זונטיק בין איך בײַגעווען בײַ אַן אונטערנעמונג לזכר מרדכי שעכטער ע"ה צו זײַן צווייטן יאָרצײַט. כּדאַי איבערצוגעבן דעם תּמצית פֿון די רייד.
מער קאָנקרעט האָט גערעדט שׂרה־רחל שעכטער, אַ מיטאַרבעטערין אין פֿאָרווערטס, וואָס האָט איבערגעגעבן עטלעכע זכרונות פֿון טאַטן און זײַן ניט־פּשוטער באַציִונג צו טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט. איין מעשׂה וועט קענען דאָס באַלײַכטן. צו זיבעצן יאָר האָט שׂרה־רחל זיך אינטערעסירט אין רעליגיע, ווי אַ סך צענערלינגען, און איבערגעלייענט עטלעכע ביכער אויף דער טעמע. איז זי שפּעטער צוגעגאַנגען צום טאַטן און געפֿרעגט אים וואָס ער מיינט וועגן גאָט.
האָט ער אומגעדולדיק אַ זאָג געטאָן: "וואָס דרייט איר מיר אַ קאָפּ מיט די שאלות?! ווייסטו ניט אַז איך בין אַן אַטעיִסט?"
זי האָט דאָס ניט געוווּסט. "אויב אַזוי, טאַטע," האָט זי געפֿרעגט, "פֿאַר וואָס מאַכסט קידוש און המוציא יעדן פֿרײַטיק־נאַכטס?"
האָט ער געענטפֿערט: "צוליב אײַך!"
* * *
מער אַקאַדעמיש, נאָר ניט ווייניקער לעבעדיק, האָט גערעדט דוד־אליהו פֿישמאַן אויף דער טעמע "די פּראָבלעם פֿון רעליגיע און סעקולאַריזם בײַ וועלטלעכע ייִדישיסטן: אַ היסטאָרישן אַנאַליז." פֿאַר זײַן אויסגאַנגפּונקט האָט ער דערמאָנט אַ היסטאָרישע פֿאַרגלײַכונג צווישן די פֿאַרשיידענע שטראָמען פֿון ייִדישן נאַציאָנאַליזם. בשעת דער ציוניזם, כאָטש ניט על־פּי רובֿ אַ פֿרומע באַוועגונג, האָט געהאַט אַ פֿרומען פֿליגל (דער מזרחי) האָט דער ייִדישיזם קיין רבנישע צווײַג ניט געהאַט, פּשוט דערפֿאַר, וואָס פֿון דער שיטה האָבן זיך געפֿונען ווייניק אָפּקלאַנגען אין דער אַלטער טראַדיציאָנעלער ליטעראַטור.
די פֿראַגע איז אָבער, וואָס האָט דער ייִדישיזם געירשנט, אָדער געוואָלט ירשענען, פֿון דער רעליגיעזער קולטור. געקליבן ווי זײַן מוסטער האָט פֿישמאַן חיים זשיטלאָווסקי, וואָס האָט געמאַכט נע־ונד פֿון אידעאָלאָגיע צו אידעאָלאָגיע דורך זײַן גאַנץ לעבן. נאָר געבליבן איז ער כּסדר בײַ איין זאַך: כאָטש ער האַלט ניט פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע (וואָס האָט אַרומגעכאַפּט אַ "פֿאַלשע וויסנשאַפֿט") און ער האָט ניט געגלייבט אין גאָט, האָט ער יאָ געהאַלטן פֿאַר נייטיק אָפּצושאַצן און דערקענען וווּ מע מעג אויסניצן די ירושה. "מיר מעגן אַלץ", האָט זשיטלאָווסקי געזאָגט. "מיר מעגן אַפֿילו טרויערן תּישעה־באָבֿ" און פּראַווען נאָך אַנדערע יום־טובֿים, אויב "מע געפֿינט אין זיי אַ מענטשלעכן געדאַנק." נאָר טייל זאַכן (למשל פּורים, וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר "לײַכטזיניק") האָט ער געהאַלטן פֿאַר נייטיק אויסצוּוואָרצלען ווי דער גערטנער וואָס גייט אַדורך דעם גאָרטן פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע כּדי אָפּצוטיילן סולת פֿון פּסולת.
אין דעם פּרט, האָט פֿישמאַן באַמערקט, איז זשיטלאָווסקי גאָר ענלעך צו יעדן מאָדערנעם ייִד, וואָס מוז אויסקלײַבן וואָס צו האַלטן, וואָס צוצופּאַסן, און וואָס צו פֿאַרלאָזן.
בײַם סוף האָט ער אָנגעצייכנט אַ פֿרוכטפּערדיקן קאָנטראַסט צווישן זשיטלאָווסקי און י.ל. פּרץ. בשעת זשיטלאָווסקי האָט דווקא געוואָלט אויסקלײַבן און ניט אויסגעמיטן האַרבע פּסקים, האָט פּרץ (טאַקע ווי דער ערשטער פֿאָרשלאָג אויף דער טשערנעוויצער קאָנפֿערענץ פֿון 1908) געוואָלט לאָזן איבערזעצן די הויפּטווערק פֿון דער רעליגיעזער ליטעראַטור פֿון לשון־קודש אויף ייִדיש, אָנהייבנדיק פֿון תּנך און מדרשים.
* * *
ס'איז מיר אויסגעקומען אַ שטיק געזונט צו זען ווי יוגנטרוף־מיטגלידער זײַנען אויך געווען אויף דער אַזכּרה. מע זאָגט, אַגבֿ, אַז דער ייִוואָ וועט אויפֿלאָדן דעם טעקסט פֿון די רעדנערס אויפֿן אינטערנעט.
מער קאָנקרעט האָט גערעדט שׂרה־רחל שעכטער, אַ מיטאַרבעטערין אין פֿאָרווערטס, וואָס האָט איבערגעגעבן עטלעכע זכרונות פֿון טאַטן און זײַן ניט־פּשוטער באַציִונג צו טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט. איין מעשׂה וועט קענען דאָס באַלײַכטן. צו זיבעצן יאָר האָט שׂרה־רחל זיך אינטערעסירט אין רעליגיע, ווי אַ סך צענערלינגען, און איבערגעלייענט עטלעכע ביכער אויף דער טעמע. איז זי שפּעטער צוגעגאַנגען צום טאַטן און געפֿרעגט אים וואָס ער מיינט וועגן גאָט.
האָט ער אומגעדולדיק אַ זאָג געטאָן: "וואָס דרייט איר מיר אַ קאָפּ מיט די שאלות?! ווייסטו ניט אַז איך בין אַן אַטעיִסט?"
זי האָט דאָס ניט געוווּסט. "אויב אַזוי, טאַטע," האָט זי געפֿרעגט, "פֿאַר וואָס מאַכסט קידוש און המוציא יעדן פֿרײַטיק־נאַכטס?"
האָט ער געענטפֿערט: "צוליב אײַך!"
* * *
מער אַקאַדעמיש, נאָר ניט ווייניקער לעבעדיק, האָט גערעדט דוד־אליהו פֿישמאַן אויף דער טעמע "די פּראָבלעם פֿון רעליגיע און סעקולאַריזם בײַ וועלטלעכע ייִדישיסטן: אַ היסטאָרישן אַנאַליז." פֿאַר זײַן אויסגאַנגפּונקט האָט ער דערמאָנט אַ היסטאָרישע פֿאַרגלײַכונג צווישן די פֿאַרשיידענע שטראָמען פֿון ייִדישן נאַציאָנאַליזם. בשעת דער ציוניזם, כאָטש ניט על־פּי רובֿ אַ פֿרומע באַוועגונג, האָט געהאַט אַ פֿרומען פֿליגל (דער מזרחי) האָט דער ייִדישיזם קיין רבנישע צווײַג ניט געהאַט, פּשוט דערפֿאַר, וואָס פֿון דער שיטה האָבן זיך געפֿונען ווייניק אָפּקלאַנגען אין דער אַלטער טראַדיציאָנעלער ליטעראַטור.
די פֿראַגע איז אָבער, וואָס האָט דער ייִדישיזם געירשנט, אָדער געוואָלט ירשענען, פֿון דער רעליגיעזער קולטור. געקליבן ווי זײַן מוסטער האָט פֿישמאַן חיים זשיטלאָווסקי, וואָס האָט געמאַכט נע־ונד פֿון אידעאָלאָגיע צו אידעאָלאָגיע דורך זײַן גאַנץ לעבן. נאָר געבליבן איז ער כּסדר בײַ איין זאַך: כאָטש ער האַלט ניט פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע (וואָס האָט אַרומגעכאַפּט אַ "פֿאַלשע וויסנשאַפֿט") און ער האָט ניט געגלייבט אין גאָט, האָט ער יאָ געהאַלטן פֿאַר נייטיק אָפּצושאַצן און דערקענען וווּ מע מעג אויסניצן די ירושה. "מיר מעגן אַלץ", האָט זשיטלאָווסקי געזאָגט. "מיר מעגן אַפֿילו טרויערן תּישעה־באָבֿ" און פּראַווען נאָך אַנדערע יום־טובֿים, אויב "מע געפֿינט אין זיי אַ מענטשלעכן געדאַנק." נאָר טייל זאַכן (למשל פּורים, וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר "לײַכטזיניק") האָט ער געהאַלטן פֿאַר נייטיק אויסצוּוואָרצלען ווי דער גערטנער וואָס גייט אַדורך דעם גאָרטן פֿון דער טראַדיציאָנעלער רעליגיע כּדי אָפּצוטיילן סולת פֿון פּסולת.
אין דעם פּרט, האָט פֿישמאַן באַמערקט, איז זשיטלאָווסקי גאָר ענלעך צו יעדן מאָדערנעם ייִד, וואָס מוז אויסקלײַבן וואָס צו האַלטן, וואָס צוצופּאַסן, און וואָס צו פֿאַרלאָזן.
בײַם סוף האָט ער אָנגעצייכנט אַ פֿרוכטפּערדיקן קאָנטראַסט צווישן זשיטלאָווסקי און י.ל. פּרץ. בשעת זשיטלאָווסקי האָט דווקא געוואָלט אויסקלײַבן און ניט אויסגעמיטן האַרבע פּסקים, האָט פּרץ (טאַקע ווי דער ערשטער פֿאָרשלאָג אויף דער טשערנעוויצער קאָנפֿערענץ פֿון 1908) געוואָלט לאָזן איבערזעצן די הויפּטווערק פֿון דער רעליגיעזער ליטעראַטור פֿון לשון־קודש אויף ייִדיש, אָנהייבנדיק פֿון תּנך און מדרשים.
* * *
ס'איז מיר אויסגעקומען אַ שטיק געזונט צו זען ווי יוגנטרוף־מיטגלידער זײַנען אויך געווען אויף דער אַזכּרה. מע זאָגט, אַגבֿ, אַז דער ייִוואָ וועט אויפֿלאָדן דעם טעקסט פֿון די רעדנערס אויפֿן אינטערנעט.
