיקער אַלט־נײַער צושטאַנד ברענגט מיט זיך סײַ גרויסע חיסרונות, סײַ געוויסע מעלות. די חיסרונות זײַנען גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, און זיי דערקלערן פֿאַר וואָס אַ צאָל ייִדישע משפּחות האָבן זיך אַרויסגעקליבן פֿון געגנט און באַזעצט זיך אין מער גינציקע טיילן שטאָט, למשל אויף דער וועסט־סײַד אָדער אַזש אין ניו־דזשוירזי. ווייניקער ייִדן הייסט ווייניקער כּשרע געשעפֿטן, ווייניקער אַנשטאַלטן, ווייניקער שולן. מיט איין וואָרט – ווייניקער ברירות.
די מעלות זײַנען מסתּמא שווערער זיך פֿאָרצושטעלן פֿאַר די, וואָס וווינען שוין זייער גאַנץ לעבן אין אַ ייִדישן געגנט, קל־וחומר אַ ייִדישע שטאָט ווי (טיילן) ניו־יאָרק אָדער אַ ייִדיש לאַנד. ס´איז אַזוי: ס´איז גוט צו וווינען צווישן גוייִם. דאָס קען מען אַוודאי נאָר זאָגן אין אַ לאַנד וואָס איז אַ „מלכות־חסר“, אַ גוטוויליק לאַנד ווי אַמעריקע, וואָס לעבט און לאָזט לעבן און דערלאָזט ניט (קיין סך) אומטאָלעראַנץ. דעם דאָזיקן פֿאַקט, אַז ס´איז גוט צו לעבן צווישן ניט־ייִדן, קען מען נאָר פֿאַרשטיין אַזוי פֿרי אין 21סטן יאָרהונדערט, ווען די וועלטלעכע ייִדישע קהילה האָט זיך שוין כּמעט ווי צעדריבלט אויף פּיץ־פּיצלעך. אין אַזאַ פֿאַל דאַרף מען צוקומען צו גוייִשע שכנים צו זײַן אַ מבֿין אויף דער וויכטיקייט פֿון אַן אייגענער קולטור. נאָר ווען מע וווינט בשכנות מיט אַנדערע פֿעלקער קען מען דערקענען דעם אמתן ווערט פֿון דער אייגענער ירושה. נאָר ווען מע זעט די שמאָלקעפּיקייט פֿון יענע קען מען זיך שטרענג היטן פֿאַר אייגענע כניאָקעס. און נאָר ווען מע זעט יענעמס מעלות (די מעלות פֿון קאַטויליקן, קריסטן, מוסולמענער, און סתּם גוייִם אָן אַ רעליגיעזן גלויבן) קען מען פֿאַרשטיין, אַז ייִדישקייט טאָר זיך ניט באַגרונטעווען אויפֿן סמך פֿון אַנטי־גוייִשקייט, נאָר וואָדעם – ווי אַ פּאָזיטיווער אויסדרוק פֿון אַ ייִדישן תּוך.
אַז איך קוק אָן די כינעזישע סימנים פֿון די איסט־סײַד־שילדן, זע איך סײַ אַ בײַ מיר אומבאַקאַנט לשון, סײַ אַ גילגול פֿון די אַלטע ייִדישע אויפֿשריפֿטן וואָס זײַנען דאָ־הי אַ מאָל געהאָנגען. יעדער רובֿ און מיעוט שרײַבט־אויף אַן אייגענעם פּינקס אויף טיר־און־טויער, און אונדזער כראָניק, ווי ייִדן אויף דער הײַנטיקער איסט־סײַד, דאַרף מען נאָך אַלץ אָנשרײַבן.
סײַ ווי סײַ: מזל־טובֿ די געווינערס פֿון פֿאָרווערטס־קאָנקורס. דאַכט זיך גם אַני בתוכם.
אָט וואָס כ´האָב אַרײַנגעשיקט.
* * *
אַ גרוס פֿון אַלטן פֿאָרווערטס־בנין
פֿון אַ נײַעם איסט־סײַדניק
[אַ פֿירלייג פֿאַרן פֿאָרווערטס־קאָנקורס]
פֿון שלום בערגער
מע זאָגט אַז ייִדישקייט קען מען איבערטראָגן פֿון איין אָרט אין אַ צווייטן. זי איז פּאָרטאַטיוו, ווי אַ צעל־טעלעפֿאָן. דאָך, זײַנען דאָ געוויסע ערטער מחוץ־לאָרץ וואָס זײַנען אַזוי געדיכט באַוואַקסן מיט געדעכענישן, אַז ס´איז אוממעגלעך ניט צו שפּירן עפּעס גײַסטיקס. קען מען דאָס רופֿן קדושה אַפֿילו אין די תּפֿוצות?
דאָס איז אַ הקדמה צו די געפֿילן וואָס שווימען אויף אין מיר ווי אַ נײער אײַנוווינער פֿון דער איסט־סײַד. כ´בין ניט קיין אויטאָריטעט אויף דער לאַנגער און רײַכער געשיכטע פֿון מײַן נײַעם געגנט. כ´בין פּשוט־און־פּראָסט אַן תּשובֿ וואָס האָט זיך דאָ ניט־לאַנג באַזעצט און איז פּריטשמעליעט געוואָרן פֿון די אָפּקלאַנגען פֿון אַמאָל וואָס ער דערהערט אויף טריט און שריט.
איך וווין אויף איסט־בראָדוויי, לעבן סוערד־פּאַרק. יענער זאַץ איז שוין אָנגעפּיקעוועט מיט שרײַבערס און זייערע שאַפֿונגען, מיטן חוזק־גאָרטן משה־לייב האַלפּערנס און די אידעאָלאָגישע דעבאַטעס צווישן איסט־בראָדוויִי און יוניאָן־סקווער. דאָ האָט פּולסירט אַ לעבן, און יענע לעבן (זאָגן די בעלי־שאַבלאָנען) פּולסירט שוין ניט מער.
דאָס איז אמת, נאָר בלויז אויף אַ טריוויאַלן אופֿן. יעדע לעבן בײַט זיך, אַנדערש ווערט עס סטאַטיש און במילא טויט. די קאַפֿעטעריע באַשעוויסעס האָט זיך פֿאַרמאַכט, די צײַטונגען אויף דער גאַס זײַנען איינציקווײַז אַוועק ביז נאָר איינע, דער אַלגעמיינער זשורנאַל, איז געבליבן אויף זײַן אָרט. (דעם אַלטן פֿאָרווערטס־בנין האָט געקויפֿט אַ כינעזישע פֿירמע וואָס וועט אים קאָנווערטירן אין לוקסוס־דירות.) די ייִדישע קהילה פֿון דער איסט־סײַד איז שוין ניט דאָס, וואָס זי איז אַ מאָל געווען.
לאָמיר אָבער מאַכן אַ טריט־אָפּ און באַטראַכטן דעם געגנט פֿון דער ווײַטנס, מחוצן ענג־ייִדישן פּערספּעקטיוו. במשך די לעצטע צוואַנציק יאָר האָט ער זיך פֿולשטענדיק איבערגעמאַכט. די ייִדישע מאַסן־באַפֿעלקערונג, וואָס האָט שוין אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ אין די נאָך־מלחמהדיקע יאָרן, איז נאָך אַלץ פֿאַראַן, כאָטש בלויז אין שפּורן און אינדזלען, ווי סאַזשלקעס נאָכן רעגן. אַפֿילו די שפּאַנישע – פּינקטלעכער געזאָגט, די פּוערטאָ־ריקאַנער – וואָס באַהערשן אויך דעם געגנט זינט די 1950ער ווערן ווייניקער. און ווער פֿאַרנעמט דאָס אָרט וווּ עס גייען אָפּ די צוויי אויבן־דערמאָנטע גרופּעס? די פֿירמע טשײַנאַטאַון ענד קאָמפּאַני, וואָס צעשפּרייט זיך איבער יעדער גאַס און אין יעדן ווינקל אַרײַן, אויף יעדן בוי־אָרט וואָס שמעקט מיט פֿרישן זעגעכץ און בײַ די הינטערטירן בײַ רעסטאָראַנען, וווּ עס רינט אַרויס אַ פּיקאַנטע ריח פֿון „כינעזישע“ (לויט אונדזערע אומפינקטלעכע מערבֿ־טערמינען) מאכלים.
מיט אַנדערע ווערטער: מע קען איבערגעבן דעם דאָזיקן מצבֿ פֿון דער ייִדישער איסט־סײַד אויף טערמינען וואָס זײַנען דעם ייִדן שוין באַקאַנט, אַפֿילו אײַנגעבאַקן אין האַרצן, מדור־דורות. די כינעזשער זײַנען געוואָרן דאָס רובֿ, און מיר זײַנען געוואָרן דער מיעוט. אײַ, מיר זײַנען פֿריִער אויך געווען אַ מיעוט? יאָ, נאָר די היגע ייִדישע קאָנצענטראַציע האָט געשאַפֿן אַזאַ מין רובֿ שבמיעוט, אַ געדיכט באַפֿעלקערט ייִדישער געגנט וואָס האָט געשעפּט כּוח פֿון זײַנע מאַסן. איצט, צוליב דער ווייניקער קאָנצענטרירטער ייִדישער קהילה און דער אויפֿשטײַג פֿון די כינעזער, זײַנען מיר געוואָרן אַ מיעוט־שבמיעוט. און דער שׂכל איז מחייבֿ אַז דורכן לאַנגן ייִדישן גלות האָבן מיר זיך אָפֿט מאָל געפֿונען טאַקע אין אַזאַ מצבֿ, ווי דער הײַנטיקער מצבֿ אויף מאַנהעטנס איסט־סײַד – ניט אייגענע בעלי־בתּים איבער אונדזער קוואַרטאַל אָדער געטאָ, ניט באַהערשערס פֿון אייגענעם לאַנד אָדער טעריטאָריע, נאָר אַ פֿאָלק וואָס וווינט בשכנות מיט אַנדערע, ווי אַ מיעוט וואָס מוז זיך אַן עצה געבן מיטן רובֿ אָן דעם כּוח פֿון מאַסן־באַפֿעלקערונג.
דער דאָזיקער אַלט־נײַער צושטאַנד ברענגט מיט זיך סײַ גרויסע חיסרונות, סײַ געוויסע מעלות. די חיסרונות זײַנען גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, און זיי דערקלערן פֿאַר וואָס אַ צאָל ייִדישע משפּחות האָבן זיך אַרויסגעקליבן פֿון געגנט און באַזעצט זיך אין מער גינציקע טיילן שטאָט, למשל אויף דער וועסט־סײַד אָדער אַזש אין ניו־דזשוירזי. ווייניקער ייִדן הייסט ווייניקער כּשרע געשעפֿטן, ווייניקער אַנשטאַלטן, ווייניקער שולן. מיט איין וואָרט – ווייניקער ברירות.
די מעלות זײַנען מסתּמא שווערער זיך פֿאָרצושטעלן פֿאַר די, וואָס וווינען שוין זייער גאַנץ לעבן אין אַ ייִדישן געגנט, קל־וחומר אַ ייִדישע שטאָט ווי (טיילן) ניו־יאָרק אָדער אַ ייִדיש לאַנד. ס´איז אַזוי: ס´איז גוט צו וווינען צווישן גוייִם. דאָס קען מען אַוודאי נאָר זאָגן אין אַ לאַנד וואָס איז אַ „מלכות־חסר“, אַ גוטוויליק לאַנד ווי אַמעריקע, וואָס לעבט און לאָזט לעבן און דערלאָזט ניט (קיין סך) אומטאָלעראַנץ. דעם דאָזיקן פֿאַקט, אַז ס´איז גוט צו לעבן צווישן ניט־ייִדן, קען מען נאָר פֿאַרשטיין אַזוי פֿרי אין 21סטן יאָרהונדערט, ווען די וועלטלעכע ייִדישע קהילה האָט זיך שוין כּמעט ווי צעדריבלט אויף פּיץ־פּיצלעך. אין אַזאַ פֿאַל דאַרף מען צוקומען צו גוייִשע שכנים צו זײַן אַ מבֿין אויף דער וויכטיקייט פֿון אַן אייגענער קולטור. נאָר ווען מע וווינט בשכנות מיט אַנדערע פֿעלקער קען מען דערקענען דעם אמתן ווערט פֿון דער אייגענער ירושה. נאָר ווען מע זעט די שמאָלקעפּיקייט פֿון יענע קען מען זיך שטרענג היטן פֿאַר אייגענע כניאָקעס. און נאָר ווען מע זעט יענעמס מעלות (די מעלות פֿון קאַטויליקן, קריסטן, מוסולמענער, און סתּם גוייִם אָן אַ רעליגיעזן גלויבן) קען מען פֿאַרשטיין, אַז ייִדישקייט טאָר זיך ניט באַגרונטעווען אויפֿן סמך פֿון אַנטי־גוייִשקייט, נאָר וואָדעם – ווי אַ פּאָזיטיווער אויסדרוק פֿון אַ ייִדישן תּוך.
אַז איך קוק אָן די כינעזישע סימנים פֿון די איסט־סײַד־שילדן, זע איך סײַ אַ בײַ מיר אומבאַקאַנט לשון, סײַ אַ גילגול פֿון די אַלטע ייִדישע אויפֿשריפֿטן וואָס זײַנען דאָ־הי אַ מאָל געהאָנגען. יעדער רובֿ און מיעוט שרײַבט־אויף אַן אייגענעם פּינקס אויף טיר־און־טויער, און אונדזער כראָניק, ווי ייִדן אויף דער הײַנטיקער איסט־סײַד, דאַרף מען נאָך אַלץ אָנשרײַבן.
יום שלישי, פברואר 14, 2006
נוצלעך פֿאַר קינאָ, הערמאַן מעלוויל און אַרטסקראָל
לערנט זיך שוין ענגליש מיט דעם אינטערנעץ־ווערטערבוך פֿון רפֿאַל פֿינקל. ווען מע קלאַפּט אַרײַן מאַמע־לשון דאַרף מען זיך באַניצן מיט ייִוואָ־טראַנסליטעראַציע (דאָס הייסט, ייִדיש אויף ענגלישע אותיות), נאָר ס´איז כּדאַי דאָס צו קענען סײַ ווי.
יום ראשון, פברואר 12, 2006
נאָר פֿינף ספֿרים
[שוין געשטעלט די זעלבע פֿראַגע אויף מײַן בלאָג בלעז, נאָר איר זײַט די אמתע חבֿרה. מײַן הן שלי.]
כ´וועל אי"ה באַלד פֿאָרן אין כינע. (עס וועט אײַך שוין מסתּמא נמאס ווערן פֿון מײַנע פֿאָרפּלענער.) מוז איך לאָזן די ספֿרים אין דער היים. מײַן פֿראַגע צו אײַך: ווען איר וואָלט געקענט מיטשלעפּן נאָר פֿינף ספֿרים (אָדער סתּם ביכער) וועלכע וואָלט איר גענומען? לאָמיר זאָגן אַז ש"ס און תּנך זײַנען איין ספֿר.
כ´וועל אי"ה באַלד פֿאָרן אין כינע. (עס וועט אײַך שוין מסתּמא נמאס ווערן פֿון מײַנע פֿאָרפּלענער.) מוז איך לאָזן די ספֿרים אין דער היים. מײַן פֿראַגע צו אײַך: ווען איר וואָלט געקענט מיטשלעפּן נאָר פֿינף ספֿרים (אָדער סתּם ביכער) וועלכע וואָלט איר גענומען? לאָמיר זאָגן אַז ש"ס און תּנך זײַנען איין ספֿר.
יום רביעי, פברואר 08, 2006
אַ שפּיל אַזאַ
רחל בוימוואָל
אין דער אַלטער קינדערשפּיל
פֿלעגן שפּילן גרויס און קליין:
ס´איז פֿאַרווערט צו זאָגן „יאָ“,
ס´איז פֿאַרווערט אויך זאָגן „ניין“.
אויך די ווערטער„ ווײַס“ און „שוואַרץ“
ווערן טאָרן ניט דערמאַנט.
כאַפּט אַרויס זיך אַזאַ וואָרט,
דאַרפֿסטו צאָלן מיט אַ פֿאַנט.
אומגעפֿער אין אָט דער שפּיל
שפּיל איך ווען איך שרײַב אַ ליד.
„שטערן“, „דעמערונג“ און „בלענד“
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.
ווען עס נעמט די זון פֿאַרגיין,
בעט זי מיך מיט יעדן שטראַל:
– זאָג ניט „דעמערונג“. אָ ניין!
ווייסט דאָך, אַז עס איז באַנאַל . . .
און דער פֿרילינג־טאָג מיר זאָגט:
– שרײַבסט דאָך ניט דאָס ערשטע יאָר.
אַז ס´איז נמאס „בלוי“ און „בלענד“,
צו דערקלערן דיר כ´פֿאַרשפּאָר.
אויך די שטערן פֿאַלן אָן:
– ווידער „פֿינקלען“ אין אַ ליד?!
וואָס האָבן מיר שלעכטס געטאָן?
לאָז אונדז אָפּ, מיר זײַנען מיד . . .
ס´איז ניט שייך דיר צו פֿאַרווערן
פּלוידערן וועגן די שטערן,
כאָטש קיין אײַנדרוק מאַכט עס ניט.
ס´איז בײַ מיר אַזאַ מין שפּיל.
שטערן מײַד איך אויס אין ליד.
דעמערונג און בלענד און בלוי
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.
סײַדנס – אין גאָר אַ גרויסער נויט.
[פֿון ירושלימער אַלמאַנאַך, נומ´ 15, 1984]
פֿאַנט: forfeit, הפסד
אין דער אַלטער קינדערשפּיל
פֿלעגן שפּילן גרויס און קליין:
ס´איז פֿאַרווערט צו זאָגן „יאָ“,
ס´איז פֿאַרווערט אויך זאָגן „ניין“.
אויך די ווערטער„ ווײַס“ און „שוואַרץ“
ווערן טאָרן ניט דערמאַנט.
כאַפּט אַרויס זיך אַזאַ וואָרט,
דאַרפֿסטו צאָלן מיט אַ פֿאַנט.
אומגעפֿער אין אָט דער שפּיל
שפּיל איך ווען איך שרײַב אַ ליד.
„שטערן“, „דעמערונג“ און „בלענד“
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.
ווען עס נעמט די זון פֿאַרגיין,
בעט זי מיך מיט יעדן שטראַל:
– זאָג ניט „דעמערונג“. אָ ניין!
ווייסט דאָך, אַז עס איז באַנאַל . . .
און דער פֿרילינג־טאָג מיר זאָגט:
– שרײַבסט דאָך ניט דאָס ערשטע יאָר.
אַז ס´איז נמאס „בלוי“ און „בלענד“,
צו דערקלערן דיר כ´פֿאַרשפּאָר.
אויך די שטערן פֿאַלן אָן:
– ווידער „פֿינקלען“ אין אַ ליד?!
וואָס האָבן מיר שלעכטס געטאָן?
לאָז אונדז אָפּ, מיר זײַנען מיד . . .
ס´איז ניט שייך דיר צו פֿאַרווערן
פּלוידערן וועגן די שטערן,
כאָטש קיין אײַנדרוק מאַכט עס ניט.
ס´איז בײַ מיר אַזאַ מין שפּיל.
שטערן מײַד איך אויס אין ליד.
דעמערונג און בלענד און בלוי
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.
סײַדנס – אין גאָר אַ גרויסער נויט.
[פֿון ירושלימער אַלמאַנאַך, נומ´ 15, 1984]
פֿאַנט: forfeit, הפסד
יום ראשון, פברואר 05, 2006
מזלא טבֿא לאלפֿא ביתא
מוצאי־שבת האָב איך געהאַט דעם כּבֿוד צו מאַכן אַ לחיים אין באָראָ־פּאַרק לכּבֿוד אונדזער נײַעם חתן, נועם סטאַריק. די אינטערנעץ איז מלא־פֿרייד.
מײַן ברכת־הדיוט: ער מיט זײַן כּלה זאָלן בויען אַ בית־נאמן מיט אָרט סײַ פֿאַר אמונה, סײַ פֿאַר סקעפּטיציזם. און זײַן פּען זאָל ניט אַנטשוויגן ווערן נאָכן יום־החופּה.
מײַן ברכת־הדיוט: ער מיט זײַן כּלה זאָלן בויען אַ בית־נאמן מיט אָרט סײַ פֿאַר אמונה, סײַ פֿאַר סקעפּטיציזם. און זײַן פּען זאָל ניט אַנטשוויגן ווערן נאָכן יום־החופּה.
יום חמישי, פברואר 02, 2006
מאַמע־לשון און דער צענזוס
כ´האָב הײַנט געהערט, שוין צום צווייטן מאָל (און פֿון צוויי פֿאַרשיידענע מענטשן) אַז די צענזוס־אינטערוויויִרערס נעמען ניט אָן דעם ענטפֿער „ייִדיש“ אויף דער פֿראַגע „וועלכע שפּראַך רעדט איר אין דער היים?“
אין איין פֿאַל האָט מען פֿאַרלייקנט די עקזיסטענץ פֿון דער שפּראַך, און אין צווייטן האָט מען ניט געוואָלט גלייבן דעם ענטפֿער.
כ´פּרוּוו דאָס אויספֿאָרשן מעשׂה רעפּאָרטער, נאָר כ´וויל אײַך אַ פֿרעג טאָן: צי איז דאָס זעלבע אויך געשען בײַ אײַך?
אין איין פֿאַל האָט מען פֿאַרלייקנט די עקזיסטענץ פֿון דער שפּראַך, און אין צווייטן האָט מען ניט געוואָלט גלייבן דעם ענטפֿער.
כ´פּרוּוו דאָס אויספֿאָרשן מעשׂה רעפּאָרטער, נאָר כ´וויל אײַך אַ פֿרעג טאָן: צי איז דאָס זעלבע אויך געשען בײַ אײַך?
יום שני, ינואר 30, 2006
אַ בריוו אין אַלגעמיינער
אַ ייִד פֿון לאָס־אַנדזשעלעס האָט געשיקט אַ בריוו אין רעדאַקציע אַלגעמיינער זשורנאַל וועגן מײַן אַרטיקל אַ סדר אויף כינעזיש. ברענג איך עס דאָ ווײַטער. כ´דאַרף ניט זאָגן אַז כ´בין ניט מסכּים. פֿון קיינעם האָב איך ניט געלאַכט, ניט חוזק געמאַכט. פּשוט אויסגעדריקט מײַנע אייגענע מאָטיוואַציעס. וועגן זזײַן ווייניקער שטאָלץ און שטאַרק: קען זײַן, נאָר שטאָלצקייט און שטאַרקקייט זײַנען ניט די איינציקע מעלות פֿון די ביישנים און רחמנים.
לאַכט נישט פון דער אידישער עקשנות
חשובער רעדאַקטאָר:
שלום בערגער’ס אַרטיקל אין לעצטן נומער, אַ סדר אין כינעזיש, האָט מיר קלאָר געמאַכט די צרה מיט אַזעלכע שרייבער און דענקער וועלכע זענען פּוסח על שתי הסעיפים און ווייסן נישט ווער זיי זענען.
אויף אַ צינישן אופן טרייבט בערגער שפּאַס פון די חרדים וועלכע בייטן זיך נישט אין קיין שום אָרט נישט און בלייבן אַלעמאָל געטריי זייער מסורה. ער, קלערט ער אונז אויף, איז נישט אַזוי שטאָלץ און שטאַרק און ער גייט קיין כינע טאַקע זיך אויסלערנען פון די כינעזישע זאַכן וואָס ער ווייס נישט.
שלום בערגער האָט פאַרגעסן אַז די סיבה פאַרוואָס כלל ישראל עקזיסטירט היינט צו טאָג איז צוליב דעם וואָס אידן זענען געבליבן געטריי צו זייער תורה, אמונה און דער שולחן ערוך אין אַלע וואַנדערונגען און פאַרוואָגעלנישן. דווקא צוליב דעם וואָס אידן האָבן נישט אָנגענומען יעדן נייעם מהלך פון יעדן קולטור וואו זיי האָבן זיך באַזעצט, נאָר זיי זענען געשטאַנען שטאָלץ אין זייער גלויבן און דרך החיים, זענען היינט דאָ אידן. לאָמיר דאָס ביטע געדענקען.
דוד אַדלערשטיין
לאָס אַנדזשעלעס
לאַכט נישט פון דער אידישער עקשנות
חשובער רעדאַקטאָר:
שלום בערגער’ס אַרטיקל אין לעצטן נומער, אַ סדר אין כינעזיש, האָט מיר קלאָר געמאַכט די צרה מיט אַזעלכע שרייבער און דענקער וועלכע זענען פּוסח על שתי הסעיפים און ווייסן נישט ווער זיי זענען.
אויף אַ צינישן אופן טרייבט בערגער שפּאַס פון די חרדים וועלכע בייטן זיך נישט אין קיין שום אָרט נישט און בלייבן אַלעמאָל געטריי זייער מסורה. ער, קלערט ער אונז אויף, איז נישט אַזוי שטאָלץ און שטאַרק און ער גייט קיין כינע טאַקע זיך אויסלערנען פון די כינעזישע זאַכן וואָס ער ווייס נישט.
שלום בערגער האָט פאַרגעסן אַז די סיבה פאַרוואָס כלל ישראל עקזיסטירט היינט צו טאָג איז צוליב דעם וואָס אידן זענען געבליבן געטריי צו זייער תורה, אמונה און דער שולחן ערוך אין אַלע וואַנדערונגען און פאַרוואָגעלנישן. דווקא צוליב דעם וואָס אידן האָבן נישט אָנגענומען יעדן נייעם מהלך פון יעדן קולטור וואו זיי האָבן זיך באַזעצט, נאָר זיי זענען געשטאַנען שטאָלץ אין זייער גלויבן און דרך החיים, זענען היינט דאָ אידן. לאָמיר דאָס ביטע געדענקען.
דוד אַדלערשטיין
לאָס אַנדזשעלעס
יום שני, ינואר 23, 2006
חרדישע קולטור: נײַע ריכטונגען
אפֿשר האָט איר שוין געלייענט, אין הארץ, וועגן דער חרדישער קונסט־גאַלעריע. יונתן איידלסטין (אַנדערש באַקאַנט אין עולם־הנעץ ווי „דע העד היב“) האָט אַן אינטערעסאַנט בלאָגשטיקל וווּ ער הייבט אויף אַ גרעסערע פֿראַגע: וויפֿל קולטור־שינויים קען אײַנזאַפּן די „הײַמישע“ וועלט?
כאַפּט זיך אַהין און לאָזט איבער אײַער פֿידבעק, אויב איר ווילט.
כאַפּט זיך אַהין און לאָזט איבער אײַער פֿידבעק, אויב איר ווילט.
יום שישי, ינואר 20, 2006
ברוכים־הבאָים אין ספֿר שמות
בראשית איז שוין אַריבער. צי איז אָבער שוין אויס מעשׂה־בראשית? ווי בײַ וועמען. טייל האַלטן אַז דער אייבערשטער איז המחדש בכל יום תּמיד מ"ב, בשעת אַנדערע גלייבן אַז ער האָט נאָר געלאָזט אין גאַנג די מעכאַניזמען וואָס היטן אויף זײַן באַשאַפֿונג טאָג אײַן טאָג אויס. די ערשטע וואָלטן געקענט פֿאַרגלײַכן באַשאַפֿונג מיט מתּן־תּורה, עפּעס וואָס באַנײַט זיך (לויט טייל מפֿרשים) יעדן טאָג. אַפֿילו יענע אָבער מוזן מודה זײַן, אַז די באַשאַפֿונג האָט אַ הויכפּונקט, אַ שפּיץ, און די חידושים שבכל־יום זײַנען אויף אַ צווייטער מדרגה.
די באַפֿרײַונג פֿון שקלאַפֿערײַ איז אָבער אַנדערש. יציאת־מצרים איז ניט געשען מיט איין מאָל, מיט איין שאָס. די געשיכטעס זײַנען אַנדערש (שמות פֿאַרגלײַכט זיך ניט מיט תּהילים אין אַלע פּרטים, למשל) און נאָך אַלעמען איז ניט קלאָר צי בני־ישׂראל זײַנען טאַקע פֿרײַ. פֿאַר וואָס ניט? זײַנען מיר דען נאָך אַלץ שקלאַפֿן אין מצרים?
נאָר דעם אייבערשטנס הבֿטחה צו משה־רבינו איז געווען עפּעס אַנדערש: ניט נאָר באַפֿרײַונג, נאָר אויך דאָס מקיים זײַן זײַנע צוזאָגן צו די אָבֿות און אימהות. דערפֿאַר זאָגט דער רמב"ן אַז אויף יעדן געשעעניש אין שמות איז דאָ אַ רמז אין בראשית. לכן איז שמות אַ המשך פֿון בראשית, ניט נאָר מיטן ערשטן וואָוו, נאָר מיטן גאַנצן תּוכן. ווי מעשׂה־בראשית איז ניטאָ קיין סוף צו יציאת־מצרים: ניט מיט אַ מדינה, ניט מיט אַ זיכערן און פֿאַרזיכערטן גלות. אַ פֿולשטענדיקע פֿרײַהייט איז ניט צו דערגרייכן.
די באַפֿרײַונג פֿון שקלאַפֿערײַ איז אָבער אַנדערש. יציאת־מצרים איז ניט געשען מיט איין מאָל, מיט איין שאָס. די געשיכטעס זײַנען אַנדערש (שמות פֿאַרגלײַכט זיך ניט מיט תּהילים אין אַלע פּרטים, למשל) און נאָך אַלעמען איז ניט קלאָר צי בני־ישׂראל זײַנען טאַקע פֿרײַ. פֿאַר וואָס ניט? זײַנען מיר דען נאָך אַלץ שקלאַפֿן אין מצרים?
נאָר דעם אייבערשטנס הבֿטחה צו משה־רבינו איז געווען עפּעס אַנדערש: ניט נאָר באַפֿרײַונג, נאָר אויך דאָס מקיים זײַן זײַנע צוזאָגן צו די אָבֿות און אימהות. דערפֿאַר זאָגט דער רמב"ן אַז אויף יעדן געשעעניש אין שמות איז דאָ אַ רמז אין בראשית. לכן איז שמות אַ המשך פֿון בראשית, ניט נאָר מיטן ערשטן וואָוו, נאָר מיטן גאַנצן תּוכן. ווי מעשׂה־בראשית איז ניטאָ קיין סוף צו יציאת־מצרים: ניט מיט אַ מדינה, ניט מיט אַ זיכערן און פֿאַרזיכערטן גלות. אַ פֿולשטענדיקע פֿרײַהייט איז ניט צו דערגרייכן.
יום חמישי, ינואר 19, 2006
יום שלישי, ינואר 17, 2006
די דיכטער נעמען קאָנטראָל
יום חמישי, ינואר 12, 2006
ניט טבֿיהדיק, ניט אַריסטאָיִש
הײַנט בײַ מעריבֿ (צווישן „אלוקי נצור“ און „עושׂה שלום“) איז מיר אײַנגעפֿאַלן, ניט צום ערשטן מאָל, אַז עס האָט אַ קנאַפּן שׂכל צו זאָגן אַז דער אייבערשטער וויל עפּעס. איז ער/זי דען אַ מענטש, ער זאָל עפּעס וועלן? (לשם באַקוועמלעכקייט וועל איך האַלטן בײַם אָנגענומענעם נוסח און רופֿן גאָט אַ לשון־זכר.)
מע קען אפֿשר זאָגן, פֿאַרצווייפֿלטערהייט, אַז דאָס וועלן דעם אייבערשטנס איז גיכער אַ מין פּרעפֿערענץ פֿאַר אַ געוויסן מצבֿ. בײַם אייבערשטן איז ליבער מע זאָל היטן מיצוות (דאָס איז אַוודאי נאָר חל אויף די וואָס גלייבן אין מיצוות), זאָגן מיר אַז ער „וויל“ אַזוי.
דאָס אָבער שטופּט נאָר אַוועק די פּראָבלעם מיט איין טריט ווײַטער. ווײַל ליב האָבן איין מצבֿ מער ווי אַ צווייטער איז דאָך אַוודאי אַ מענטשן־טבֿע. גאָט קען דאָך זען אַלע אַלטערנאַטיוון מיט אַ מאָל. ווי קען זײַן נוצלעך צו זאָגן וואָס ס´איז בײַ אים נושׂא־חן?
די שאלה איז אַן אַלטע. כ´האָב מער ניט וואָס צו זאָגן.
מע קען אפֿשר זאָגן, פֿאַרצווייפֿלטערהייט, אַז דאָס וועלן דעם אייבערשטנס איז גיכער אַ מין פּרעפֿערענץ פֿאַר אַ געוויסן מצבֿ. בײַם אייבערשטן איז ליבער מע זאָל היטן מיצוות (דאָס איז אַוודאי נאָר חל אויף די וואָס גלייבן אין מיצוות), זאָגן מיר אַז ער „וויל“ אַזוי.
דאָס אָבער שטופּט נאָר אַוועק די פּראָבלעם מיט איין טריט ווײַטער. ווײַל ליב האָבן איין מצבֿ מער ווי אַ צווייטער איז דאָך אַוודאי אַ מענטשן־טבֿע. גאָט קען דאָך זען אַלע אַלטערנאַטיוון מיט אַ מאָל. ווי קען זײַן נוצלעך צו זאָגן וואָס ס´איז בײַ אים נושׂא־חן?
די שאלה איז אַן אַלטע. כ´האָב מער ניט וואָס צו זאָגן.
יום רביעי, ינואר 11, 2006
מרדכי צאַנין שרײַבט חסידיש
דעם אמת זאָגנדיק האָב איך זיך ניט דערפֿרייט צו זען אין פֿאָרווערטס אַז מע דרוקט איבער דווקא מרדכי צאַנינס אַ דערציילונג ווי דאָס ערשטע אין אַ רובריק אָפּצוגעבן אים כּבֿוד צו זײַן 100סטן יובֿל. בײַ מיר איז זײַן נאָמען פֿאַרבונדן מיט אַ צאָל עסייען וועגן גורל פֿון ייִדישן פֿאָלק און ייִדיש־לשון. עטעלכע פֿון זיי האָב איך איבערגעלייענט און אַ סך גענאַשט דערפֿון, נאָר דאָס איינציקע וואָס פֿאַלט מיר איצט אײַן איז דער מיטאָס גלות, וווּ ער צעגלידערט טאַקע דעם דאָזיקן צענטראַלן באַגריף אויף אַ געדאַנקען־רײַכן אופֿן.
כ´האָב ניט געוווּסט, הייסט עס, אַז צאַנין צייכנט זיך אויס אויך (כ´רעדט וועגן אים אין לשון־הווה, ווײַל אויף וויפֿל איך ווייס איז ער נאָך בײַם לעבן) מיט זײַן בעלעטריסטיק. בין איך נאָך מער נתפּעל געוואָרן פֿון דער דערציילונג אין פֿאַרגאַנגענעם נומער פֿאָרווערטס מיטן טיטל „דער שליסל צום הימל“.
די מעשׂה איז געשריבן אין אַ „חסידישן“ סטיל וואָס נעמט זיך ווי באַוווּסט פֿון די דערציילונגען פֿון י. ל. פּרץ. יענער סטיל איז אַ געפֿערלעכער און קען פֿירן דעם שרײַבער גלײַך אין באָד פֿון סענטימענטאַלקייט. (טאָמער איז אײַך ניט באַקאַנט דער שרײַבער משה נאַדיר, מוזט איר גיין און לייענען זײַן פּאַראָדיע פֿון דעם „חסידישן“ סטיל. אַכזריותדיק און קאָמיש.) און ווען אַ שרײַבער, ווי צאַנין, גיט איבער (ווי ער האָט געטאָן אין זײַן הקדמה צו דער זאַמלונג דערציילונגען) אַז זײַן ציל מיט די מעשׂיות איז צו „געבן אַ פֿאָלקלאָריסטיסטן פֿראַגמענט פֿון די לעבן פֿון די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע“, האָט מען מורא אַז דאָס איז אַן אַרבעט פֿון רחמנות איידער אַ קינסטלערישער פּרוּוו אונדז פֿאָרצושטעלן לעבעדיקע פּאַרשוינען.
און טיילווײַז איז טאַקע אַזוי. די הויפּט־העלדין איז אַ צדקת וואָס איז פֿאַראַן נאָר אין אַזוינע חסידישע מעשׂיות, און איר מאַן זיצט בײַ דער גמרא און לערנט. פֿונדעסטוועגן, אין איר גרויסן נסיון (זי איז אַן עקרה נאָך איין קינד) און אין דעם אייגנאַרטיקן תּיקון וואָס זי געפֿינט שטעקט דער גרויסער כּוח פֿון דער מעשׂה.
אויב איר וואָלט געוואָלט מיטטיילן זיך דאָ מיט אײַערע מיינונגען וועגן דער מעשׂה, איז אַדרבא. ווי עפּעס אַרומצורעדן לייג איך פֿיר די פֿראַגע: ווי אַזוי איז ליבע־גיטלס מיצווה געווען אַ תּיקון פֿאַר איר עקרהשאַפֿט?
כ´האָב ניט געוווּסט, הייסט עס, אַז צאַנין צייכנט זיך אויס אויך (כ´רעדט וועגן אים אין לשון־הווה, ווײַל אויף וויפֿל איך ווייס איז ער נאָך בײַם לעבן) מיט זײַן בעלעטריסטיק. בין איך נאָך מער נתפּעל געוואָרן פֿון דער דערציילונג אין פֿאַרגאַנגענעם נומער פֿאָרווערטס מיטן טיטל „דער שליסל צום הימל“.
די מעשׂה איז געשריבן אין אַ „חסידישן“ סטיל וואָס נעמט זיך ווי באַוווּסט פֿון די דערציילונגען פֿון י. ל. פּרץ. יענער סטיל איז אַ געפֿערלעכער און קען פֿירן דעם שרײַבער גלײַך אין באָד פֿון סענטימענטאַלקייט. (טאָמער איז אײַך ניט באַקאַנט דער שרײַבער משה נאַדיר, מוזט איר גיין און לייענען זײַן פּאַראָדיע פֿון דעם „חסידישן“ סטיל. אַכזריותדיק און קאָמיש.) און ווען אַ שרײַבער, ווי צאַנין, גיט איבער (ווי ער האָט געטאָן אין זײַן הקדמה צו דער זאַמלונג דערציילונגען) אַז זײַן ציל מיט די מעשׂיות איז צו „געבן אַ פֿאָלקלאָריסטיסטן פֿראַגמענט פֿון די לעבן פֿון די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע“, האָט מען מורא אַז דאָס איז אַן אַרבעט פֿון רחמנות איידער אַ קינסטלערישער פּרוּוו אונדז פֿאָרצושטעלן לעבעדיקע פּאַרשוינען.
און טיילווײַז איז טאַקע אַזוי. די הויפּט־העלדין איז אַ צדקת וואָס איז פֿאַראַן נאָר אין אַזוינע חסידישע מעשׂיות, און איר מאַן זיצט בײַ דער גמרא און לערנט. פֿונדעסטוועגן, אין איר גרויסן נסיון (זי איז אַן עקרה נאָך איין קינד) און אין דעם אייגנאַרטיקן תּיקון וואָס זי געפֿינט שטעקט דער גרויסער כּוח פֿון דער מעשׂה.
אויב איר וואָלט געוואָלט מיטטיילן זיך דאָ מיט אײַערע מיינונגען וועגן דער מעשׂה, איז אַדרבא. ווי עפּעס אַרומצורעדן לייג איך פֿיר די פֿראַגע: ווי אַזוי איז ליבע־גיטלס מיצווה געווען אַ תּיקון פֿאַר איר עקרהשאַפֿט?
יום שלישי, ינואר 03, 2006
די זון איז עפּעס נײַס
זע, עס הענגט דאָרט אויבן
און פֿאַלט אויף קיינעם ניט.
אײַ, ס´איז צו וואַרעם?
די פֿלאַנצן גיבן זיך אַן עצה,
זיי זײַנען נאַקעט.
צו וואַקסן דאַרף מען
דערשטאָכן ווערן
מיט רויען ליכט.
די ערד אָבער
ליגט אונטן אייביק.
ווען די ערד שטאַרבט
וועט מען זי ברענגען צו קבֿורה
מיט אַ זעקל ערד.
און פֿאַלט אויף קיינעם ניט.
אײַ, ס´איז צו וואַרעם?
די פֿלאַנצן גיבן זיך אַן עצה,
זיי זײַנען נאַקעט.
צו וואַקסן דאַרף מען
דערשטאָכן ווערן
מיט רויען ליכט.
די ערד אָבער
ליגט אונטן אייביק.
ווען די ערד שטאַרבט
וועט מען זי ברענגען צו קבֿורה
מיט אַ זעקל ערד.
יום ראשון, ינואר 01, 2006
דרום־ייִדן
געווען אַ וואָך צײַט אין אַרקאַנסאָ, וואָס האָט אין מיר (צווישן אַנדערע) אויפֿגעוועקט פּיקאַנטע אַסאָציאַציעס מיט די ייִדן וואָס כ´האָב געקענט אין קענטאָקי בשעת מײַנע קינדער־יאָרן. נאָר איידער איך בין מאריך וועגן אונדזער רײַזע (שפּעטער), וויל איך פּשוט דערמאָנען דעם (בײַ מיר) אינטערעסאַנטן קולטורעלן פֿאַקט, וואָס דער זאַל אין דער שול וווּ כ´האָב געדאַוונט שבת (אין ליטל־ראָק) איז באַהאָנגען מיט געשטעפּטע קאָלדרעס אויף ייִדישע טעמעס. זייער דרומדיק, זייער היימיש.
און לשון־קודש מיט אַ דרומדיקן אַקצענט איז צווישן די מאָדנע־שענסטע זאַכן אויפֿן ייִדישן וועלטל.
און לשון־קודש מיט אַ דרומדיקן אַקצענט איז צווישן די מאָדנע־שענסטע זאַכן אויפֿן ייִדישן וועלטל.
יום ראשון, דצמבר 25, 2005
אומדערוויילט
איך קען רעקאָמענדירן אַ רעצענזיע פֿון לייזער בורקאָ (אין פֿאָרווערטס) אויפֿן נײַעם בוך „אָנטשאָוזען“, וועגן חסידים וואָס גייען אַראָפּ פֿון דרך. (עס האָט אַגבֿ גאָרניט צו טאָן מיט „אַנטשאָוסן“, וואָס זײַנען אַ פֿיש אַזאַ וואָס גייט גוט אויף פּיצע.)
אין מײַנע יונגע יאָרן האָב איך אָנגעשריבן אַן עסייעלע וועגן די זעלבע פּאַרשוינען וואָס מ´איז „מגלה“ אין דעם בוך. דאָס שטיקעלע איז אַרויס אין זשורנאַל „רעספּאָנס“ עליו־השלום, דאַרף איך אַרײַנסקאַנירן דאָס אַרטיקל, סײַדן איינער וויל מיר טאָן אַ טובֿה.
מרת שאָקאָלאַד לייגט אַראָפּ אַ חריפֿותדיק שטיקעלע וועגן בעש"ט און בייגל.
עד היום הזה: אַ געוויסער ריטלעך־שנײַדער דערמאָנט מיר אַז אין אַן אַלטן נומער דער באַוועבטער ייִד האָב איך אַרויסגעגעבן אַ ייִדיש־טײַטש פֿון מײַן אַרטיקל וועגן פֿאַרפֿאָרענע חסידים.
אין מײַנע יונגע יאָרן האָב איך אָנגעשריבן אַן עסייעלע וועגן די זעלבע פּאַרשוינען וואָס מ´איז „מגלה“ אין דעם בוך. דאָס שטיקעלע איז אַרויס אין זשורנאַל „רעספּאָנס“ עליו־השלום, דאַרף איך אַרײַנסקאַנירן דאָס אַרטיקל, סײַדן איינער וויל מיר טאָן אַ טובֿה.
מרת שאָקאָלאַד לייגט אַראָפּ אַ חריפֿותדיק שטיקעלע וועגן בעש"ט און בייגל.
עד היום הזה: אַ געוויסער ריטלעך־שנײַדער דערמאָנט מיר אַז אין אַן אַלטן נומער דער באַוועבטער ייִד האָב איך אַרויסגעגעבן אַ ייִדיש־טײַטש פֿון מײַן אַרטיקל וועגן פֿאַרפֿאָרענע חסידים.
יום שישי, דצמבר 23, 2005
בלאָגס, פּאָעזיע, און חנוכּה
בלאָגס: וועגן יחיאל שרײַבמאַן ע"ה האָב איך אָנגעשריבן אַ נעקראָלאָג אין ענגלישן פֿאָרווערטס. מיר פֿאַלט אײַן, דרך־אגבֿ, אַז זײַנע מיניאַטורן זײַנען געווען די אָריגינעלע ייִדיש־בלאָגס. קורץ, שאַרף, לייענעוודיק אין איין אָטעם, און דערציילט אין ערשטן פּערזאָן. אײַ, ניט אויפֿן אינטערנעט? האָט זיך געמאַכט אַ גילגול.
פּאָעזיע: שוין אַ פּאָר יאָר פּרוּוו איך, אָן הצלחה, צו דערוועקן בײַ מײַנע חרדישע לייענער זייער פֿאַרדרימלטן אינטערעס אין פּאָעזיע (דיכטונג, שיר). איך ווייס ניט צי כ´האָב עפּעס ערגעץ וווּ אײַנגעפֿלאַנצט אַ קליינינקע זאָמעלע. אין יעדן פֿאַל, וויל איך עפּעס בעטן, הלוואַי זאָל מען אויספֿילן מײַן בקשה. בײַ דער „הײַמישער“ פּרעסע זײַנען פֿאַראַן אָן אַ שיעור לידער, גראַם־שטראַם פֿאַר „מעלות“ אָדער מוסרדיקע שורות פֿאַר אַ וואָכן־צײַטונג. טאָמער טרעפֿט איר אָן, ר´ ייִד, אויף עפּעס אַ ליד וואָס „רעדט צו אײַך“, מאַכט אײַך זאָגן, „העי, דאָס איז כּדאַי איבערצושיקן אַ פֿרײַנד“, טוט מיר אַ טובֿה. גיט עס מיר אַ שיק־צו אויף פּאַפּיר, אָדער גיט עס אַ סקאַן־אַרײַן און שיק עס מיט אַ בליצבריוול. איך וואָלט עס געוואָלט לייענען און צעגלידערן אויפֿן בלאָג. אַזאַ מין אָפֿן־האַרציקע אָפּעראַציע אויף אַ פּאָעם.
חנוכּה: האָטס אַ פֿריילעכן. און אַ העפּי האָלידיי סיזן אויך.
פּאָעזיע: שוין אַ פּאָר יאָר פּרוּוו איך, אָן הצלחה, צו דערוועקן בײַ מײַנע חרדישע לייענער זייער פֿאַרדרימלטן אינטערעס אין פּאָעזיע (דיכטונג, שיר). איך ווייס ניט צי כ´האָב עפּעס ערגעץ וווּ אײַנגעפֿלאַנצט אַ קליינינקע זאָמעלע. אין יעדן פֿאַל, וויל איך עפּעס בעטן, הלוואַי זאָל מען אויספֿילן מײַן בקשה. בײַ דער „הײַמישער“ פּרעסע זײַנען פֿאַראַן אָן אַ שיעור לידער, גראַם־שטראַם פֿאַר „מעלות“ אָדער מוסרדיקע שורות פֿאַר אַ וואָכן־צײַטונג. טאָמער טרעפֿט איר אָן, ר´ ייִד, אויף עפּעס אַ ליד וואָס „רעדט צו אײַך“, מאַכט אײַך זאָגן, „העי, דאָס איז כּדאַי איבערצושיקן אַ פֿרײַנד“, טוט מיר אַ טובֿה. גיט עס מיר אַ שיק־צו אויף פּאַפּיר, אָדער גיט עס אַ סקאַן־אַרײַן און שיק עס מיט אַ בליצבריוול. איך וואָלט עס געוואָלט לייענען און צעגלידערן אויפֿן בלאָג. אַזאַ מין אָפֿן־האַרציקע אָפּעראַציע אויף אַ פּאָעם.
חנוכּה: האָטס אַ פֿריילעכן. און אַ העפּי האָלידיי סיזן אויך.
יום חמישי, דצמבר 15, 2005
יחיאל שרײַבמאַן ע"ה
חבֿל על דאבֿדין
דער מיניאַטוריסט, עסיייִסט, און מיטאַרבעטער אין פֿאָרווערטס איז ניפֿטר געוואָרן דעם 9טן דעמעצבער (ח כּסלו). ער איז געווען אַ וויכטיקער פֿיגור בײַ הײַנטיקע קעשענעווער און בעסאַראַבער ייִדן, און זײַנע שאַפֿונגען זײַנען אויך פֿאַרשפּרייט אויף רוסישער איבערזעצונג.
דאָ ווײַטער ברענג איך אַ קליין שטיקעלע זײַנס, אַרויס אין דער זאַמלונג „יצירה און ליבע“ (קעשענעוו 2000).
כּבֿוד זײַן אָנדענק.
* * *
שרײַבערישער אַני־מאמין
מײַן פֿילאָסאָפֿיע, פֿונעם ערשטן טאָג אָן, זינט כ´האָב אָנגעהויבן שרײַבן ביז הײַנט: דער מענטש זאָל זײַן אַ גוטער און דעם מענטשן זאָל זײַן גוט.
צוויי קליינע זאַכן. נאָר אויף זיי וואָלט מען געקענט אַוועקשטעלן אַ גאַנצע וועלט, אַ נײַע וועלט, וווּ מענטשן וואָלטן אַרומגענומען איינער דעם אַנדערן און וואָלטן געלעבט אין ליבשאַפֿט און פֿריידן.
צי וואָלט דער מענטש געווען צופֿרידן מיט אַזאַ וועלט? צי וואָלט אים אין איר ניט געווען סקוטשנע? און צי וואָלט ער ווידער ניט געחלומט וועגן אַן אַנדער וועלט? – ווייס איך ניט. ס´איז שווער צו זאָגן. קיין מאָל וועט ניט זײַן מיגלעך דאָס אויסצופּרוּוון. מחמת, אַזאַ וועלט וועט קיין מאָל ניט אַוועקגעשטעלט ווערן.
לאָמיר וועגן אַזאַ וועלט כאָטשבי נאָר טרוימען.
טרוימען איז אויך גאָר אָ וווילע זאַך דעם מענטשנס.
קיין וווילערס האָט ער נאָך ביז הײַנט ניט פֿאַרמאָגט.
וואָס איז דען אַ שרײַבער אויף דער וועלט, אויב ניט דער שענסטער, דער לענגסטער, דער שטאַרקסטער טרוימער?
1998
סקוטשנע: נודנע.
דער מיניאַטוריסט, עסיייִסט, און מיטאַרבעטער אין פֿאָרווערטס איז ניפֿטר געוואָרן דעם 9טן דעמעצבער (ח כּסלו). ער איז געווען אַ וויכטיקער פֿיגור בײַ הײַנטיקע קעשענעווער און בעסאַראַבער ייִדן, און זײַנע שאַפֿונגען זײַנען אויך פֿאַרשפּרייט אויף רוסישער איבערזעצונג.
דאָ ווײַטער ברענג איך אַ קליין שטיקעלע זײַנס, אַרויס אין דער זאַמלונג „יצירה און ליבע“ (קעשענעוו 2000).
כּבֿוד זײַן אָנדענק.
* * *
שרײַבערישער אַני־מאמין
מײַן פֿילאָסאָפֿיע, פֿונעם ערשטן טאָג אָן, זינט כ´האָב אָנגעהויבן שרײַבן ביז הײַנט: דער מענטש זאָל זײַן אַ גוטער און דעם מענטשן זאָל זײַן גוט.
צוויי קליינע זאַכן. נאָר אויף זיי וואָלט מען געקענט אַוועקשטעלן אַ גאַנצע וועלט, אַ נײַע וועלט, וווּ מענטשן וואָלטן אַרומגענומען איינער דעם אַנדערן און וואָלטן געלעבט אין ליבשאַפֿט און פֿריידן.
צי וואָלט דער מענטש געווען צופֿרידן מיט אַזאַ וועלט? צי וואָלט אים אין איר ניט געווען סקוטשנע? און צי וואָלט ער ווידער ניט געחלומט וועגן אַן אַנדער וועלט? – ווייס איך ניט. ס´איז שווער צו זאָגן. קיין מאָל וועט ניט זײַן מיגלעך דאָס אויסצופּרוּוון. מחמת, אַזאַ וועלט וועט קיין מאָל ניט אַוועקגעשטעלט ווערן.
לאָמיר וועגן אַזאַ וועלט כאָטשבי נאָר טרוימען.
טרוימען איז אויך גאָר אָ וווילע זאַך דעם מענטשנס.
קיין וווילערס האָט ער נאָך ביז הײַנט ניט פֿאַרמאָגט.
וואָס איז דען אַ שרײַבער אויף דער וועלט, אויב ניט דער שענסטער, דער לענגסטער, דער שטאַרקסטער טרוימער?
1998
סקוטשנע: נודנע.
יום שלישי, דצמבר 13, 2005
מציצה בפּה און עופֿל־הערפּעס
אויב איר פֿאַרשטייט נאָך אַלץ ניט פֿאַר וואָס מציצה־בפּה איז סכּנות־נפֿשות, לייענט דעם בריוו פֿון ניו־יאָרקער געזונט־אָפּטייל.
רבותי! דאָס איז ניט קיין האַרבע תּורה.
(אויף נאָך פּרטים, לייענט מײַן ענגלישע בלאָגשריפֿט אויף דער טעמע. מע האָט מודיע געווען אַז מע וועט פֿאַרטײַטשן אויף ייִדיש די מעלדונג וועגן מב"פּ און הערפּעס.)
זאָל דער שומר פּתאים אונדז ווײַטער היטן...
רבותי! דאָס איז ניט קיין האַרבע תּורה.
(אויף נאָך פּרטים, לייענט מײַן ענגלישע בלאָגשריפֿט אויף דער טעמע. מע האָט מודיע געווען אַז מע וועט פֿאַרטײַטשן אויף ייִדיש די מעלדונג וועגן מב"פּ און הערפּעס.)
זאָל דער שומר פּתאים אונדז ווײַטער היטן...
יום שני, דצמבר 12, 2005
וואָס כ´האַלט אין באַקן
אַן אַרטיקל אין פֿאָרווערטס (פֿאַקטיש אַ פֿאָלייג פֿאַר זייער קאָנקורס) וועגן דעם, וואָס פֿאַר אַ זאַך ס´איז צו זײַן אַ (נײַער) איסט־סײַדניק הײַנט צו טאָג;
אַן אַרטיקל, אויך פֿאַר פֿאָרווערטס (צי מע וועט אָננעמען ווייס איך ניט) וועגן דעם סוררעאַליזם וואָס ס´איז די ייִדיש־וויקיפּעדיע;
אַן אַרטיקל וועגן אַרויסגעבן קינדערביכלעך.
צי זיי זײַנען כּדאַי ווייס איך ניט.
און דער עיקר, האַלט איך אין לייענען קאָרעקטור פֿון אַ נײַער דערציילונג ר´ קטלאס.
אַ כּלל, רוט מען זיך ניט אין קאַסאַ בערגער אי סאַלעד. (סאַלעד איז מײַן פֿרויס נאָמען, אויב איר ווייסט ניט.)
אַן אַרטיקל, אויך פֿאַר פֿאָרווערטס (צי מע וועט אָננעמען ווייס איך ניט) וועגן דעם סוררעאַליזם וואָס ס´איז די ייִדיש־וויקיפּעדיע;
אַן אַרטיקל וועגן אַרויסגעבן קינדערביכלעך.
צי זיי זײַנען כּדאַי ווייס איך ניט.
און דער עיקר, האַלט איך אין לייענען קאָרעקטור פֿון אַ נײַער דערציילונג ר´ קטלאס.
אַ כּלל, רוט מען זיך ניט אין קאַסאַ בערגער אי סאַלעד. (סאַלעד איז מײַן פֿרויס נאָמען, אויב איר ווייסט ניט.)
יום שני, דצמבר 05, 2005
אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד
דזשעפֿרי שאַנדלערס נײַ בוך שטעלט זיך אָפּ אויפֿן שיידוועג פֿון אַ צאָל סתּירות: צווישן „שפּראַכנטויט“ און לעבעדיקע רעדערס (און כּמעט־ און כּמו־רעדערס) פֿון ייִדיש; צווישן אַ „גערעדטע“ און אַ „פֿאָרגעשטעלטע“ (פּערפֿאָרמד) שפּראַך; צווישן ייִדן און ניט־ייִדן; צווישן „פֿריילעכע“ (גייס און לעזביאַנקעס) און העטעראָס.
ס´איז אַ סך צו פֿאַרדייען, און דאָס אַלץ איז משפּיע אויף . . . מיר אַליין. קען איך דערווײַלע רעקאָמענדירן דאָס בוך. כ´דאַרף זיך דערוויסן צי כ´מעג דאָס רעצענזירן פֿאַר עפּעס אַן אויסגאַבע, באַזונדערש דערפֿאַר וואָס כ´ווער אַ פּאָר מאָל דערמאָנט אין בוך אַליין.
נו, אַבי מע לעבט.
ס´איז אַ סך צו פֿאַרדייען, און דאָס אַלץ איז משפּיע אויף . . . מיר אַליין. קען איך דערווײַלע רעקאָמענדירן דאָס בוך. כ´דאַרף זיך דערוויסן צי כ´מעג דאָס רעצענזירן פֿאַר עפּעס אַן אויסגאַבע, באַזונדערש דערפֿאַר וואָס כ´ווער אַ פּאָר מאָל דערמאָנט אין בוך אַליין.
נו, אַבי מע לעבט.
יום שלישי, נובמבר 22, 2005
דאָס ראַדיאָ־מאַלפּעלע
יום שני, נובמבר 21, 2005
ואם הימין ואשמאילה
און אַז עס גייט שוין די רייד וועגן פֿאָרווערטס, וואָלט מען געדאַרפֿט לייענען די דאָזיקע רעצענזיע אויב מע האָט אַפֿילו אַ קאַפּיטשקע אינטערעס אין דער געשיכטע פֿון אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור. עס האַנדלט זיך אין אַ נײַער אַנטאָלאָגיע פֿון „פּראָלעטפּען“, אַ גרופּע אַמעריקאַנער לינקע שרײַבערס. דער ציל פֿון דער זאַמלונג, אויף איין פֿוס, איז אָפּצוגעבן אַן אָרט בײַם טיש צו די, וואָס מע האָט זיי כּלמורשט געפּרוּווט דערשטיקן דורך די אַלע יאָרן פֿון דער העגעמאָניע פֿון די „רעכטע“ אויף דער אַמעריקאַנער ייִדישער גאַס.
דער רעצענזענט, גענאַדי עסטרײַך, איז סקעפּטיש לגבי די פּאָליטישע טענות פֿון נײַעם בוך. כ´דאַרף זאָגן אַז כ´האַלט אויך אַזוי. מײַן מיינונג (אויף וויפֿל ס´איז ווערט) וועט איר קענען לייענען באַריכות אין אַ פּאָר וואָכן אַרום, ווען דער ענגלישער פֿאָרווערטס וועט דרוקן מײַן רעצענזיע בלע"ז. בקיצור איז מײַן טענה אַזוי: כאָטש אַ פּאָר פֿון די געזאַמלטע לידער זײַנען כּדאַי צו לייענען, און די אַנטאָלאָגיע וועט באַקענען דעם לייענער מיט אַ סך ביז אַהער ווייניק באַקאַנטע פּאָעטן, איז דאָ אַ מאָדנע סתּירה צווישן דער פּאָליטישער איבערגעגעבנקייט פֿון אַזוינע שרײַבערס און דער פּאַרעווער ליריק וואָס ווערט דאָ פֿאָרגעשטעלט.
ע"ש: כאָטש כ´האָב הישפּע טענות צום בוך בכלל, קומט אַ גרויסן יישר־כּוח אַמעליאַ גלייסערן פֿאַר אירע פֿעיִקע איבערזעצונגען, וואָס האָבן אין אַ סך פֿאַלן גאָר געראַטעוועט דעם אָריגינאַל פֿון אַ טויטן סענטימענטאַלקייט.
דער רעצענזענט, גענאַדי עסטרײַך, איז סקעפּטיש לגבי די פּאָליטישע טענות פֿון נײַעם בוך. כ´דאַרף זאָגן אַז כ´האַלט אויך אַזוי. מײַן מיינונג (אויף וויפֿל ס´איז ווערט) וועט איר קענען לייענען באַריכות אין אַ פּאָר וואָכן אַרום, ווען דער ענגלישער פֿאָרווערטס וועט דרוקן מײַן רעצענזיע בלע"ז. בקיצור איז מײַן טענה אַזוי: כאָטש אַ פּאָר פֿון די געזאַמלטע לידער זײַנען כּדאַי צו לייענען, און די אַנטאָלאָגיע וועט באַקענען דעם לייענער מיט אַ סך ביז אַהער ווייניק באַקאַנטע פּאָעטן, איז דאָ אַ מאָדנע סתּירה צווישן דער פּאָליטישער איבערגעגעבנקייט פֿון אַזוינע שרײַבערס און דער פּאַרעווער ליריק וואָס ווערט דאָ פֿאָרגעשטעלט.
ע"ש: כאָטש כ´האָב הישפּע טענות צום בוך בכלל, קומט אַ גרויסן יישר־כּוח אַמעליאַ גלייסערן פֿאַר אירע פֿעיִקע איבערזעצונגען, וואָס האָבן אין אַ סך פֿאַלן גאָר געראַטעוועט דעם אָריגינאַל פֿון אַ טויטן סענטימענטאַלקייט.
מהומות איבער קעז?
אַ קעפּל אויפֿן הײַנטיקן פֿאָרווערטס־וועבזײַטל איז מסתּמא ניט בכּיוונידק:
ס´הייסט, ס´איז בלויז אַ מיאוסע פֿאַרשטענדעניש איבערן אויסקלײַבן דעם ריכטיקן ווײַן?
עס ברענט אין פֿראַנקרײַך
דער איבערראַשנדיקער כּוח פֿון
משפחה־מאָלצײַטן
ס´הייסט, ס´איז בלויז אַ מיאוסע פֿאַרשטענדעניש איבערן אויסקלײַבן דעם ריכטיקן ווײַן?
יום שלישי, נובמבר 01, 2005
וואָס עס רעדן די חולים
אויף מײַן פּאַציענטן־רשימה זײַנען הײַנט פֿאַראַן
אַכט ענגליש־רעדערס;
איין ייִדענע, וואָס מע האָט מיר געזאָגט אַז די איז פֿאַררוקט אָדער עבֿר־בטל (דעמענטעד). ניט אמת! זי רעדט, און זי רעדט צו דער זאַך. זי איז שווער קראַנק, נאָר ניט יעדער שווער קראַנקע וואָס רעדט ניט קיין ענגליש, אָדער רעדט ענגליש מיט אַן אַקצענט, איז פֿאַררוקט;
איין ייִד וואָס, נעבעך, ווען ער וואָלט גערעדט, וואָלט ער גערעדט אויף ייִדיש;
איין פֿרוי וואָס רעדט רוסיש מיט אַ שטאַרקן אוקראַיִנישן אַקצענט (אָדער פֿאַרקערט, איך ווייס?);
איין פֿרוי וואָס רעדט רוסיש און וואָס ס´האָט הײַנט אָוונט ממש אויסגעקוקט ווי אַ גוסס. האָט מען זי איבערגעפֿירט אין אינטענסיוון אָפּטייל (אײַ־סי־יו).
דאָס איז איין אופֿן צו צעטיילן מײַנע חולים. אַזוי פֿיל קראַנקע, אַזוי פֿיל מעשׂיות. יעדער מעשׂה איז אַ וועלט פֿאַר זיך. אַן אומיושר זיי צו פּרוּוון צעטיילן אין קלאַסן און זגאַלן. אַזוי שרײַבט מען אָבער.
אַכט ענגליש־רעדערס;
איין ייִדענע, וואָס מע האָט מיר געזאָגט אַז די איז פֿאַררוקט אָדער עבֿר־בטל (דעמענטעד). ניט אמת! זי רעדט, און זי רעדט צו דער זאַך. זי איז שווער קראַנק, נאָר ניט יעדער שווער קראַנקע וואָס רעדט ניט קיין ענגליש, אָדער רעדט ענגליש מיט אַן אַקצענט, איז פֿאַררוקט;
איין ייִד וואָס, נעבעך, ווען ער וואָלט גערעדט, וואָלט ער גערעדט אויף ייִדיש;
איין פֿרוי וואָס רעדט רוסיש מיט אַ שטאַרקן אוקראַיִנישן אַקצענט (אָדער פֿאַרקערט, איך ווייס?);
איין פֿרוי וואָס רעדט רוסיש און וואָס ס´האָט הײַנט אָוונט ממש אויסגעקוקט ווי אַ גוסס. האָט מען זי איבערגעפֿירט אין אינטענסיוון אָפּטייל (אײַ־סי־יו).
דאָס איז איין אופֿן צו צעטיילן מײַנע חולים. אַזוי פֿיל קראַנקע, אַזוי פֿיל מעשׂיות. יעדער מעשׂה איז אַ וועלט פֿאַר זיך. אַן אומיושר זיי צו פּרוּוון צעטיילן אין קלאַסן און זגאַלן. אַזוי שרײַבט מען אָבער.
יום רביעי, אוקטובר 26, 2005
מיט וואָס איך פֿאַרנעם זיך די טעג
אָדער, דאָס לעבן פֿון אַ רעזידענט (וואָס איז נאָך ניט קיין רעזידענט)
איר וועט אפֿשר מיט רעכט זיך נאָכפֿרעגן, וווּהין כ´בין אַהינגעקומען די לעצטע טעג. איך מאַך אַדורך איינע פֿון די שווערסטע ראָטאַציעס פֿון אַ מעדיצין־סטודענט, וווּ ער דינט ווי (כּמעט) אַ רעזידענט אין שפּיטאָל. דאָס הייסט אַז ער איז דער סאַמע ערשטער, וואָס פּרוּווט באַהאַנדלען די פּאַציענטן, און ענטפֿערט די פּיידזשעס וואָס פּיפּסען אַרויס פֿון די מאַכערײַקעס וואָס באַמבלען פֿון יעדן פּאַסיק. (פּיידזשערס, אויב איר האָט ניט געכאַפּט וואָס איך מיין.)
איך שטיי אויףף פֿינף אין דער פֿרי און קום אַהיים אַ זייגער צען. אין די קומעדיקע וואָכן וועל איך אי"ה פּרוּוון איבערגעבן כאָטש דעם טעם פֿון איבערלעבעניש, איר זאָלט בעסער פֿאַרשטיין דאָס לעבן אין שפּיטאָל.
איר וועט אפֿשר מיט רעכט זיך נאָכפֿרעגן, וווּהין כ´בין אַהינגעקומען די לעצטע טעג. איך מאַך אַדורך איינע פֿון די שווערסטע ראָטאַציעס פֿון אַ מעדיצין־סטודענט, וווּ ער דינט ווי (כּמעט) אַ רעזידענט אין שפּיטאָל. דאָס הייסט אַז ער איז דער סאַמע ערשטער, וואָס פּרוּווט באַהאַנדלען די פּאַציענטן, און ענטפֿערט די פּיידזשעס וואָס פּיפּסען אַרויס פֿון די מאַכערײַקעס וואָס באַמבלען פֿון יעדן פּאַסיק. (פּיידזשערס, אויב איר האָט ניט געכאַפּט וואָס איך מיין.)
איך שטיי אויףף פֿינף אין דער פֿרי און קום אַהיים אַ זייגער צען. אין די קומעדיקע וואָכן וועל איך אי"ה פּרוּוון איבערגעבן כאָטש דעם טעם פֿון איבערלעבעניש, איר זאָלט בעסער פֿאַרשטיין דאָס לעבן אין שפּיטאָל.
יום חמישי, אוקטובר 06, 2005
קופּת חולים אויף מאַמע־לשון
עס האָט מיר געשריבן אַ מעדיצין־סטודענט וואָס וואָלט געוואָלט סײַ פֿאַרברענגען אַ יאָר אין ישׂראל, סײַ האָבן צו טאָן דאָרטן מיט ייִדיש־רעדערס, סײַ אַנטוויקלען זײַנע מעדיצינישע קענטענישן און איבערלעבענישן. אים איז אײַנגעפֿאַלן, ער וואָלט געקענט אַרויסהעלפֿן אין אַ חרדישן קליניק. אַ פֿײַנער אײַנפֿאַל. צי האָט עמעצער אַ פֿאַרבינדונג מיט אַזאַ קליניק?
יום שבת, אוקטובר 01, 2005
ערבֿ־ערבֿ יום־טובֿ
אין יום־טובֿדיקן טאָג
שאַץ אָפּ וואָס דו האָסט אַ מאָל פֿאַרמאָגט.
מאַך זיכער די חלומות זײַנען נײַ,
זיי זאָלן זײַן כּדאַי.
אין גרויסן יום־הדין
שאַץ אָפּ וואָס דו האָסט קוים אויפֿגעטון.
מאַך זיכער די גרײַזן זײַנען קליין,
גאָט זאָל זיי פֿאַרשטיין.
היום היום היום
ברויזן זיך די שטימען ווי דער שוים
ווי אַזאַ מין ווײַסער טליתים־ים.
מע לעבט און שטאַרבט צוזאַם.
שאַץ אָפּ וואָס דו האָסט אַ מאָל פֿאַרמאָגט.
מאַך זיכער די חלומות זײַנען נײַ,
זיי זאָלן זײַן כּדאַי.
אין גרויסן יום־הדין
שאַץ אָפּ וואָס דו האָסט קוים אויפֿגעטון.
מאַך זיכער די גרײַזן זײַנען קליין,
גאָט זאָל זיי פֿאַרשטיין.
היום היום היום
ברויזן זיך די שטימען ווי דער שוים
ווי אַזאַ מין ווײַסער טליתים־ים.
מע לעבט און שטאַרבט צוזאַם.
יום חמישי, ספטמבר 29, 2005
אַ בלאָג פֿון פּשטות אָדער שטות? באַשליסט איר
איך ווייס ניט צי דאָס איז גאָלע גאונות (ס´איז דאָך זייער שווער צו דערגרייכן אמתע פּשטות) אָדער טריוויאַלע שטות. מײַן נטייה איז צו וואַרטן און זען, נאָר עס שאַפֿט מיר דערווײַלע אַ סך הנאָה צו לייענען ווי זײַנע „גליקלעכע מאָמענטן“ ווערן פֿאַראייביקט אָן קיין לעק גדלות. זאָלן זיך מערן זײַנע גליקלעכע מאָמענטן און זאָל ער זיי ווײַטער פֿאַרשרײַבן.
יום שבת, ספטמבר 24, 2005
די ישׂראל־„נײַ־אַשכּנזישקייט“: אַ בלאָג
אַ גרופּע יוגנטלעכע (אין די 20ער און 30ער יאָרן, וואָס איז אַוודאי יונג לויט ייִדישיסטישע טערמינען הײַנט־צו־טאָג) האָט זיך צוזאַמענגענומען אַרום בית־לייוויק אין ישׂראל. זייער אָנפֿירער, אָדער איינער פֿון זייערע אָנפֿירערס, איז אָסף גלאַי, וואָס שרײַבט אַן עבֿרית־בלאָג וועגן דער באַוועגונג וואָס מע רופֿט אויף עבֿרית „התנועה לזהות האשכנזית“, אָדער „די באַוועגונג פֿאַר דער אַשכּנזישער אידענטיטעט.“ כּדאַי צו לייענען, אַפֿילו מ´איז ניט מסכּים מיטן „נאָך־ציוניסטישן“ צוגאַנג.
יום שישי, ספטמבר 23, 2005
ירושלים איז אַ שטאָט
אָקיי, אַוודאי שטיץ איך דעם גאַנצן באַגריף „וויקיפּעדיע“ (אַזאַ מין בציבורדיקע ענציקלאָפּעדיע), און קל־וחומר אויף ייִדיש, נאָר די ערשטע שורה פֿון דער פּאָזיציע „ייִדישקייט“ איז פּשוט שווער צו גלייבן:
ייִדישקייט איז אַ רעליגיע.
יאָ, און אַ האַרץ איז אַ שטיק פֿלייש. טוט מיר אַ טובֿה.
ייִדישקייט איז אַ רעליגיע.
יאָ, און אַ האַרץ איז אַ שטיק פֿלייש. טוט מיר אַ טובֿה.
יום ראשון, ספטמבר 18, 2005
הײַנטיקע קינדער
כ´האָב לעצטנס (אַ ביסל פֿרי) געזונגען מיטן מיידעלע אַ באַליבט שׂימחת־תּורה־ליד, וואָס גייט אַזוי:
אַ פֿאָן, אַ פֿאָן
אַ פֿאָן מיט אַ ליכטל
אַ פֿאָן מיט אַ ליכטל און אַ רויטן עפּל
טאַנץ מיט דער תּורה, אַ געזונט אין קעפּל
און אַזוי ווײַטער. מסתּמא קענט איר דאָס. ס´מיידעלע האָט געזאָגט „נאָך! נאָך!“ און כ´האָב זיך געגעבן אַ פּאַטש אין בײַכל וואָס ס´וואַקסט אַזאַ ייִדיש קינד בײַ אונדז אין שטוב.
דערנאָך האָב איך זיך געכאַפּט אַז זי מיינט אַז מיט „פֿאָן“ בין איך אויסן אַ צעלפֿאָן, וואָס איז באמת איינע פֿון אירע באַליבטסע זאַכן אויף גאָר דער וועלט. נו, אײַל טייק וואַט אײַ קען געט.
אַ פֿאָן, אַ פֿאָן
אַ פֿאָן מיט אַ ליכטל
אַ פֿאָן מיט אַ ליכטל און אַ רויטן עפּל
טאַנץ מיט דער תּורה, אַ געזונט אין קעפּל
און אַזוי ווײַטער. מסתּמא קענט איר דאָס. ס´מיידעלע האָט געזאָגט „נאָך! נאָך!“ און כ´האָב זיך געגעבן אַ פּאַטש אין בײַכל וואָס ס´וואַקסט אַזאַ ייִדיש קינד בײַ אונדז אין שטוב.
דערנאָך האָב איך זיך געכאַפּט אַז זי מיינט אַז מיט „פֿאָן“ בין איך אויסן אַ צעלפֿאָן, וואָס איז באמת איינע פֿון אירע באַליבטסע זאַכן אויף גאָר דער וועלט. נו, אײַל טייק וואַט אײַ קען געט.
אַ פֿאָרווערטס־קאָנקורס
דעם אונטנדיקן טעקסט דרוקט מען אָפּ אין די נײַסטע נומערן פֿאָרווערטס. כ´האָף אַז חבֿרה בלאָגערס וועלן זיך באַטייליקן אינעם קאָנקורס, און כ´וואָלט שטאַרק געוואָלט זען די חרדים אויך. איך גיב דאָס אַליין אַרויף אויפֿן בלאָג, ווײַל כ´ספֿק, צי מע וועט דאָס טאָן אויפֿן פֿאָרווערטס־זײַטל. ניט די גרעסטע מבֿינים אויף דער אינטערנעץ, די פֿאָרווערטסניקעס.
קאָנקורס אויף אַ בעסטער זשורנאַליסטישער אַרבעט
ווערט דערקלערט פֿון דער רעדאַקציע פֿון „פֿאָרווערטס“
תּנאָים:
אינעם קאָנקורס קען זיך באַטייליקן יעדער לייענער פֿון דער צײַטונג, ניט עלטער פֿון 50 יאָר; די טעמעס קענען זײַן געווידמעט דעם לעבן פֿון אײַער קהילה, סבֿיבֿה, צווישן־באַציִונגען, משפּחה־לעבן און אַנדערע סאָציאַלע, עקאָנאָמישע, און געזעלשאַפֿטלעכע אַספּעקטן; קולטור, קונסט, וויסנשאַפֿט (אויף אַ פּאָפּולערן אופֿן); פּערזענלעכקייטן פֿון אײַער דור (אויסער אינטערוויוען). דער מאַטעריאַל דאַרף זײַן אָנגעשריבן אָריגינעל אויף ייִדיש, אין ערגעץ ניט געדרוקט, צוגעשטעלט אָדער געדרוקטערהייט, אָדער מיט אַ קלאָרן כּתבֿ; צווישן 800-700 ווערטער (ניט מער!). לידער און קינסטלערישע פּראָזע – ניט פֿאָרלייגן!
די באַטייליקטע אינעם קאָנקורס מוזן זײַן אַבאָנירט אויפֿן „פֿאָרווערטס“.
באַלוינונג:
די בעסטע אַרטיקלען, נאָטיצן און רעפּאָרטאַזשן וועלן זײַן אָפּגעדרוקט אין אַ ספּעציעלן נומער און פּרעמירט:
ערשטער פּרײַז – 1000$
צווייטער פּרײַז – 500$
דריטער פּרײַז – 250$
די קאָנקורס־ווערק, וואָס וועלן ניט באַקומען קיין פּרײַז, וועלן געדרוקט ווערן אויף די שפּאַלטן פֿון „פֿאָרווערטס“ אין משך פֿונעם יאָר 2006.
לייגט צו צו די קאָנקורס־ווערק אײַער קורצע ביאָגראַפֿיע און ווײַזט אָן דעם אַדרעס, ווי אַזוי זיך צו פֿאַרבינדן מיט אײַך.
טערמין:
שיקט אַרײַן אײַערע מאַטעריאַלן ביזן 30סטן דעצעמבער 2005, מיט אַן אָנווײַזונג – „קאָנקורס“ – אויפֿן אַדרעס
The Yiddish Forward – 45 E 33 St – New York NY 10016
sandler@yiddish.forward.com
קאָנקורס אויף אַ בעסטער זשורנאַליסטישער אַרבעט
ווערט דערקלערט פֿון דער רעדאַקציע פֿון „פֿאָרווערטס“
תּנאָים:
אינעם קאָנקורס קען זיך באַטייליקן יעדער לייענער פֿון דער צײַטונג, ניט עלטער פֿון 50 יאָר; די טעמעס קענען זײַן געווידמעט דעם לעבן פֿון אײַער קהילה, סבֿיבֿה, צווישן־באַציִונגען, משפּחה־לעבן און אַנדערע סאָציאַלע, עקאָנאָמישע, און געזעלשאַפֿטלעכע אַספּעקטן; קולטור, קונסט, וויסנשאַפֿט (אויף אַ פּאָפּולערן אופֿן); פּערזענלעכקייטן פֿון אײַער דור (אויסער אינטערוויוען). דער מאַטעריאַל דאַרף זײַן אָנגעשריבן אָריגינעל אויף ייִדיש, אין ערגעץ ניט געדרוקט, צוגעשטעלט אָדער געדרוקטערהייט, אָדער מיט אַ קלאָרן כּתבֿ; צווישן 800-700 ווערטער (ניט מער!). לידער און קינסטלערישע פּראָזע – ניט פֿאָרלייגן!
די באַטייליקטע אינעם קאָנקורס מוזן זײַן אַבאָנירט אויפֿן „פֿאָרווערטס“.
באַלוינונג:
די בעסטע אַרטיקלען, נאָטיצן און רעפּאָרטאַזשן וועלן זײַן אָפּגעדרוקט אין אַ ספּעציעלן נומער און פּרעמירט:
ערשטער פּרײַז – 1000$
צווייטער פּרײַז – 500$
דריטער פּרײַז – 250$
די קאָנקורס־ווערק, וואָס וועלן ניט באַקומען קיין פּרײַז, וועלן געדרוקט ווערן אויף די שפּאַלטן פֿון „פֿאָרווערטס“ אין משך פֿונעם יאָר 2006.
לייגט צו צו די קאָנקורס־ווערק אײַער קורצע ביאָגראַפֿיע און ווײַזט אָן דעם אַדרעס, ווי אַזוי זיך צו פֿאַרבינדן מיט אײַך.
טערמין:
שיקט אַרײַן אײַערע מאַטעריאַלן ביזן 30סטן דעצעמבער 2005, מיט אַן אָנווײַזונג – „קאָנקורס“ – אויפֿן אַדרעס
The Yiddish Forward – 45 E 33 St – New York NY 10016
sandler@yiddish.forward.com
יום רביעי, ספטמבר 07, 2005
וואָס איז די ייִדיש־וואָך(2)?: פֿרום אָדער פֿרײַ?/די אַקטיוויטעטן
איז אַזוי. די ייִדיש־וואָך איז באַזירט (ווי געזאָגט) אויפֿן מוסטער פֿון אַנדערע זומער־לאַגערן. מע קען זיך באַטייליקן אין ספּאָרט (צו העלעניסטיש פֿאַר מײַנעט וועגן, נאָר אלו ואלו), שווימען, שיפֿלען זיך אויף דער אָזערע, גיין אויף געזונטע שפּאַצירן, גיין אויף לעקציעס און שמועסן, אָדער סתּם זיצן. דאָס אַלץ ווערט אַדורכגעפֿירט אויף ייִדיש.
פֿון איין זײַט איז דער צוגאַנג פֿון דער דאָזיקער „מיני־קאָלאָניע“ אַ היפּש וועלטעכער, און צוריקגערעדט – גאַנץ טראַדיציאָנעל. אַלץ ווענדט זיך אין דעם, וווּ מע געפֿינט זיך אויף דער גאַמע און וואָס מע באַצייכנט פֿאַר „טראַדיציאָנעל.“ למשל: יעדער גייט אָנגעטאָן ווי מע וויל. ווער צניעותדיק, ווער סעקסי. (אָדער בדעה האָבנדיק צו זײַן סעקסי. ניט דאָס בין איך אויסן.) שבת טרעפֿן זיך צוויי מנינים (איינער מיט אַ מחיצה, איינער אַן עגאַליטאַרישער). פֿאַראַן אָבער אַ היפּשער טייל וואָס דאַוונט ניט. שבת איז אויך איז אַ געוויסער מאָס אַן אַלגעמיינער רו־טאָג פֿאַרן לאַגער: מע מאַכט ניט קיין מעלדונגען מיטן הילכער, מע שטעלט ניט פֿאָר קיין קאָנצערטן, מע מאַכט ניט קיין לאַגער־פֿײַערן, אד"גל. דאָס עסן איז יאָ כּשר למהדרין, יעדער זאָל זיך קענען פֿילן באַקוועם בײַם טיש. נאָך אַ משל פֿון בילאַנצירטקייט: פֿרײַטיק־צו־נאַכטס איז דאָ לעבעדיק געזאַנג בײם שבת־טיש. קודם־כּל זמירות, דערנאָך בענטשן, דערנאָך ייִדיש־געזאַנג ביזן „ווײַסן טאָג אַרײַן“.
טראַדיציאָנעל מיט דעם, וואָס מע היט כּשרות און שבת. מע זאָגט יעדן טאָג אַ שיִעור. מע בויט אַן עירובֿ פֿרײַטיק נאָך מיטאָג. (די לעצטע צוויי – דורך די באַמיִונגען פֿון וואָלונטירן.) נאָר וועלטלעך מיט דעם, וואָס דער תּוכן פֿון די לעקציעס אד"גל איז דורכאויס אַן אָפֿענע, און שטעלט פֿאָר (אוודאי אויף אַ קליינעם מאַסשטאַב) די קולטור־ברירות פֿון טאָג־טעגלעכן לעבן בײַ לײַטן אין אַמעריקע. (דאָס איז דאָך די סתּירה פֿון הײַנטיקן וועלטלעכן ייִדישיזם, נאָר דאָס האָב איך שוין אַרומגערעדט פֿריִער.)
עד כּאן די אַקטיוויטעטן אויף דער ייִדיש־וואָך. אויף אַ פֿולן צײַטפּלאַן קען מען אַ קוק געבן אויף יוגנטרופֿס וועבזײַטל (זע מײַנע ליקנס). המשך – וועגן פֿאַרשידן־מיניקן ייִדיש־וואָך־עולם.
פֿון איין זײַט איז דער צוגאַנג פֿון דער דאָזיקער „מיני־קאָלאָניע“ אַ היפּש וועלטעכער, און צוריקגערעדט – גאַנץ טראַדיציאָנעל. אַלץ ווענדט זיך אין דעם, וווּ מע געפֿינט זיך אויף דער גאַמע און וואָס מע באַצייכנט פֿאַר „טראַדיציאָנעל.“ למשל: יעדער גייט אָנגעטאָן ווי מע וויל. ווער צניעותדיק, ווער סעקסי. (אָדער בדעה האָבנדיק צו זײַן סעקסי. ניט דאָס בין איך אויסן.) שבת טרעפֿן זיך צוויי מנינים (איינער מיט אַ מחיצה, איינער אַן עגאַליטאַרישער). פֿאַראַן אָבער אַ היפּשער טייל וואָס דאַוונט ניט. שבת איז אויך איז אַ געוויסער מאָס אַן אַלגעמיינער רו־טאָג פֿאַרן לאַגער: מע מאַכט ניט קיין מעלדונגען מיטן הילכער, מע שטעלט ניט פֿאָר קיין קאָנצערטן, מע מאַכט ניט קיין לאַגער־פֿײַערן, אד"גל. דאָס עסן איז יאָ כּשר למהדרין, יעדער זאָל זיך קענען פֿילן באַקוועם בײַם טיש. נאָך אַ משל פֿון בילאַנצירטקייט: פֿרײַטיק־צו־נאַכטס איז דאָ לעבעדיק געזאַנג בײם שבת־טיש. קודם־כּל זמירות, דערנאָך בענטשן, דערנאָך ייִדיש־געזאַנג ביזן „ווײַסן טאָג אַרײַן“.
טראַדיציאָנעל מיט דעם, וואָס מע היט כּשרות און שבת. מע זאָגט יעדן טאָג אַ שיִעור. מע בויט אַן עירובֿ פֿרײַטיק נאָך מיטאָג. (די לעצטע צוויי – דורך די באַמיִונגען פֿון וואָלונטירן.) נאָר וועלטלעך מיט דעם, וואָס דער תּוכן פֿון די לעקציעס אד"גל איז דורכאויס אַן אָפֿענע, און שטעלט פֿאָר (אוודאי אויף אַ קליינעם מאַסשטאַב) די קולטור־ברירות פֿון טאָג־טעגלעכן לעבן בײַ לײַטן אין אַמעריקע. (דאָס איז דאָך די סתּירה פֿון הײַנטיקן וועלטלעכן ייִדישיזם, נאָר דאָס האָב איך שוין אַרומגערעדט פֿריִער.)
עד כּאן די אַקטיוויטעטן אויף דער ייִדיש־וואָך. אויף אַ פֿולן צײַטפּלאַן קען מען אַ קוק געבן אויף יוגנטרופֿס וועבזײַטל (זע מײַנע ליקנס). המשך – וועגן פֿאַרשידן־מיניקן ייִדיש־וואָך־עולם.
יום שלישי, ספטמבר 06, 2005
וואָס איז די ייִדיש־וואָך (1)?
מע האָט געבעטן אַ מער קאָנקרעטע באַשרײַבונג פֿון דער ייִדיש־וואָך. אָנהייבן דאַרף מען מיטן פֿאַקט (וואָס איז שוין באַקאַנט בײַ ס´רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן, נאָר איבערחזרן שאַט דאָך ניט) אַז זומער־קעמפּס האָבן געשפיִלט גאָר אַ היִשפּע ראָלע אין כּלערליי אַמעריקאַנער ייִדישע באַוועגונען. כ´בין ניט קיין היסטאָריקער און אַוודאי ניט קיין גרויסער קענער פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער געשיכטע, וועל איך פּשוט זאָגן אַז בדרך־כּלל דאַכט זיך מיר, אַז דעם גרעסטן סוקצעס מיט אַזוינע קעמפּס האָבן תּחילת געפֿונען די לינקע באַוועגונגען. כאָטש די פֿרומע האָבן זיך אויך צוגעכאַפּט צו אַזוינע זומער־קאָלאָניעס, האָט דער מאָדעל זיך גענומען בײַ זיי קודם. (אויב דאָס איז אַ טעות וועט עמעצער זיכער לאָזן מיר וויסן.) ס´איז אַן אינטערעסאַנטע היסטאָירישע איראָניע, אַז גראָד ווען די ייִדישיסטישע קעמפּס האָבן אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ (אין די 70ער און 80ער) האָבן זיך אָנגעהויבן צו צעבליִען די פֿרימערע זומער־לאַגערס. אין דעם פּרט איז כּדאַי צו באַמערקן די נעץ זומערקעמפּס פֿון מײַן באַוועגונג, „מחנה רמה“ פֿון די קאָנסערוואַטיוון, וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר איינע פֿון די זעלטענע סוקצעסן פֿון יענער באַוועגונג. די חרדישע לייענערס פֿון דעם בלאָג, ווי איך (מסתּמא) די וועלטלעכע, ווייסן זיכער וועגן די זומערקעמפּס בײַ יענע גאָר פֿרומע.
דאַרף מען, הייסט עס, פֿאַרשטיין די הײַנטיקע וויכטיקייט פֿון דער ייִדיש־וואָך (כאָטש ס´איז דאָך נאָר אַן איין־וואָכיקע אונטערנעמונג) אין דעם דאָזיקן צוזאַמענהאַנג – ווי אַ טייל פֿון דער פֿאַרצווײַגטער אַמעריקאַנער געשיכטע פֿון ייִדישע זומער־קאָלאָניעס.
מיט וואָס איז די ייִדיש־וואָך ענלעך צו אַנדערע זומערקעמפּס (ייִדיש און גוייִש) און מיט וואָס שיידט זי זיך אונטער? מער אי"ה מאָרגן.
דאַרף מען, הייסט עס, פֿאַרשטיין די הײַנטיקע וויכטיקייט פֿון דער ייִדיש־וואָך (כאָטש ס´איז דאָך נאָר אַן איין־וואָכיקע אונטערנעמונג) אין דעם דאָזיקן צוזאַמענהאַנג – ווי אַ טייל פֿון דער פֿאַרצווײַגטער אַמעריקאַנער געשיכטע פֿון ייִדישע זומער־קאָלאָניעס.
מיט וואָס איז די ייִדיש־וואָך ענלעך צו אַנדערע זומערקעמפּס (ייִדיש און גוייִש) און מיט וואָס שיידט זי זיך אונטער? מער אי"ה מאָרגן.
ריש גלותא
איינע פֿון די גרויסע מעלות פֿון ניו־יאָרק איז צו זען ווי פֿאַרשיידענע מיעוטים גלידערן זיך אײַן אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט – כ´מיין לאַוו־דווקא אַסימילירן, פּשוט צוגעבן זייער טעם צום געקעכטס. געפֿאָרן הײַנט מיט דער „עף“־באַן, האָט מיך דערפֿרייט צו הערן ווי דער אונטערבאַן־פֿירער רעדט אַרויס די מעלדונגען מיט אַ שטאַרקן ישׂראלדיקן ריש, דהײַנו:
Stand cleaR of the closing dooRs.
אַ מחייה! איז שוין קלאָר (כאָטש פֿון דעם בזעיר־דאַנפּינדיקער איבערלעבונג) אַז די ישׂראלים ווערן אַן אינטעגראַלן טייל פֿון קולטור־מאָזאַיִק פֿון מײַן שטאָט, און פֿון די עפֿנטלעכע אַנשטאַלטן וואָס זײַנען דערמיט געקניפּט און געבונדן. ווי לאַנג ביז עבֿרית־ווערטער רינען אַרײַן אין ניו־יאָרקער ענגליש?
Stand cleaR of the closing dooRs.
אַ מחייה! איז שוין קלאָר (כאָטש פֿון דעם בזעיר־דאַנפּינדיקער איבערלעבונג) אַז די ישׂראלים ווערן אַן אינטעגראַלן טייל פֿון קולטור־מאָזאַיִק פֿון מײַן שטאָט, און פֿון די עפֿנטלעכע אַנשטאַלטן וואָס זײַנען דערמיט געקניפּט און געבונדן. ווי לאַנג ביז עבֿרית־ווערטער רינען אַרײַן אין ניו־יאָרקער ענגליש?
יום שלישי, אוגוסט 30, 2005
הצלה והצלחה
אין מײַן געגנט האָט זיך לעצטנס געטראָפֿן אַ צוזאַמענשטויס צווישן אַ הצלהניק און אַ מעדיקער פֿון פֿײַער־דעפּאַרטמענט. איינע פֿון די סאַמע רעקלאַמירטסטע מעלות פֿון הצלה איז דאָס, וואָס זײַ רופֿן זיך אָפּ כּלומרשט גיכער (אויף ייִדישע אומגליקן) ווי דער געוויינטלעכער 911. איז דאָס אָבער אמת? כ´האָב קיין מאָל ניט געזען קיין סטאַטיסטיק דאָס צו שטיצן.
דאַכט זיך, אַז לשם פּיקוח נפֿש וואָלט מען געדאַרפֿט רופֿן די באַדינונג וואָס קומט אָן צום גיכסטנס, זאָלן זיי זײַן ייִדן, גוייִם, אָדער טערקן. ניט אמת? וואָס מיינט איר?
דאַכט זיך, אַז לשם פּיקוח נפֿש וואָלט מען געדאַרפֿט רופֿן די באַדינונג וואָס קומט אָן צום גיכסטנס, זאָלן זיי זײַן ייִדן, גוייִם, אָדער טערקן. ניט אמת? וואָס מיינט איר?
איסרו־ייִדיש־וואָך
צוריקגעקומען פֿון דער ייִדיש־וואָך איז מען פֿול מיט התלהבֿות און שעפֿערישקייט, די אויערן אָנגעגאָסן מיטן באַטעמטן קלאַנג פֿון יונגע ייִדיש־קולכלעך. געטראָפֿן זיך מיט מענטשן וואָס זײַנען אַזוי ווי זיך נאָר אין דער זעלבער צײַט – אַנדערש. די שפּראַך, די יהדות האָט מען בשותּפֿות נאָר לאַוו־דווקא יעדן פּרט. און דאָס איז געזונט, פֿריש, און – ייִדישלעך.
אַ נײַ געשמאַק מאכל
אַ מאָל דאַרף מען עפּעס סײַ היימישעס, סײַ קלוגס. מוז מען זיך אַוועקזעצן און עפּעס נעמען אין מויל אַרײַן.
[איר באַמערקט אַז עס האָט זיך געביטן מײַן אויסלייג? מער ניט – מײַן קאָמפּיוטער האָט פּראָבלעמען.]
[איר באַמערקט אַז עס האָט זיך געביטן מײַן אויסלייג? מער ניט – מײַן קאָמפּיוטער האָט פּראָבלעמען.]
יום שבת, אוגוסט 13, 2005
קינה־שׂינאה
איך ספֿק צי איז דאָ תּועלת
צו פּלאָנטערן זיך אין דעם שלשלת
פֿון אומגליקן און פֿון אַבֿילות.
אפֿשר אין מיטן דעם אַבֿילות
דערקלעטערט מען מיט דעם שלשלת
צו התעוררותא דלעילה.
צו פּלאָנטערן זיך אין דעם שלשלת
פֿון אומגליקן און פֿון אַבֿילות.
אפֿשר אין מיטן דעם אַבֿילות
דערקלעטערט מען מיט דעם שלשלת
צו התעוררותא דלעילה.
יום שלישי, אוגוסט 09, 2005
סוף־זומער
האָסט אַ מאָל איבערגעוואַרט אַלע שוויצטעג
ביז דו ביסט ווידער זוכה
צו פֿרישער שויבטוי
קיל ווי אַ פֿלאַש ביר
כאָטש שטיי אין דרויסן
דאָס פּנים צוגעטוליעט צום פֿענצטער.
און אַז דער האַרבסט איז אַוועק
מיט קאַלטע פּלייצעס
מוזסט זיך ווידער צוגעוווינען
צו די קנאָיִשע סעזאָנען.
ווינטער וואָס פֿאַרשנייט יעדע טענה.
פֿרילינג וואָס פֿאַרגרינט יענעמס פֿאַרלאַנג.
און זומער וואָס מיניעט און שמייכלט און טריקנט
און הרגעט.
ביז דו ביסט ווידער זוכה
צו פֿרישער שויבטוי
קיל ווי אַ פֿלאַש ביר
כאָטש שטיי אין דרויסן
דאָס פּנים צוגעטוליעט צום פֿענצטער.
און אַז דער האַרבסט איז אַוועק
מיט קאַלטע פּלייצעס
מוזסט זיך ווידער צוגעוווינען
צו די קנאָיִשע סעזאָנען.
ווינטער וואָס פֿאַרשנייט יעדע טענה.
פֿרילינג וואָס פֿאַרגרינט יענעמס פֿאַרלאַנג.
און זומער וואָס מיניעט און שמייכלט און טריקנט
און הרגעט.
יום ראשון, אוגוסט 07, 2005
די גרויסע חשיבֿות פֿון מעדיצין
פֿרײַטיק האָב איך געדאַרפֿט זאָגן אַ מענטש אַז ער האָט עפּילעפּסיע. געזען ווי ער בייגט אַראָפּצוצו דעם קאָפּ און בלײַבט דערשטוינט, אַפֿילו ווען כ´זאָג אים אַז זײַן צוקער און הויכער בלוטדרוק זײַנען די ערגסטע פּראָבלעמען, און אַז זײַן עפּילעפּסיע קען מען באַהאַנדלען מיט מעדיקאַמענטן.
מע זאָגט אַז דאָקטוירים ווילן „שפּילן גאָט“, נאָר אויף אַן אמת זײַנען זיי נאָר מלאכים, מיט איובֿס בשׂורות.
מע זאָגט אַז דאָקטוירים ווילן „שפּילן גאָט“, נאָר אויף אַן אמת זײַנען זיי נאָר מלאכים, מיט איובֿס בשׂורות.
יום שישי, יוני 24, 2005
מזל־טובֿ, ביילע!
צווישן די געווינער דאָס יאָר פֿון חשובֿן National Heritage Award, דעם לאַנדס העכסטן כּבֿוד פֿאַר טראַדיציאָנעלער און פֿאָלקסקונסט, איז געווען ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן, ייִדישע פּאָעטעסע, זינגערין, און שרײַבערין פֿון זינגלידער. דאָס איז דאָס ערשטע מאָל וואָס אַ ייִדישער שרײַבער האָט געוווּנען דעם פּריז, וואָס נעמט אַרײַן אַ האָנאָראַר פֿון צוואַנציק טויזנט דאָלאַר און אַ צערעמאָניע און אַ פֿאָרשטעלונג אין וואַשינגטאָן, די־סי.
די סאַמע איסט־סײַדיקסטע גאַס אויף דער איסט־סײַד
אָדער: ערשטע אײַנדרוקן
מיר וווינען שוין אַ פּאָר חדשים אויף דער איסט־סײַד. און וועלכע גאַס דערמאָנט מיר צום מערסטנס אין דער „אַלטער“ איסט־סײַד פֿון פֿאַרצײַטנס?
קלינטאָלן־סטירט, פֿאַרשטייט זיך, יענע גאַס וואָס לויפֿט פֿון מײַן בנין ביז האַוסטאָן. די גאַס איז אַ לעבעדיקע, לויפֿט איבער מיט כּוח און איבערגעשריגענע שלום־עליכמס און זײַ־געזונטס, מיט געוואָרפֿענע בחורישע בליקן און מיידלשע אָפּלייקענישן. היימישע בעקערײַען, קראָמען וווּ מע קען קויפֿן די בטעמטסטע ניגונים, רעסטאָראַנען וואָס דערמאָנען אין באָבעשן געקעכטס.
דאָס אַלץ, האָט איר שוין געכאַפּט, אויף שפּאַניש.
פֿאַראַן אַ גאַסן־קולטור אין וויליאַמסבורג, באָראָ־פּאַרק, און די (אַנדערע) ייִדישע געגנטן אין מאַנהעטן? זיכער. נאָר איז זי אַזוי לעבעדיק־פֿריש און (דעם אמת געזאָגט) פֿרעך־טומלדיק ווי אויף קלינטאָלן? אַ גרויסער ספֿק. דאָס האָט מען צו דאַנקען דעם אימיגראַנטן־שוווּנג, וואָס פֿעלט שוין בײַ אונדז ייִדן (חוץ די סאָוועטישע און – אפֿשר – די יורדים) אַ פֿערציק יאָר.
איך ראָמאַנטיזיר? זיכער. ניט אָבער אָן אַ גרונט..
מיר וווינען שוין אַ פּאָר חדשים אויף דער איסט־סײַד. און וועלכע גאַס דערמאָנט מיר צום מערסטנס אין דער „אַלטער“ איסט־סײַד פֿון פֿאַרצײַטנס?
קלינטאָלן־סטירט, פֿאַרשטייט זיך, יענע גאַס וואָס לויפֿט פֿון מײַן בנין ביז האַוסטאָן. די גאַס איז אַ לעבעדיקע, לויפֿט איבער מיט כּוח און איבערגעשריגענע שלום־עליכמס און זײַ־געזונטס, מיט געוואָרפֿענע בחורישע בליקן און מיידלשע אָפּלייקענישן. היימישע בעקערײַען, קראָמען וווּ מע קען קויפֿן די בטעמטסטע ניגונים, רעסטאָראַנען וואָס דערמאָנען אין באָבעשן געקעכטס.
דאָס אַלץ, האָט איר שוין געכאַפּט, אויף שפּאַניש.
פֿאַראַן אַ גאַסן־קולטור אין וויליאַמסבורג, באָראָ־פּאַרק, און די (אַנדערע) ייִדישע געגנטן אין מאַנהעטן? זיכער. נאָר איז זי אַזוי לעבעדיק־פֿריש און (דעם אמת געזאָגט) פֿרעך־טומלדיק ווי אויף קלינטאָלן? אַ גרויסער ספֿק. דאָס האָט מען צו דאַנקען דעם אימיגראַנטן־שוווּנג, וואָס פֿעלט שוין בײַ אונדז ייִדן (חוץ די סאָוועטישע און – אפֿשר – די יורדים) אַ פֿערציק יאָר.
איך ראָמאַנטיזיר? זיכער. ניט אָבער אָן אַ גרונט..
יום רביעי, יוני 08, 2005
אַלטע ווערטער
פֿון שמואל האַלקין
אַלטע, אָפּגעלעבטע ווערטער,
כּישוף, גורל און באַשערטע,
רוף אָן, מלאך – וועט מען לאַכן,
לאַכן פֿון די אַלטע זאַכן.
נאָר אויב ווילסט דעם אמת וויסן –
וועט אַמאָל אונדז שטאַרק פֿאַרדריסן,
וואָס מיר האָבן אין די יאָרן
זייער חן און מיין פֿאַרלאָרן.
טרעפֿט אַמאָל – אין רייד פֿאַרפֿעלט אונדז
גראָד דאָס וואָרט, דאָס וואָרט דאָס זעלטנס,
וואָס עס שטייט זיך פֿונדערווײַטנס,
קוקט אַלץ: ווער וועט אים פֿאַרבײַטן.
און פֿאַרנעמען נעמט דאָס וואָרט
ווייניק צײַט און ווייניק אָרט.
אָט, למשל, לאָמיר נעמען
אָט אַזעלכע אַלטע נעמען:
גאָט, און גנאָד, און גליק, און זײַן . . .
וואָס־זשע קאָן נאָך גרינגער זײַן?
אין איין שורה אויסגעשטעלט
גאָר דאָס בעסטע אויף דער וועלט –
גאָר דאָס שענסטע, וואָס אונדז פֿעלט.
1954
אַלטע, אָפּגעלעבטע ווערטער,
כּישוף, גורל און באַשערטע,
רוף אָן, מלאך – וועט מען לאַכן,
לאַכן פֿון די אַלטע זאַכן.
נאָר אויב ווילסט דעם אמת וויסן –
וועט אַמאָל אונדז שטאַרק פֿאַרדריסן,
וואָס מיר האָבן אין די יאָרן
זייער חן און מיין פֿאַרלאָרן.
טרעפֿט אַמאָל – אין רייד פֿאַרפֿעלט אונדז
גראָד דאָס וואָרט, דאָס וואָרט דאָס זעלטנס,
וואָס עס שטייט זיך פֿונדערווײַטנס,
קוקט אַלץ: ווער וועט אים פֿאַרבײַטן.
און פֿאַרנעמען נעמט דאָס וואָרט
ווייניק צײַט און ווייניק אָרט.
אָט, למשל, לאָמיר נעמען
אָט אַזעלכע אַלטע נעמען:
גאָט, און גנאָד, און גליק, און זײַן . . .
וואָס־זשע קאָן נאָך גרינגער זײַן?
אין איין שורה אויסגעשטעלט
גאָר דאָס בעסטע אויף דער וועלט –
גאָר דאָס שענסטע, וואָס אונדז פֿעלט.
1954
יום שני, מאי 30, 2005
אויף גרענד־סטריט
אויף גרענד־סטריט
נאָכן טשאָלנט, שבת,
גייט זיך אַ בער
מיט פֿאַרבלוטיקטע לאַפּעס.
וועמען צעממיתט?
אַ פּיצל מײַזעלע.
אין סאָבוויי לייגט מען סם,
אַנטלויפֿט עס פֿון הײַזעלע.
פֿאַרצווייפֿלט, פֿאַרבלאָנדזשעט
אַרויף אויף דער ערד
באַגעגנט עס דווקא
אַ פֿלייש־גיריקן בער.
די בעלי־בתּים, זאַטע
בין מינחה־למעריבֿ
לערנען איצט פּרק:
גאָט איז וועלטן מחריבֿ.
נאָכן טשאָלנט, שבת,
גייט זיך אַ בער
מיט פֿאַרבלוטיקטע לאַפּעס.
וועמען צעממיתט?
אַ פּיצל מײַזעלע.
אין סאָבוויי לייגט מען סם,
אַנטלויפֿט עס פֿון הײַזעלע.
פֿאַרצווייפֿלט, פֿאַרבלאָנדזשעט
אַרויף אויף דער ערד
באַגעגנט עס דווקא
אַ פֿלייש־גיריקן בער.
די בעלי־בתּים, זאַטע
בין מינחה־למעריבֿ
לערנען איצט פּרק:
גאָט איז וועלטן מחריבֿ.
יום ראשון, מאי 22, 2005
ייִדישיזם און אַנדערע סתּירות
העט פֿאַראַיאָרן, אין סעפּטעמבער, האָט מײַן חבֿר יוקער מיר צוגעשיקט אַן אַרטיקל פֿון דער צײַטשריפֿט „דער בליק“ וואָס האָט געהאַט ווײַזט אויס צוויי צילן: ערשנטס, אָפצוחוזקן און אַראָפּצורײַסן די הײַנטצײַטיקע באַמיִונגען פֿון מיר, וועלטלעך־געשטימטע ייִדן, צו פֿאַרזיכערן אַ קיום פֿאַר ייִדיש אויף אודזער גאַס; און, צווייטנס, צו פֿאַרבן חרדישע ייִדישקייט ווי דער איינציקער אויטענטישער צוגאַנג צו אַ ייִדישע (תּרתּי־משמע) קולטור. האָב איך זיך אָפּגערופֿן אויף יענעם אַרטיקל.
ניט מיט בליץ־גיכקייט רירט זיך די ייִדישע וועלט (מע דאַוונט אַלע מאָל פֿון דער מאַמעס סידורל), נאָר אין אָדר א´ תּשס"ה איז געגאַנגען אַ צווייט אַרטיקל, ווידער אין דער בליק, וווּ אַ געוויסער „אַ. פּערלמאַן“ רופֿט זיך אָפּ אויף מײַן אָפּרוף. ממש אַ חד־גדיא פֿון אָפּרופֿן. ווידער אין דעם פֿאַל אויך וואָלט איך ניט געוווּסט וועגן דעם אַרטיקל אָן דער הילף פֿון ר´ יוקער. איז אַ דאַנק אים.
כ´האָב ניט דעם פֿינגער־כּוח אָדער דער זיץ־חשק אָפּצוטיפּירן דעם מאמר (איבערגעגעבענע „דער בליק“־איסטן קענען עס געפֿינען אין זייערע עקזעמפּלאַרן). לאָמיר אָבער פּרוּוון איבערגעבן אויף איין פֿוס דעם טאָן און דעם תּמצית פֿון אַרטיקעלע. כ´וואָלט עס באַצייכנט ווי תּמעוואַטע שאָקירטקייט, אָדער אפֿשר שאָקירטע תּמעוואַטעקייט. אויב פּאַראַפֿראַזירן (איבערגעבן מיט מײַנע ווערטער): „סטײַטש! ווי קומט עס אַז בערגער מיינט, מיר רײַסן אַראָפּ וועלטלעכע ייִדישקייט! בשום וועג ואופֿן ניט! מיר זאָגן נאָר, ווי שיין און רײַך און הייליק און דויערהאַפֿטיק און זונשײַניק איז דער אמתער תּורהדיקער וועג.“
מעג מען אפֿשר דערפֿון אַרויסדרינגען, אַז דער אַלטערנאַטיווער וועגן איז, המממם, ניט אַזוי שיין און קלוג און דויערהאַפֿטיק און זונענשײַניק ווי דער „אמתער“ וועג? און אַז „אונדזער“ (קריא: חרדישער) וועג איז בעסער פֿון אײַערס? ניין, אָ ניין! ניט דאָס זײַנען זיי אויסן. פּשוט, אַז מער שיינקייט אד"גל קען מען געפֿינען אויף זייער זײַט מויער.
אַ דאַנק אַ גרויסן.
וויל איך פּשוט ענטפֿערן, אַז דער פּערלמאַן, און דער שימאַנאָוויטש אַלע ביידע, האָבן ווילניק־ניט־ווילנדיק פֿאַרקוקט דעם סאַמע עיקר פֿון מײַן קליינעם אַרטיקעלע. דהײַנו, אַ צווייפֿאַכיקער:
1. וועלטלעכע ייִדישיסטן, ד"ה די, וואָס דערקענען די וויכטיקייט און נוציקייט פֿון דער מאָדערנער ליטעראַרישער (און אַפֿילו שונד־) קולטור, זײַנען לאַוו־דווקא אַפּיקורסים. והאָ־ראַיה. די וואָס מאַכן זיך ניט וויסנדיק פֿון די וויכטיקע אונטערשיידן צווישן ייִדישיסטן זײַנען פּונקט אַזוי אומוויסיק ווי די ניט־ייִדן, אָדער עם־הארצים, וואָס פֿאַרמישן די יוצרות און מיינען אַז אַלע חרדים זײַנען חסידים.
2. בײַ אַ צאָל ייִדישיסטן, און (כ´וואָלט געהאָפֿט) אַפֿילו בײַ ס´רובֿ הײַנט צו טאָג, גייט עס ניט אין אַראָפּרײַסן אָדער אָפּחוזקן יענעמס מחנה. איר זײַט אַ חסיד? פֿירט זיך ווי איר ווילט. איר זײַט מער וועלטלעך? אַדרבא! אידעאַל קען יעדער שטאַרקן דעם צווייטן, יעדער קען העלפֿן שאַפֿן די אייניקייט פֿון ייִדיש־לשון און קולטור אויפֿן הינטערגרונד/פֿאָרגרונד פֿון אַנדערע ייִדישע ווערטן און צוגאַנגן. דער דורכפֿאַל פֿון די אַרטיקלען אין „דער בליק“ שטעקט אין דעם, וואָס זיי חזרן איבער און ווידער דעם זעלבן טעות. אָדער איר גייט מיטן אמתן תּורה־וועג פֿון ייִדישקייט, אָדער איר זײַט אַ חזיר־פֿרעסערישן עוכר־ישׂראל. ניט געשטויגן.
איז אַזוי. ניט איך רײַס אַראָפּ די אַרבעט אָדער דעם צוגאַנג פֿון מײַנע חסידישע ברידער־שוועסטער. זאָלן זיי אויך ניט אַראָפּרײַסן וואָס מיר פּרוּוון טוען. קריטיקירן, דאָס אַוודא. אָנווײַזן אויף די שוואַכקייטן, זיכער. אָבער ניט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט און פּרוּוון פֿאַרגלעטן מיט אַ צוקער־זיסן שמייכל.
בקיצור: איר באָט אונדז אָן „גײַסטיקע הילף“. אַדרבא! נאָר בתּנאַי, אַז איר זײַט אויך גרייט צו באַקומען הילף בײַ אונדז. כּל ישׂראל ערבֿים, ניט אמת?
ניט מיט בליץ־גיכקייט רירט זיך די ייִדישע וועלט (מע דאַוונט אַלע מאָל פֿון דער מאַמעס סידורל), נאָר אין אָדר א´ תּשס"ה איז געגאַנגען אַ צווייט אַרטיקל, ווידער אין דער בליק, וווּ אַ געוויסער „אַ. פּערלמאַן“ רופֿט זיך אָפּ אויף מײַן אָפּרוף. ממש אַ חד־גדיא פֿון אָפּרופֿן. ווידער אין דעם פֿאַל אויך וואָלט איך ניט געוווּסט וועגן דעם אַרטיקל אָן דער הילף פֿון ר´ יוקער. איז אַ דאַנק אים.
כ´האָב ניט דעם פֿינגער־כּוח אָדער דער זיץ־חשק אָפּצוטיפּירן דעם מאמר (איבערגעגעבענע „דער בליק“־איסטן קענען עס געפֿינען אין זייערע עקזעמפּלאַרן). לאָמיר אָבער פּרוּוון איבערגעבן אויף איין פֿוס דעם טאָן און דעם תּמצית פֿון אַרטיקעלע. כ´וואָלט עס באַצייכנט ווי תּמעוואַטע שאָקירטקייט, אָדער אפֿשר שאָקירטע תּמעוואַטעקייט. אויב פּאַראַפֿראַזירן (איבערגעבן מיט מײַנע ווערטער): „סטײַטש! ווי קומט עס אַז בערגער מיינט, מיר רײַסן אַראָפּ וועלטלעכע ייִדישקייט! בשום וועג ואופֿן ניט! מיר זאָגן נאָר, ווי שיין און רײַך און הייליק און דויערהאַפֿטיק און זונשײַניק איז דער אמתער תּורהדיקער וועג.“
מעג מען אפֿשר דערפֿון אַרויסדרינגען, אַז דער אַלטערנאַטיווער וועגן איז, המממם, ניט אַזוי שיין און קלוג און דויערהאַפֿטיק און זונענשײַניק ווי דער „אמתער“ וועג? און אַז „אונדזער“ (קריא: חרדישער) וועג איז בעסער פֿון אײַערס? ניין, אָ ניין! ניט דאָס זײַנען זיי אויסן. פּשוט, אַז מער שיינקייט אד"גל קען מען געפֿינען אויף זייער זײַט מויער.
אַ דאַנק אַ גרויסן.
וויל איך פּשוט ענטפֿערן, אַז דער פּערלמאַן, און דער שימאַנאָוויטש אַלע ביידע, האָבן ווילניק־ניט־ווילנדיק פֿאַרקוקט דעם סאַמע עיקר פֿון מײַן קליינעם אַרטיקעלע. דהײַנו, אַ צווייפֿאַכיקער:
1. וועלטלעכע ייִדישיסטן, ד"ה די, וואָס דערקענען די וויכטיקייט און נוציקייט פֿון דער מאָדערנער ליטעראַרישער (און אַפֿילו שונד־) קולטור, זײַנען לאַוו־דווקא אַפּיקורסים. והאָ־ראַיה. די וואָס מאַכן זיך ניט וויסנדיק פֿון די וויכטיקע אונטערשיידן צווישן ייִדישיסטן זײַנען פּונקט אַזוי אומוויסיק ווי די ניט־ייִדן, אָדער עם־הארצים, וואָס פֿאַרמישן די יוצרות און מיינען אַז אַלע חרדים זײַנען חסידים.
2. בײַ אַ צאָל ייִדישיסטן, און (כ´וואָלט געהאָפֿט) אַפֿילו בײַ ס´רובֿ הײַנט צו טאָג, גייט עס ניט אין אַראָפּרײַסן אָדער אָפּחוזקן יענעמס מחנה. איר זײַט אַ חסיד? פֿירט זיך ווי איר ווילט. איר זײַט מער וועלטלעך? אַדרבא! אידעאַל קען יעדער שטאַרקן דעם צווייטן, יעדער קען העלפֿן שאַפֿן די אייניקייט פֿון ייִדיש־לשון און קולטור אויפֿן הינטערגרונד/פֿאָרגרונד פֿון אַנדערע ייִדישע ווערטן און צוגאַנגן. דער דורכפֿאַל פֿון די אַרטיקלען אין „דער בליק“ שטעקט אין דעם, וואָס זיי חזרן איבער און ווידער דעם זעלבן טעות. אָדער איר גייט מיטן אמתן תּורה־וועג פֿון ייִדישקייט, אָדער איר זײַט אַ חזיר־פֿרעסערישן עוכר־ישׂראל. ניט געשטויגן.
איז אַזוי. ניט איך רײַס אַראָפּ די אַרבעט אָדער דעם צוגאַנג פֿון מײַנע חסידישע ברידער־שוועסטער. זאָלן זיי אויך ניט אַראָפּרײַסן וואָס מיר פּרוּוון טוען. קריטיקירן, דאָס אַוודא. אָנווײַזן אויף די שוואַכקייטן, זיכער. אָבער ניט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט און פּרוּוון פֿאַרגלעטן מיט אַ צוקער־זיסן שמייכל.
בקיצור: איר באָט אונדז אָן „גײַסטיקע הילף“. אַדרבא! נאָר בתּנאַי, אַז איר זײַט אויך גרייט צו באַקומען הילף בײַ אונדז. כּל ישׂראל ערבֿים, ניט אמת?
יום רביעי, מאי 11, 2005
את חטאי אַני מזכּיר היום (איבערחזרונג 10,965)
טײַערע חבֿרים, די נשמה וויל זיך צעשרײַבן נאָר דער צײַטפּלאַן פֿון אַ מעדיצין־סטודענט, בפֿרט אויף דער כירורגיע־ראָטאַציע (עבֿודת פּרך!) לאָזט ניט. וואָלט איך געוואָלט פֿאַרענטפֿערן זיך, און בעטן אײַך מיר לאָזן וויסן אויב איר וואָלט געוואָלט לייענען עפּעס וועגן אַ ספּעציפֿישער טעמע. וואָלט איר געוואָלט הערן וועגן לעבן אין שפּיטאָל? וועגן קראַנקע ייִדן? וועגן לעבן אויף דער איסט־סײַד? כ´וואָלט געוואָלט צופּאַסן מײַן שרײַבעכץ צו אײַער אינטערעס.
יום חמישי, אפריל 21, 2005
בײַם טאַץ
כּרפּס און כריין
ביצה און ביין
אויפֿגערייצט די חושים
שׂכל זאָל פֿאַרשטיין.
משועבד העט אַמאָל
פֿאַרשקלאַפֿט דאָ און ווײַט
זאָל מע שוין באַפֿרײַען
זיך און יענע, הײַנט.
ביצה און ביין
אויפֿגערייצט די חושים
שׂכל זאָל פֿאַרשטיין.
משועבד העט אַמאָל
פֿאַרשקלאַפֿט דאָ און ווײַט
זאָל מע שוין באַפֿרײַען
זיך און יענע, הײַנט.
יום שלישי, אפריל 05, 2005
דער אומקלאָרער חשק צו שרײַבן עפּעס וועגן פּויפּסט
כּדרכּו בקודש האָט בר־פּחתי אָנגעשריבן אַ טרעפֿיקן איבערבליק וועגן דער הסתּלקות פֿון „הייליקן פֿאָטער.“ כ´האָב ניט קיין סך צוצוגעבן צו דער דיסקוסיע חוץ (כּדרכּי בקודש) אומקלאָרקייט און קווענקלענישן. למשל: כ´פֿיל ניט אַקעגן דעם ניפֿטר דעם ייִראת־הכּבֿוד וואָס אַנדערע ייִדן, על־פּי רובֿ די פֿרומע, האָבן אויסגעדריקט. מיר איז ניט אינטויִטיוו קלאָר וואָס דער קאָנסערוואַטיזם פֿון אַבי וואָס פֿאַר אַ רעליגיעזן פֿירער איז כּדאַי אויפֿצונעמען מיט אָפֿענע אָרעמס, סתּם ווײַל מײַן רעליגיעזע טראַדיציע איז אויך (אַ מאָל און אויף אַ יחידישן אופֿן) אויך קאָנסערוואַטיוו. כ´בין אָבער ניט אַזאַ וואָס קען גרינג אָפּמשפּטן אויפֿן סמך פֿון האַלב־באַנומענער אינפֿאָרמאַציע וועגן דעם צי יענעם צוגאַנג. בײַ מיר איז פּשוט שווער צו פֿאַרשטיין, און איבערגעבן על־רגל־אַחת, וואָס פֿאַר אַ מענטש ער איז געווען: סײַ אַן אַנטי־קאָמוניסט סײַ אַן אַנטי־קאַפּיטאַליסט, סײַ אַנטי־אַבאָרט סײַ אַנטי־טויטשטראָף. און אַזוי ווײַטער. כ´קען יאָ זאָגן אַז פּערזענלעך איז בײַ מיר גאַנץ קלאָר, וואָס זײַנע שטעלונגען וועגן אַבאָרט און האָמאָסעקסואַליזם זײַנען, דעם אמת זאָגנדיק, מער רעפֿלעקסיוו און דאָגמאַטיש ווי חסדימדיק, – און אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי, דאַרף אַ פֿרומער קאַטויל שטעלן דעם טראָפּ אויף חסד. נאָר כ´בין ניט גענוג באַהאַוונט אין זײַן אַלגעמיינעם לעבן און פֿילאָסאָפֿיע כּדי צו פּסקענען, ווי אַזוי די דאָזיקע חיסרונות ווערן בילאַנצירט (אָדער ניט) פֿון זײַנע אַלגעמיינע מעלות.
צוריקגערעדט אָבער איז ניט גענוג אַוועקצומאַכן אַלץ מיט דער האַנט און געבן דעם פֿאַרשפּרייטן תּירוץ, עט, ער איז אַ גוי, וואָס איז דער חילוק. עפּעס שטעקט דאָך אין דער באַוווּנדערונג און כּמעט־פֿאַרגעטערונג פֿון מיליאָנען בשׂר־ודמס. אפֿשר איז טאַקע אמת וואָס מע זאָגט, אַז ס´איז אַ מאָל גענוג צו זאָגן אַז דער צי יענער מענטש איז פּראָסט־פּשוט „אַ גוטער“, אָן די קאָמפּליצירנדיקע פּרטים וואָס פֿילאָסאָפֿן האָבן ליב אַרומצוקײַען. אַזוי איז טאַקע געשטאַנען, ווי איך פֿאַרשטיי, אויף די טראַנספּאַראַנטן וואָס די חסידים זײַנע האָבן אויפֿגעהויבן אין דער הייך בשעת דער פּראָצעסיע אין רוים: „ר´איז געווען אַ גוטער.“ אפֿשר איז דאָס גענוג, אַזאַ אַלגעמיינע דעת־הציבור.
אײַ, וואָס דער עולם איז אַ גלום, און דער ציבור קען אַ מאָל שטיצן (און האָט אַ סך מאָל יאָ געשטיצט) בפֿירוש ניט־גוטע, בייזע אָנפֿירערס, סײַ רעליגיעזע סײַ פּאָליטישע? ניט דאָ איז דאָס אָרט זיך אַרײַנצולאָזן אין אַ פּרטימדיקער דיסקוסיע פֿון היטלער, סטאַלין, און די אַלע ימח־שמוניקעס, נאָר איין אונטערשייד איז אַזאַ: אַ גוטן דערקענט מען בדרך־כּלל ווי אַ גוטער, נאָר מיט די צוגאַנגען זײַנען וועט מען זיך אפֿשר פֿונאַנדערגיין. מיט אַ בייזן, ווידער, אַפֿילו ער ווערט באַוווּנדערט פֿון עולם־גולם, איז דאָ אַלע מאָל אַ היפּשער טייל פֿון באַפֿעלקערונג וואָס טרעט קלאָר אַרויס דערקעגן, און וועט שווײַגן און „באַוווּנדערן“ נאָר אויב געצוווּנגען.
קען זײַן, סוף־כּל־סוף, אַז דער ניפֿטר איז אַ גוטער, כאָטש ניט אויף אַן אופֿן וואָס כ´וואָלט מסכּים געווען דערמיט. און דאָס איז אויך ווירדיק.
צוריקגערעדט אָבער איז ניט גענוג אַוועקצומאַכן אַלץ מיט דער האַנט און געבן דעם פֿאַרשפּרייטן תּירוץ, עט, ער איז אַ גוי, וואָס איז דער חילוק. עפּעס שטעקט דאָך אין דער באַוווּנדערונג און כּמעט־פֿאַרגעטערונג פֿון מיליאָנען בשׂר־ודמס. אפֿשר איז טאַקע אמת וואָס מע זאָגט, אַז ס´איז אַ מאָל גענוג צו זאָגן אַז דער צי יענער מענטש איז פּראָסט־פּשוט „אַ גוטער“, אָן די קאָמפּליצירנדיקע פּרטים וואָס פֿילאָסאָפֿן האָבן ליב אַרומצוקײַען. אַזוי איז טאַקע געשטאַנען, ווי איך פֿאַרשטיי, אויף די טראַנספּאַראַנטן וואָס די חסידים זײַנע האָבן אויפֿגעהויבן אין דער הייך בשעת דער פּראָצעסיע אין רוים: „ר´איז געווען אַ גוטער.“ אפֿשר איז דאָס גענוג, אַזאַ אַלגעמיינע דעת־הציבור.
אײַ, וואָס דער עולם איז אַ גלום, און דער ציבור קען אַ מאָל שטיצן (און האָט אַ סך מאָל יאָ געשטיצט) בפֿירוש ניט־גוטע, בייזע אָנפֿירערס, סײַ רעליגיעזע סײַ פּאָליטישע? ניט דאָ איז דאָס אָרט זיך אַרײַנצולאָזן אין אַ פּרטימדיקער דיסקוסיע פֿון היטלער, סטאַלין, און די אַלע ימח־שמוניקעס, נאָר איין אונטערשייד איז אַזאַ: אַ גוטן דערקענט מען בדרך־כּלל ווי אַ גוטער, נאָר מיט די צוגאַנגען זײַנען וועט מען זיך אפֿשר פֿונאַנדערגיין. מיט אַ בייזן, ווידער, אַפֿילו ער ווערט באַוווּנדערט פֿון עולם־גולם, איז דאָ אַלע מאָל אַ היפּשער טייל פֿון באַפֿעלקערונג וואָס טרעט קלאָר אַרויס דערקעגן, און וועט שווײַגן און „באַוווּנדערן“ נאָר אויב געצוווּנגען.
קען זײַן, סוף־כּל־סוף, אַז דער ניפֿטר איז אַ גוטער, כאָטש ניט אויף אַן אופֿן וואָס כ´וואָלט מסכּים געווען דערמיט. און דאָס איז אויך ווירדיק.
יום ראשון, אפריל 03, 2005
אַ פֿרוי שרײַבט וועגן איר נײַעם געגנט
שוין צוויי חדשים וואָס מיר זײַנען
אין דער נײַער דירה, גענוג לאַנג
צו זען ווער עס מאַכט דעם בעסטן קידוש
און ווער ס´זינגט אויף דער נאַכט אַ שיכּורס געזאַנג.
בײַ טאָג טרעף איך יונגע פֿרויען צעשטראַלטע
און כ´באַגריס פֿרויען מיט קינדער
און פּרוּוו עפֿענען טירן
די אַלטע אײַנגעהויקערטע און בלינדע.
כ´קלײַב זיך אַרײַן אין דעם געגנט
אַ רעלאַטיוו יונגע פֿרוי
און כ´פֿרעג ווי אַזוי כ´ל זיך עלטערן.
מע זעט אומעטום ווי אַזו:
ווער ס´איז דאַכט זיך שוין גרייט צו שטאַרבן
און ווער עס זויפֿט אײַן די מי־שברכס,
און ווער עס זיצט קעגן איבער אַ פּאַרק
און וויל ניט אָפּלאָזן דעם ריח.
אין דער נײַער דירה, גענוג לאַנג
צו זען ווער עס מאַכט דעם בעסטן קידוש
און ווער ס´זינגט אויף דער נאַכט אַ שיכּורס געזאַנג.
בײַ טאָג טרעף איך יונגע פֿרויען צעשטראַלטע
און כ´באַגריס פֿרויען מיט קינדער
און פּרוּוו עפֿענען טירן
די אַלטע אײַנגעהויקערטע און בלינדע.
כ´קלײַב זיך אַרײַן אין דעם געגנט
אַ רעלאַטיוו יונגע פֿרוי
און כ´פֿרעג ווי אַזוי כ´ל זיך עלטערן.
מע זעט אומעטום ווי אַזו:
ווער ס´איז דאַכט זיך שוין גרייט צו שטאַרבן
און ווער עס זויפֿט אײַן די מי־שברכס,
און ווער עס זיצט קעגן איבער אַ פּאַרק
און וויל ניט אָפּלאָזן דעם ריח.
יום חמישי, מרץ 24, 2005
צו ווײַט פֿאַר מײַנע שלח־מנות?
אָט זײַנען די פּרוים־לידעלעך וואָס כ´לייג דערבײַ. ניט אַזוי געשמאַק ווי המן־טאַשן, און ניט אַזוי עד־דלא־ידעדיק ווי סינגל־מאַלט, נאָר וואָס קען מען טאָן?
אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט און ביילקע!
ס´גאַנצע לעבן איז אַ פּורים־שפּיל,
ס´גייט יעדער אַרײַן און אַרויס.
בײַ יענעם זײַנען די צרות פֿיל,
בײַ דעם איז דאָס מזל גרויס.
כאָטש דער „פּלאָט“ איז ניט דער בעסטער
און די וויצן זײַנען שוואַך,
גלוסט זיך יעדן די מלכּה אסתּר
און דער זאַל איז פֿול געפּאַקט.
האָט הנאָה פֿונעם מאָן. עס
זאָל אײַך ליב זײַן טעם און ריח.
און בעת איר עסט דעם שלח־מנות
טרינקט לחיים דעם שולח.
ברכות חג פורים שמח משלום, סלסט, וביילע נחמה!
לו הייתי בשושן אז,
מה הייתי עושה?
לוחם בחייל מרדכי הצדיק
או "שב ועל תעשה"?
מזל שאני בזמנינו חי
עם כל אי-שלמות יומיומי.
לו הייתי בשושן אז
שתיתי לסוף "לחיים."
אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט און ביילקע!
ס´גאַנצע לעבן איז אַ פּורים־שפּיל,
ס´גייט יעדער אַרײַן און אַרויס.
בײַ יענעם זײַנען די צרות פֿיל,
בײַ דעם איז דאָס מזל גרויס.
כאָטש דער „פּלאָט“ איז ניט דער בעסטער
און די וויצן זײַנען שוואַך,
גלוסט זיך יעדן די מלכּה אסתּר
און דער זאַל איז פֿול געפּאַקט.
האָט הנאָה פֿונעם מאָן. עס
זאָל אײַך ליב זײַן טעם און ריח.
און בעת איר עסט דעם שלח־מנות
טרינקט לחיים דעם שולח.
ברכות חג פורים שמח משלום, סלסט, וביילע נחמה!
לו הייתי בשושן אז,
מה הייתי עושה?
לוחם בחייל מרדכי הצדיק
או "שב ועל תעשה"?
מזל שאני בזמנינו חי
עם כל אי-שלמות יומיומי.
לו הייתי בשושן אז
שתיתי לסוף "לחיים."
יום רביעי, מרץ 23, 2005
פּורים־נײַעס
געהערט פֿון באַגלייבטע קוואַלן אַז כּדי צו שאַפֿן אַ היימישע סבֿיבֿה, וועט מונקאַטש פֿאָרשטעלן זייער פּורים־שפּיל אין אַ מיקווה (דאָס הייסט אונטערן וואַסער). בעלז, פֿון זייער צד, וועט הײַיאָר מאַכן זייער פּורים־שפּיל נאָר אויף דער אינטערנעץ, purimshpiel.blogspot.com. דאָס זײַטל איז נאָך ניט אַקטיוו נאָר זאָלסט למען־השם ניט פֿאַרגעסן פּורים אַ קוק צו טאָן.
יום שני, מרץ 21, 2005
דער ייִדישער פֿלעדערמויז
די טעג אַרבעט איך פֿון זעקס פֿאַר נאַכט ביז זעקס אין דער פֿרי. ממש ונהפֿוך הוא. אז איך דאַוון שחרית נאָכן צוריקקומען איז ניט דער אַרײַנפֿיר אין נײַעם טאָג, ווי געוויינטלעך, נאָר דער לעצטער קרעכץ איידער די לאָמפּן לעשן זיך אויס און כ´פֿאַל אַרײַן אין בעט ווי אַ שטיק אויסגעברענטער האָלץ.
אין מײַן הײַנט־בײַ־נאַכטיקן אַרבעטס־טאַש לייג איך אַרײַן ניט נאָר מײַן גמרא, און ניט נאָר מײַנע פּורים־לידעלעך וואָס כ´דאַרף אָפּפֿאַרטיקן, נאָר אויך אַ שפאָגל נײַע מעשׂה פֿון אַ באַרימטן מחבר. גוט צו זײַן אַ רעדאַקטאָר, מע מעג האָבן דעם ערשטן פֿאַרזוך פֿון נײַער סחורה.
אין מײַן הײַנט־בײַ־נאַכטיקן אַרבעטס־טאַש לייג איך אַרײַן ניט נאָר מײַן גמרא, און ניט נאָר מײַנע פּורים־לידעלעך וואָס כ´דאַרף אָפּפֿאַרטיקן, נאָר אויך אַ שפאָגל נײַע מעשׂה פֿון אַ באַרימטן מחבר. גוט צו זײַן אַ רעדאַקטאָר, מע מעג האָבן דעם ערשטן פֿאַרזוך פֿון נײַער סחורה.
יום שלישי, מרץ 15, 2005
פֿאַר וואָס באַשולדיקט מען די מוהלים?
[אַ פֿרײַע איבערזעצונג פֿון אויספֿיר פֿון אַ וויסנשאַפֿטלעכן אַרטיקל]
בײַ די אַכט עופֿעלעך דאָ פֿאָרגעשטעלט פֿאַראַן אַ שטאַרקע אַסאָסיִאַציע [שײַכות] צווישן אינפֿעקציע מיטן הערפּעס־ווירוס און מציצה־בפּה צוליב די ווײַטערדיקע סיבות:
1. די מכּות געפֿינען זיך נאָר אויפֿן אבֿר
2. זיי באַווײַזן זיך באַלד נאָכן ברית (4 ביז 11 טעג)
3. מע האָט איזאָלירט HSV-1 (דער גורם פֿון הערפּעס) פֿון די מכּות
4. די מאַמעס פֿון די דאָזיקע עופֿעלעך זײַנען קיין מאָל פֿריִער ניט אויסגעשטעלט געוואָרן אויפֿן ווירוס
5. קיין קרובֿים פֿון די עופֿעלעך האָבן פֿריִער ניט אַרויסגעוויזן קיין סימנים אָדער סימפּטאָמען פֿון הערפּעס.
דערצו: כאָטש מציצה־בפּה ווערט געטאָן נאָר דורך אַ מינאָריטעט, האָבן אַלע עופֿעלעך אין דעם אַרטיקל אַדורכגעמאַכט די פּראָצעדור.
אין צוויי פֿאַלן האָט איין מוהל געמלעט צוויי עופֿעלעך. אין איין פֿאַל איז די הפֿסקה געווען פֿינף וואָכן; אין צווייטן, פֿינף יאָר. מע האָט פֿריִער מודיע געווען, ווי צוויי אינפֿעקציעס, אָפּגערוקט מיט 10 יאָר, זײַנען אַרויסגערופֿן געוואָרן פֿון איין מוהל. דעם ווירוס קען מען אַרויסלאָזן דורכן שפּײַעכץ טעג אָדער וואָכן לאַנג, שיקט זיך אַז אַנדערע עופֿעלעך זײַנען אויך אינפֿעקטירט געוואָרן.
מיר זײַנען חושד אַז מע גיט ניט צו וויסן וועגן יעדן פֿאַל אַזעלכן צוליב קולטורעלע סיבות, און אַז דער אמתער פֿאָרקום פֿון דער קראַנקייט איז אַ סך העכער.
בײַ די אַכט עופֿעלעך דאָ פֿאָרגעשטעלט פֿאַראַן אַ שטאַרקע אַסאָסיִאַציע [שײַכות] צווישן אינפֿעקציע מיטן הערפּעס־ווירוס און מציצה־בפּה צוליב די ווײַטערדיקע סיבות:
1. די מכּות געפֿינען זיך נאָר אויפֿן אבֿר
2. זיי באַווײַזן זיך באַלד נאָכן ברית (4 ביז 11 טעג)
3. מע האָט איזאָלירט HSV-1 (דער גורם פֿון הערפּעס) פֿון די מכּות
4. די מאַמעס פֿון די דאָזיקע עופֿעלעך זײַנען קיין מאָל פֿריִער ניט אויסגעשטעלט געוואָרן אויפֿן ווירוס
5. קיין קרובֿים פֿון די עופֿעלעך האָבן פֿריִער ניט אַרויסגעוויזן קיין סימנים אָדער סימפּטאָמען פֿון הערפּעס.
דערצו: כאָטש מציצה־בפּה ווערט געטאָן נאָר דורך אַ מינאָריטעט, האָבן אַלע עופֿעלעך אין דעם אַרטיקל אַדורכגעמאַכט די פּראָצעדור.
אין צוויי פֿאַלן האָט איין מוהל געמלעט צוויי עופֿעלעך. אין איין פֿאַל איז די הפֿסקה געווען פֿינף וואָכן; אין צווייטן, פֿינף יאָר. מע האָט פֿריִער מודיע געווען, ווי צוויי אינפֿעקציעס, אָפּגערוקט מיט 10 יאָר, זײַנען אַרויסגערופֿן געוואָרן פֿון איין מוהל. דעם ווירוס קען מען אַרויסלאָזן דורכן שפּײַעכץ טעג אָדער וואָכן לאַנג, שיקט זיך אַז אַנדערע עופֿעלעך זײַנען אויך אינפֿעקטירט געוואָרן.
מיר זײַנען חושד אַז מע גיט ניט צו וויסן וועגן יעדן פֿאַל אַזעלכן צוליב קולטורעלע סיבות, און אַז דער אמתער פֿאָרקום פֿון דער קראַנקייט איז אַ סך העכער.
יום שישי, מרץ 11, 2005
יום רביעי, מרץ 02, 2005
געזוכט: קינדהיטערס (בייביסיטערס) און טאָגהיימען (דיי־קעיר)
מיר זוכן קינדהיטערינס (בייביסיטער) וואָס רעדן ייִדיש, און טאָגהיימען (דיי־קעיר) וואָס ווערט געפֿירט אויף ייִדיש. אויב איר קענט אַזוינע, אָדער אַ פֿרוי וויל פֿאַרדינען פֿון אַזאַ באַדינונג, קענט איר מיר אַן עצה געבן? אַ דאַנק.
יום שלישי, מרץ 01, 2005
דער רעגן־בויגן פֿון גוף
איר האָט זיך פֿאָרגעשטעלט וואָס פֿאַר אַ קאָלירן מע קען דערזען אין מענטשלעכן גוף? אַז מע קוקט אָן די פֿרוי וואָס ליגט אויפֿן בעט (דאָס איז דאָך אַן אָפּעראַציע) זעט מען, ווי ראָזעווע און געזונט ס´איז די הויט, ווי ווייך. מע גיט אַ שניט (אויף אַ קאָנטראָלירטן אופֿן, פֿאַרשטייט זיך), צעשפּריצט זיך בלוט, און מע דאַרף זיך באַניצט מיט אַ ספּעציעל רערל כּדי אָפּצוזויגן די רויטע גיסיקייט. נאָך אַ שניט: די פֿילפֿאַרביקע שיכטן וואָס ליגן צווישן הויט און מוסקלען. בּאַלד־באַלד געפֿינט מען זיך בײַם הייבמוטער (יוטערוס). די רעזידענטקע, און די כירורגין וואָס פּאַסט אויף אויף איר אַרבעט, רעדן אַרום דאָס פּאַסיקסטע אָרט אײַנצושנײַדן אין דעם בלוט־שפּרודלנדיקן, וויגנדיקן אָרגאַן, דער היים פֿון וולד. מע שנײַדט אײַן. מע נישטערט זיך. און נאָך אַ פּאָר שעהען שפּאַנונג –
גיט מען אַ רוק אַרויס אַ פּאָר געזונטע בייביס, וואָס וויינען און שרײַען אויף וואָס די וועלט שטייט. זיי זײַנען גרוי, פּערפּל, צאַפּלדיק, און געזונט.
אַ קייזערשניט. די ערשטע אָפּעראַציע, וווּ כ´האָב זיך אַרומגעוואַשן אויף אַ כירורגישן אופֿן. כ´האָב גאָרניט צעבראָכן, קיינעם ניט באַשעדיקט. דער פֿרוי קומט אַ מזל־טובֿ און איך דאַרף בענטשן גומל.
גיט מען אַ רוק אַרויס אַ פּאָר געזונטע בייביס, וואָס וויינען און שרײַען אויף וואָס די וועלט שטייט. זיי זײַנען גרוי, פּערפּל, צאַפּלדיק, און געזונט.
אַ קייזערשניט. די ערשטע אָפּעראַציע, וווּ כ´האָב זיך אַרומגעוואַשן אויף אַ כירורגישן אופֿן. כ´האָב גאָרניט צעבראָכן, קיינעם ניט באַשעדיקט. דער פֿרוי קומט אַ מזל־טובֿ און איך דאַרף בענטשן גומל.
יום שבת, פברואר 19, 2005
נײַע שולן
א. דער יצר־הרע פֿון די־עס־על געפֿינט זיך ווידער בײַ אונדז אין דער היים. הלא זה אוד מוצל מאש – אָדער אפֿשר ניט.
ב. כ´האָב אַזוי פֿיל אײַך צו זאָגן! די טעג שטיי איך אויף דרײַ אַ זייגער (כּך!) אין דער פֿרי און כ´קום אָן בײַ דער אַרבעט אַ פֿיר דרײַסיק, וווּ כ´שרײַב אָן אַ פֿופֿצן נאָטיצן וועגן נײַע מאַמעס וואָס כ´באַקוק און מאַך אַן אינטערוויו, זען וואָס זיי מאַכן נאָך זייער האָבן (זאָל זײַן געוויינטלעך, דורך דער וואַגינאַ, אָדער אַ קייסערשניט). אַ סך פֿרומע פֿרויען זײַנען אַזוי מיר־ניט־דיר־ניט וועגן גאַנצן איבערלעבעניש. דאַכט זיך, אַז נאָכן פֿינפֿטן קינד איז מער ניט אַזוי נסימדיק.
ג. כאָטש מיר דאַוונען ווײַטער בײַ „טי־ענד־ווי“, דער קאָנסערוואַטיווער שול אויף 14טער גאַס, האָב איך ליב צו פּרוּוון נײַע ערטער, און פֿאַראַן בײַ אונדז ניט ווײַט אַ צאָל שולן, אַ סך פֿרימער ווי מײַן שטייגער איז (כאָטש איך האָב געדאַוונט אין אַסכערליי שולן).
פֿאַרגאַנגענעם שבת (ד"ה מיט צוויי שבתים צוריק) האָב איך געדאַוונט אין דער ביאַליסטאָקער שול, מיט אַ פּראַכטיקן זאַל וואָס איז כּמעט צו פֿיל פֿאַר די אויגן, אַן אַרכיטעקטור־סטיל ערגעץ צווישן כּמו־מאָראָקאַנער און פּאָסט־באָרדעל. דאָס דאַוונען איז געווען נישקשה, הבֿרה – אַשכּספֿרדיש, מיט אַ געמישטן עולם שוואַרצע קאַפּעליושן, מאָדערנע יאַרמולקעס, און אַ פּאָר חסידים פֿאַר בילאַנץ. צוויי מאָל האָט מען מיך באַגריסט פֿון דער בימה, און נאָכן דאַוונען האָט מיך אַרומגערינגלט אַ קרײַזל ייִדן מיט ברוך־הבאָס. זייער שיין.
נאָך מער היימיש און אינטערעסאַנט אָבער איז געווען די שול וווּ כ´האָב געדאַוונט נעכטן, דער „בית־מדרש־הגדול“ אויף נאָרפֿאָלק־סטירט. פֿון דאָרטיקן עולם ווייעט מיט אַזאַ מין אַלטקייט וואָס דערקוויקט דאָס האַרץ און גיט צו כּוח דער נשמה. מיט איין וואָרט: געשמאַקע עלטערע לײַט , וואָס רעדן ייִדיש ווי אַ וואַסער, זיצן פֿון הינטן, און רעדן אַרײַן אין דאַוונען. מיך האָט אויך גוואַלדיק צוגעצויגן דאָס, וואָס ייִדיש איז בכלל געווען די ריידשפּראַך פֿון עולם. מע דאַוונט אונטן ווײַל אויבן, אין גרויסן זאַל, האָט זיך מיט יאָרן צוריק אויסגעבראָכן אַ שׂרפֿה. אונטן הענגען נאָך אַלץ אַלטע שילדן, אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, און דעדמאָנונגען פֿון הרבֿ אפֿרים אָשרי, וואָס איז פֿאַראַיאָרן, דאַכט זיך, אַוועק אין דער אייביקייט. בקיצור: ס´איז אַזאַ מין היימישע אָפּגעטראָגנקייט וואָס מאַכט יעדן באַקוועם, ווי בײַ זיידע־באָבען אין שטוב. כ´האָב געדאַוונט מיט כּוונה. אויך דאָ האָט מען מיך שיין אויפֿגענומען, נאָר אַזוי ווי זייערע שאַנסן זײַנען דאַכט זיך ניט אַזוי אײַ־אײַ־אײַ אין פֿאַרגלײַך מיט ביאַליסטאָקער וועל איך אפֿשר דווקא דאַוונען בײַ זיי, אויף צו להכעיס דער רעאַליטעט. אַזאַ בין איך.
נאָך דעם אמת זאָגנדיק ווייס איך ניט ווי אָפֿט איך וועל דאַוונען אין די דאָזיקע שולן. אַ מאָל, אוודאי, נאָר כ´בין דאָך אַן עגאַליטאַרישער ייִד (ניט ווי אַ פּשרה, ווי איין קאָמענטירער האָט געזאָגט, נאָר ווי אַ שיטה) און דערצו נאָך באַניץ איך זיך מיטן מאַנהעטנער עירובֿ, וואָס רעכנט מיך שוין פֿאַר אַן אַפּיקורוס. מער וועגן די אָ טעמעס – אי"ה שפּעטער.
גוד טו בי בעק!
ב. כ´האָב אַזוי פֿיל אײַך צו זאָגן! די טעג שטיי איך אויף דרײַ אַ זייגער (כּך!) אין דער פֿרי און כ´קום אָן בײַ דער אַרבעט אַ פֿיר דרײַסיק, וווּ כ´שרײַב אָן אַ פֿופֿצן נאָטיצן וועגן נײַע מאַמעס וואָס כ´באַקוק און מאַך אַן אינטערוויו, זען וואָס זיי מאַכן נאָך זייער האָבן (זאָל זײַן געוויינטלעך, דורך דער וואַגינאַ, אָדער אַ קייסערשניט). אַ סך פֿרומע פֿרויען זײַנען אַזוי מיר־ניט־דיר־ניט וועגן גאַנצן איבערלעבעניש. דאַכט זיך, אַז נאָכן פֿינפֿטן קינד איז מער ניט אַזוי נסימדיק.
ג. כאָטש מיר דאַוונען ווײַטער בײַ „טי־ענד־ווי“, דער קאָנסערוואַטיווער שול אויף 14טער גאַס, האָב איך ליב צו פּרוּוון נײַע ערטער, און פֿאַראַן בײַ אונדז ניט ווײַט אַ צאָל שולן, אַ סך פֿרימער ווי מײַן שטייגער איז (כאָטש איך האָב געדאַוונט אין אַסכערליי שולן).
פֿאַרגאַנגענעם שבת (ד"ה מיט צוויי שבתים צוריק) האָב איך געדאַוונט אין דער ביאַליסטאָקער שול, מיט אַ פּראַכטיקן זאַל וואָס איז כּמעט צו פֿיל פֿאַר די אויגן, אַן אַרכיטעקטור־סטיל ערגעץ צווישן כּמו־מאָראָקאַנער און פּאָסט־באָרדעל. דאָס דאַוונען איז געווען נישקשה, הבֿרה – אַשכּספֿרדיש, מיט אַ געמישטן עולם שוואַרצע קאַפּעליושן, מאָדערנע יאַרמולקעס, און אַ פּאָר חסידים פֿאַר בילאַנץ. צוויי מאָל האָט מען מיך באַגריסט פֿון דער בימה, און נאָכן דאַוונען האָט מיך אַרומגערינגלט אַ קרײַזל ייִדן מיט ברוך־הבאָס. זייער שיין.
נאָך מער היימיש און אינטערעסאַנט אָבער איז געווען די שול וווּ כ´האָב געדאַוונט נעכטן, דער „בית־מדרש־הגדול“ אויף נאָרפֿאָלק־סטירט. פֿון דאָרטיקן עולם ווייעט מיט אַזאַ מין אַלטקייט וואָס דערקוויקט דאָס האַרץ און גיט צו כּוח דער נשמה. מיט איין וואָרט: געשמאַקע עלטערע לײַט , וואָס רעדן ייִדיש ווי אַ וואַסער, זיצן פֿון הינטן, און רעדן אַרײַן אין דאַוונען. מיך האָט אויך גוואַלדיק צוגעצויגן דאָס, וואָס ייִדיש איז בכלל געווען די ריידשפּראַך פֿון עולם. מע דאַוונט אונטן ווײַל אויבן, אין גרויסן זאַל, האָט זיך מיט יאָרן צוריק אויסגעבראָכן אַ שׂרפֿה. אונטן הענגען נאָך אַלץ אַלטע שילדן, אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, און דעדמאָנונגען פֿון הרבֿ אפֿרים אָשרי, וואָס איז פֿאַראַיאָרן, דאַכט זיך, אַוועק אין דער אייביקייט. בקיצור: ס´איז אַזאַ מין היימישע אָפּגעטראָגנקייט וואָס מאַכט יעדן באַקוועם, ווי בײַ זיידע־באָבען אין שטוב. כ´האָב געדאַוונט מיט כּוונה. אויך דאָ האָט מען מיך שיין אויפֿגענומען, נאָר אַזוי ווי זייערע שאַנסן זײַנען דאַכט זיך ניט אַזוי אײַ־אײַ־אײַ אין פֿאַרגלײַך מיט ביאַליסטאָקער וועל איך אפֿשר דווקא דאַוונען בײַ זיי, אויף צו להכעיס דער רעאַליטעט. אַזאַ בין איך.
נאָך דעם אמת זאָגנדיק ווייס איך ניט ווי אָפֿט איך וועל דאַוונען אין די דאָזיקע שולן. אַ מאָל, אוודאי, נאָר כ´בין דאָך אַן עגאַליטאַרישער ייִד (ניט ווי אַ פּשרה, ווי איין קאָמענטירער האָט געזאָגט, נאָר ווי אַ שיטה) און דערצו נאָך באַניץ איך זיך מיטן מאַנהעטנער עירובֿ, וואָס רעכנט מיך שוין פֿאַר אַן אַפּיקורוס. מער וועגן די אָ טעמעס – אי"ה שפּעטער.
גוד טו בי בעק!
יום ראשון, ינואר 30, 2005
מיר מופֿן
דעם מאָנטיק אויף דער נאַכט וועלן מיר אי"ה שלאָפֿן צום ערשטן מאָל אין אונדזער נײַער דירה אין סוערד־פּאַרק, אָדער, פּינקטלעכער געזאָגט, 210 איסט־בראָדוויי. אַראָפּ אַ ביסל מיט דער גאַס פֿון אַלטן פֿאָרווערטס־בנין (וואָס מע האָט פֿאַרקויפֿט פֿאַר צוואַנציק מיליאָן דאָלאַר אַ יאַפּאַנישער פֿירמע) און די אַלע איסט־סײַד־בתּי־מדרשים און ־שולן, וואָס זײַנען סײַ פֿאַסצינירנדיק, סײַ אַ ביסל זכר־לחורבן. כ´וויל אָבער ניט פֿאַרזינדיקן מיט די רייד. איך וועל ליב האָבן זיך אַרײַנכאַפּן צו זיי נאָך אַ מינחה־מעריבֿ אָדער אַ בלאַט גמרא. (שבת , און אַ מאָל אין דער וואָכן אויך, וועל איך ווײַטער דאַוונען דאָ. דערפֿאַר וווינען מיר ווײַטער דאַונטאַון.)
אײַ, וואָס די היגע צדיקים וועלן מיך פֿאַררעכענען פֿאַר אַן אַפּיקורוס, ווײַל איך באַניץ זיך מיטן עירובֿ? (כ´מיין דווקא דעם גאַנצן עירובֿ וואָס רינגט אַרום מאַנהעטן־אינדזל, ניט זייער געגנט־עירובֿ)? וואָס קען מען טאָן. ניט יעדן קען מען צופֿרידן שטעלן. און דערצו נאָך גייט מײַן פֿרוי די אייגענע האָר און טראָגט (חס ושלום) הויזן! שומו שמים!
איך האָף אַז אַלע מײַנע לייענערס גלייבן מיר אויפֿן וואָרט ווען איך זאָג, אַז איר זײַט אַלע האַרציק פֿאַרבעטן. שרײַב מיר נאָך מײַן פּינקטלעכן אַדרעס.
אײַ, וואָס די היגע צדיקים וועלן מיך פֿאַררעכענען פֿאַר אַן אַפּיקורוס, ווײַל איך באַניץ זיך מיטן עירובֿ? (כ´מיין דווקא דעם גאַנצן עירובֿ וואָס רינגט אַרום מאַנהעטן־אינדזל, ניט זייער געגנט־עירובֿ)? וואָס קען מען טאָן. ניט יעדן קען מען צופֿרידן שטעלן. און דערצו נאָך גייט מײַן פֿרוי די אייגענע האָר און טראָגט (חס ושלום) הויזן! שומו שמים!
איך האָף אַז אַלע מײַנע לייענערס גלייבן מיר אויפֿן וואָרט ווען איך זאָג, אַז איר זײַט אַלע האַרציק פֿאַרבעטן. שרײַב מיר נאָך מײַן פּינקטלעכן אַדרעס.
יום שבת, ינואר 22, 2005
ספּעשל נסים
בײַ אונדז אין שול איז אָנגעשטעלט אַ קינדהיטערין (אַזאַ מלמדת) צו שפּילן זיך מיט די קינדער אין שפּילצימער אויפֿן צווייטן שטאָק. מײַן פֿרוי און איך בײַטן זיך. איך דאַוון בציבור, זי פֿאַרנעמט זיך דאָרט מיטן עופֿעלע אין שפּילצימער, און דעמאָלט – פֿאַרקערט.
הײַנט האָט די לערערקע דערציילט די קינדער וועגן יציאַת־מצרים. האָט זי געהאַלטן אין איין זאָגן אַז דער אייבערשטער האָט באַוויזן ספּעשל נסים פֿון אַזאַ אָדער אַן אַנדער מין – קריעת־ים־סוף, די צען מכּות, אד"גל. בײַם מן האָט זיך איין ייִנגל אָפּגערופֿן (אויף ענגליש, פֿאַרשטייט זיך):
„איז דאָס אַן אמתע מעשׂה? ס´איז באמת געשען. צי איז דאָס נאָר אַ מעשׂה?“
האָט מען אים פֿאַרזיכערט אַז יאָ, ס´איז אויף אַן אמת געשען, מיט אַ היפּש ביסל צײַט צוריק.
„אָבער ניט גאָט האָט זיי געגעבן עסן, בני־ישׂראל האָבן דאָך געדאַרפֿט מיטברענגען דאָס אייגענע עסן!“
האָב איך מיר געזאָגט: עס וואַקסט קיין־עין־הרע אַ נײַער קטלא־קניא בײַ ייִדן . . .
הײַנט האָט די לערערקע דערציילט די קינדער וועגן יציאַת־מצרים. האָט זי געהאַלטן אין איין זאָגן אַז דער אייבערשטער האָט באַוויזן ספּעשל נסים פֿון אַזאַ אָדער אַן אַנדער מין – קריעת־ים־סוף, די צען מכּות, אד"גל. בײַם מן האָט זיך איין ייִנגל אָפּגערופֿן (אויף ענגליש, פֿאַרשטייט זיך):
„איז דאָס אַן אמתע מעשׂה? ס´איז באמת געשען. צי איז דאָס נאָר אַ מעשׂה?“
האָט מען אים פֿאַרזיכערט אַז יאָ, ס´איז אויף אַן אמת געשען, מיט אַ היפּש ביסל צײַט צוריק.
„אָבער ניט גאָט האָט זיי געגעבן עסן, בני־ישׂראל האָבן דאָך געדאַרפֿט מיטברענגען דאָס אייגענע עסן!“
האָב איך מיר געזאָגט: עס וואַקסט קיין־עין־הרע אַ נײַער קטלא־קניא בײַ ייִדן . . .
יום ראשון, ינואר 09, 2005
למה אני עמל? וואָס טו איך מיט מײַן צײַט?
וואָס הייסט אַ דאָקטער און וואָס פֿאַר אַ מין דאָקטער האָף איך צו זײַן. ערשטער טייל.
ווי איר האָט טייל געלייענט אויף דעם דאָזיקן באַשיידענעם פֿאָרום, האָב איך נאָר וואָס אַרויסגעענדיקט מײַן דיסערטאַציע. אַ
דיסערטאַציע, פֿאַר די וואָס ווייסן ניט (און, למען־האמת, אויך פֿאַר די וואָס ווייסן יאָ) איז אַ לאַנגע פֿאָרשאַרבעט איבער אַ יחידישער טעמע. מײַן פֿאָרשפֿעלד איז עפּידעמיאָלאָגיע, אָדער, ווי כ´האָב געפּרוּווט דערקלערן אין אַ פּאָר אַרטיקלען אין פֿאָרווערטס, די וויסנשאַפֿט וואָס גיט זיך אָפּ מיט דער פֿאַרשפּרייטונג און גורמים (סיבות) פֿון קראַנקייטן אין באַפֿעלקערונגען. כ´האָב אַדורכגעפֿירט אַ שטודיע פֿון אַ דרײַ הונדערט פּאַציענטן אין בעלוויו־שפּיטאָל וואָס לײַדן אויף אַסטמאַ. דערמיט האָבן מיר געוואָלט דערגיין, וועלכע פֿאַכן (שטעלעס און אַרבעטפּלעצער) פֿאַרערגערן די אַסטמאַ וואָס איז שוין פֿאַראַן פֿון פֿריִער.
דאָס שאַפֿן זיך אַזאַ דיסערטאַציע האָט צוויי צוועקן: ערשטנס, אויסצולערנען זיך די אַקאַדעמישע מיטעלן פֿון פֿאָרשונג אין דעם פֿעלד, ד"ה ווי אַזוי מע נעמט שטודירן די פֿאַרשפּרייטונג און גורמים פֿון אַ געוויסער קראַנקייט. צווייטנס, און מער תּכליתדיק, קען מען האָבן אַ האָפֿענונג פֿון קריגן געוויסע אַרבעטן נאָר מיט אַ דאָקטאָראַט, אַ פּי־איידזש־די.
פֿאַרגאַנגענעם פֿרײַטיק האָב איך אַרײַנגעגעבן מײַן גרויסן חיבור (העכער 200 זײַטן, וואָס קיינער וועט ניט לייענען אין זײַן גאַנצקייט – נאָר ווי קירצערע אַרטיקלען אין זשורנאַלן) אין ביוראָ פֿון מײַן אוניווערסיטעט. איז שוין פֿאַרטיק יענער סטאַדיע פֿון מײַן דערציִונג. ווײַטער אין מײַן פּראָגראַם קומט דער עם־די, ד"ה לערנען זיך אויף דאָקטאָר־מעדיצין.
קודם־כּל וועל איך פּרוּוון דערקלערן אויף איין פֿוס וואָס דאָס איז אַזוינס אַ דאָקטער. דאַכט זיך אפֿשר די חשובֿע לייענערס אַז דאָס איז אַ תּמעוואַטע קשיא. ווער דען פֿאַרשטייט ניט וואָס ס´איז אַ דאָקטער? נאָר אַ מאָל דאַרף מען זיך אַוועקזעצן און פּרוּוון דעפֿינירן תּוך־באַגירפֿן, מע זאָל ניט מאַכן קיין טעותן גלײַך פֿון קמץ אַלף אָ. (וואָס איז, למשל, אַ רבֿ? ניט אַזוי פּשוט . . .) יאָ, געוויס, אַ דאָקטער איז דער וואָס פֿאַרנעמט זיך מיטן געזונט פֿון אַ מענטש. נאָר דאָס איז ווידער צו ברייט. ניט יעדער דאָקטער קען זיך פֿאַרנעמען מיט יעדן פּרט פֿון גאַנצן געזונט. לייגט זיך אויפֿן שׂכל, פֿון אַ סאָציאָלאָגישן קוקווינקל, אַז מע גרענעצט אַרום די דאָקטערײַ מיט געוויסע סוגיות. דער פֿאַרנעמט זיך מיטן האַרץ, יענער איז בדרך־כּלל אַ מומחה אין קראַנקייטן פֿון לעבער, און אַזוי ווײַטער. פֿאַראַן אויך אַזוינע, וואָס מע רופֿט „פּרײַמערי קייר“ (אָדער אין אַנדערע לענדער, „אַלגעמיינע פּראַקטיקירער“), וואָס קענען פֿאַרזיכערן טאָג־אײַן טאָג־אויס אַז דער געזונט איז אויף אַ ניוואָ. אידעאַל וואָלט מען געהאַט אַ דאָקטער, וואָס פּרוּווט אינטעגרירן די אַלע סוב־פֿעלדער, נאָר צי דער פּרײַמערי־קייר־דאָקטער טוט דאָס טאַקע איז אַן אָפֿענע פֿראַגע.
פֿאַראַן אויך אַ צווייטער צוגאַנג פֿון פֿאַרשטיין וואָס ס´איז אַ דאָקטער: וואָס פֿאַר אַ מין דאָקטער מע איז. לאָמיר דערקלערן. אויב איר האָט איבערלעבונגען מיט רבנים, ווייסט איר אַוודאי אַז ניט איין רבֿ קען אויספֿירן אַלע פֿונקציעס וואָס אַ ייִד מיט אַזאַ טיטל טוט. דער איז אַ פּוסק נאָר אַ נודנער בעל־דרשן, בשעת יענער איז אַ פֿלאַם־פֿײַערדיקער בעל־התעוררות וואָס איז שטומפּיק אין אַלץ וואָס האָט צו טאָן מיטן שׂכל. מיט דאָקטוירים איז אויך אַזוי. יעדער פּאַציענט וויל, און דערוואַרט, אַז גראָד זײַן דאָקטער זאָל זײַן דער צדיק און גדול־הדור, שטאַרק אין לערנען און אַ ווייכע נשמה, נאָר כ´דאַרף אײַך ניט לייגן קיין פֿינגער אין מויל און אויסרעכענען די פֿיל אַנטוישונגען וואָס יעדער מוז אויסשטיין אין דאָקטערס אָפֿיס.
דאָס איז אַ לאַנגער אופֿן צו זאָגן אַז די סוף־סטאַדיע פֿון אויסשטודירן זיך אויף דאָקטער (וואָס כ´האַלט איצט בײַ דעם) באַשטייט פֿון צוויי טיילן: א. צולערנען זיך עפּעס פֿון יענעם טייל מעדיצין (דאָס הייסט די ראָטאַציעס, שימוש בײַ דאָקטוירים פֿון יעדן פֿעלד, ווי אַ סטודענט, פֿאַרשטייט זיך), און ב. צוקוקן זיך און מיישבֿ זײַן, אומפֿאָרמעל און פֿאַר זיך, צו קענען (מוסרדיק) זיך אַליין. דאָס הייסט, וואָס פֿאַר אַ טיפּ דאָקטער וואָלט זיך צום בעסטנס געפּאָרט מיט מײַן טבֿע און מײַן נשמה?
אַזאַ פּראָצעס איז אויך שײַך פֿאַרן סתּם מענטש. ניט קיין חידוש. אַ דאָקטער דאַרף אויך זײַן אַ מענטש, פּשוטו כּמשמעו.
מער שפּעטער אי"ה.
ווי איר האָט טייל געלייענט אויף דעם דאָזיקן באַשיידענעם פֿאָרום, האָב איך נאָר וואָס אַרויסגעענדיקט מײַן דיסערטאַציע. אַ
דיסערטאַציע, פֿאַר די וואָס ווייסן ניט (און, למען־האמת, אויך פֿאַר די וואָס ווייסן יאָ) איז אַ לאַנגע פֿאָרשאַרבעט איבער אַ יחידישער טעמע. מײַן פֿאָרשפֿעלד איז עפּידעמיאָלאָגיע, אָדער, ווי כ´האָב געפּרוּווט דערקלערן אין אַ פּאָר אַרטיקלען אין פֿאָרווערטס, די וויסנשאַפֿט וואָס גיט זיך אָפּ מיט דער פֿאַרשפּרייטונג און גורמים (סיבות) פֿון קראַנקייטן אין באַפֿעלקערונגען. כ´האָב אַדורכגעפֿירט אַ שטודיע פֿון אַ דרײַ הונדערט פּאַציענטן אין בעלוויו־שפּיטאָל וואָס לײַדן אויף אַסטמאַ. דערמיט האָבן מיר געוואָלט דערגיין, וועלכע פֿאַכן (שטעלעס און אַרבעטפּלעצער) פֿאַרערגערן די אַסטמאַ וואָס איז שוין פֿאַראַן פֿון פֿריִער.
דאָס שאַפֿן זיך אַזאַ דיסערטאַציע האָט צוויי צוועקן: ערשטנס, אויסצולערנען זיך די אַקאַדעמישע מיטעלן פֿון פֿאָרשונג אין דעם פֿעלד, ד"ה ווי אַזוי מע נעמט שטודירן די פֿאַרשפּרייטונג און גורמים פֿון אַ געוויסער קראַנקייט. צווייטנס, און מער תּכליתדיק, קען מען האָבן אַ האָפֿענונג פֿון קריגן געוויסע אַרבעטן נאָר מיט אַ דאָקטאָראַט, אַ פּי־איידזש־די.
פֿאַרגאַנגענעם פֿרײַטיק האָב איך אַרײַנגעגעבן מײַן גרויסן חיבור (העכער 200 זײַטן, וואָס קיינער וועט ניט לייענען אין זײַן גאַנצקייט – נאָר ווי קירצערע אַרטיקלען אין זשורנאַלן) אין ביוראָ פֿון מײַן אוניווערסיטעט. איז שוין פֿאַרטיק יענער סטאַדיע פֿון מײַן דערציִונג. ווײַטער אין מײַן פּראָגראַם קומט דער עם־די, ד"ה לערנען זיך אויף דאָקטאָר־מעדיצין.
קודם־כּל וועל איך פּרוּוון דערקלערן אויף איין פֿוס וואָס דאָס איז אַזוינס אַ דאָקטער. דאַכט זיך אפֿשר די חשובֿע לייענערס אַז דאָס איז אַ תּמעוואַטע קשיא. ווער דען פֿאַרשטייט ניט וואָס ס´איז אַ דאָקטער? נאָר אַ מאָל דאַרף מען זיך אַוועקזעצן און פּרוּוון דעפֿינירן תּוך־באַגירפֿן, מע זאָל ניט מאַכן קיין טעותן גלײַך פֿון קמץ אַלף אָ. (וואָס איז, למשל, אַ רבֿ? ניט אַזוי פּשוט . . .) יאָ, געוויס, אַ דאָקטער איז דער וואָס פֿאַרנעמט זיך מיטן געזונט פֿון אַ מענטש. נאָר דאָס איז ווידער צו ברייט. ניט יעדער דאָקטער קען זיך פֿאַרנעמען מיט יעדן פּרט פֿון גאַנצן געזונט. לייגט זיך אויפֿן שׂכל, פֿון אַ סאָציאָלאָגישן קוקווינקל, אַז מע גרענעצט אַרום די דאָקטערײַ מיט געוויסע סוגיות. דער פֿאַרנעמט זיך מיטן האַרץ, יענער איז בדרך־כּלל אַ מומחה אין קראַנקייטן פֿון לעבער, און אַזוי ווײַטער. פֿאַראַן אויך אַזוינע, וואָס מע רופֿט „פּרײַמערי קייר“ (אָדער אין אַנדערע לענדער, „אַלגעמיינע פּראַקטיקירער“), וואָס קענען פֿאַרזיכערן טאָג־אײַן טאָג־אויס אַז דער געזונט איז אויף אַ ניוואָ. אידעאַל וואָלט מען געהאַט אַ דאָקטער, וואָס פּרוּווט אינטעגרירן די אַלע סוב־פֿעלדער, נאָר צי דער פּרײַמערי־קייר־דאָקטער טוט דאָס טאַקע איז אַן אָפֿענע פֿראַגע.
פֿאַראַן אויך אַ צווייטער צוגאַנג פֿון פֿאַרשטיין וואָס ס´איז אַ דאָקטער: וואָס פֿאַר אַ מין דאָקטער מע איז. לאָמיר דערקלערן. אויב איר האָט איבערלעבונגען מיט רבנים, ווייסט איר אַוודאי אַז ניט איין רבֿ קען אויספֿירן אַלע פֿונקציעס וואָס אַ ייִד מיט אַזאַ טיטל טוט. דער איז אַ פּוסק נאָר אַ נודנער בעל־דרשן, בשעת יענער איז אַ פֿלאַם־פֿײַערדיקער בעל־התעוררות וואָס איז שטומפּיק אין אַלץ וואָס האָט צו טאָן מיטן שׂכל. מיט דאָקטוירים איז אויך אַזוי. יעדער פּאַציענט וויל, און דערוואַרט, אַז גראָד זײַן דאָקטער זאָל זײַן דער צדיק און גדול־הדור, שטאַרק אין לערנען און אַ ווייכע נשמה, נאָר כ´דאַרף אײַך ניט לייגן קיין פֿינגער אין מויל און אויסרעכענען די פֿיל אַנטוישונגען וואָס יעדער מוז אויסשטיין אין דאָקטערס אָפֿיס.
דאָס איז אַ לאַנגער אופֿן צו זאָגן אַז די סוף־סטאַדיע פֿון אויסשטודירן זיך אויף דאָקטער (וואָס כ´האַלט איצט בײַ דעם) באַשטייט פֿון צוויי טיילן: א. צולערנען זיך עפּעס פֿון יענעם טייל מעדיצין (דאָס הייסט די ראָטאַציעס, שימוש בײַ דאָקטוירים פֿון יעדן פֿעלד, ווי אַ סטודענט, פֿאַרשטייט זיך), און ב. צוקוקן זיך און מיישבֿ זײַן, אומפֿאָרמעל און פֿאַר זיך, צו קענען (מוסרדיק) זיך אַליין. דאָס הייסט, וואָס פֿאַר אַ טיפּ דאָקטער וואָלט זיך צום בעסטנס געפּאָרט מיט מײַן טבֿע און מײַן נשמה?
אַזאַ פּראָצעס איז אויך שײַך פֿאַרן סתּם מענטש. ניט קיין חידוש. אַ דאָקטער דאַרף אויך זײַן אַ מענטש, פּשוטו כּמשמעו.
מער שפּעטער אי"ה.
הירשם ל-
רשומות (Atom)
