יום רביעי, אוקטובר 28, 2009

שאָסיי

אַ דורכפֿאַל האָט דער מענטש
אײַנגעקריצט אין די טריט.
ס'איז אַ צופֿאַל אַ ריינער
וואָס שלימזל פֿאָרט מיט.

יעדן אָוונט און טאָג
עס איך ביינער און פֿלייש
ווײַל צום מאָגן, אַ ראָג,
פֿירט דער שפּײַזרער־שאָסיי.

יום ראשון, אוקטובר 25, 2009

דער באַלטימאָרער עקספּערימענט, טייל צוויי

איך קען ניט זאָגן אַז דאָס איז געווען די בעסטע וואָך. דער שפּיץ איז געקומען צום סאַמע סוף, ווען איך בין אַראָפּגעגאַנגען פֿון דעם שאָטל וואָס פֿאָרט פֿון מעדיצינישן צום אוניווערסיטעטישן קאַמפּוס. אַ שיינע טאָג געווען, ערבֿ־שבת, זיך אײַנגעשאַפֿן אַ פֿלאַש ווײַן בײַם קאָרעיִשן ווײַנגעשעפֿט (וווּ מע דאַרף דיך אַרײַנקלינגען ווײַל די טירן זײַנען שטענדיקן פֿאַרשלאָסן). טאַקע אויף דעם בלאָק וווּ מיר וווינען איז צו מיר זײַטיק אונטערגעקומען אַ חבֿרה דרײַ מענטשן (וואָס צוליב מײַן שוואַכער ראיה און אַלגעמיינער נאַיִווקייט כ'האָב ניט באַמערקט). איינער האָט אַ זאָג געטאָן: אײַ וואַנט סאָמינג פֿראָם יו, און כ'האָב געפֿרגט "וואַט?" האָט ער זיך אָפּגעשטעלט פּונקט פֿאַר מיר אין די אויגן, און אַרויסגעברומט: יור וואַלעט, קאָז! [דײַן בײַטל, ברודערקע!] האָב איך אָן אַ וואָרט איבערגעגעבן. דערנאָך: "אײַם נאָ פֿול! יור סעלפֿאָן טו!" דאָס האָב איך אויך מכבד געווען דעם פֿײַנעם יונגערמאַן.

איך ווייס ניט וואָס אָפּצולערנען דערפֿון. דער בלאָק איז אַ געפֿערלעכער? קען זײַן אַז מיר זײַנען אויפֿן ראַנד פֿון אַ ניט־פּאַסיקן געגנט, נאָר אויף דער בלאָק וווינען משפּחות אויך. דער דינגמאַרק אין באַלטימאָר, פֿון די שטיבער וואָס זײַנען אונדז פּאַסיק (וווּ איך קען צוגיין צום שאָטל, צוליב מײַן ניט־שאָפֿערישקייט) און מע קען צוגיין צו די געשעפֿטן און אין שול אַרײַן, איז ניט דער ברייטסטער.

ס'איז מער דער שאָטן וואָס יענע געשעעניש האָט אויף אונדז אַראָפּגענידערט, וואָס כ'האָף וועט באַלד אויסוועפּן און איבערלאָזן מיך מיטן זעלבן פֿריד ווי פֿריִער. דערווײַל אָבער דאַרף איך זיך אַרומטראָגן מיט מײַן פֿייק־בײַטל און מײַן פֿייק־סעלפֿאָן, צוזאַמען מיט די אמתדיקע, מע זאָל האָבן וואָס מקריבֿ צו זײַן די גזלנים.

יום רביעי, אוקטובר 21, 2009

אַמאָליקע יום־טובֿים: ניטל, בילבאַאָ, 1998

(אָפּגעדרוקט אין פֿאָרווערטס פֿון אָקט' 9, 2009)

איך האָב פֿאַבראַכט אַ יאָר אין אויסלאַנד כּדי אויסצופֿאָרשן די גורלות און צוקונפֿט פֿון מינאָריטעט־שפּראַכן אין אייראָפּע (ספּעציפֿיש שפּאַניע) אין פֿאַרגלײַך מיט ייִדיש אין דער הײַנטיקער מזרח־אייראָפּע. איך בין געפֿאָרן אין צפֿון־שפּאַניע,אין די לענדער וואָס האָבן הנאָה פֿון אַ געוויסער מאָס קולטורעלער אויטאָנאָמיע כּדי צו פּרוּוון פֿאַרשפּרייטן און באַשיצן זייער שפּראַך. ס'איז געקומען צו גיין די חגא ניטל און איך בין פֿאַרפֿאָרן אין בילבאַו, די קרוינשטאָט פֿון האַלב־אומאָפּהענגיקן פּראָוינץ עוסקאַדי (דאָס באַסקיש לאַנד) מיט אַ שם פֿאַר אַ טעראָריסטישע נורע. פֿאַר חבֿרים האָב איך זיך אויסגעגעבן אַז אַן אמתע אַוואַנטורעניק, וואָס לאָזט זיך ניט שפּײַען אין קאַשע, נאָר דעם אמת זאָגנדיק האָב איך לעפּיש געמאָסטן די גאַסן פֿון דער בילבאַוער באַרן-געגנט, אַרײַנגעקוקט דורך די האַלב־אָפֿענע טירן פֿון וואַנען עס האָט אַ שלאָג געטאָן מיט פֿריילעכער חגא־מוזיק און ווײַן, און געבענקט נאָך אַ פֿרײַנדלעכן פּנים.

דאָס פּנים האָט מיך געפֿונען און ניט פֿאַרקערט. אַ בלאָנדע, מיט צעשויבערטע האָר און שמאַלצעװאַטע וואָנצעס, האָר גלאַנציקע מיט סאַלאָן־פּראָדוקט. הייסן הייסט ער לעאָן און ער שטאַמט פֿון בעלגיע. ער האָט פֿײַנט דעם טאַראַראַם פֿון ניטל און וויל אַ חבֿר זיך אַוועקזעצן ערגעץ זאַלבעצווייט און פֿאַרטרינקען די פֿאַרבענקטקייט אַהיים מיט ביר. אָ, און צי קען איך עפּעס שיינע אַמעריקאַנער מיידלעך וואָס דערלאַנגען מער ווי זיי פֿאָדערן? איך זאָל קיין פֿאַראיבל ניט האָבן. ער איז אַן אמתער אַנטי-סעקסיסט נאָר איך ווייס אַליין ווי איינזאַם מע קען ווערן.

אַליין האָב איך געוווּסט, אָדער בעסער געזאָגט געשפּירט. אַן אַוואַנטוריסט בין איך אין קיין פֿעלד ניט געווען, פֿון מיידלעך על-אַחת-כּמה-וכּמה. טאַקע אַן אַנדער בלאָנדער זגאַל האָט זיך געהאַט פֿריִער צוגעכאַפּט צו מיר, דאָס מאָל אַ בלאָנדינקע, פֿון דער שווייץ. אין אונדזער פּאַנסיאָן (באמת אַ הקדש מיט האַלב אויפֿגעשרויפֿענע טירן, אָפּגעריבענע וואַנטפּאַפּיר און אַ בעל-הבית וואָס האָט אַ פּנים פֿון אַן איבערגעגעבענער פּליאַזשניק, כּולו רונצל און זשמורע) האָט זי אין אַ צעמישנדיקן אָוונט געוויזן די אָפֿענע טיר פֿון איר שלאָפֿצימער."דאָס," האָט זי איבעריק אַ זאָג געטאָן, "איז מײַן צימער."

דאָס איז געווען ניט דער ערשטער פֿאַל ווען דער פֿאַקט אַליין איז ניט געווען דער ציל פֿונעם זאָג.

אַוועקגעפֿאָרן דאָס מיידל (זי האָט זיך אַרײַנגעגאָסן צו מיר אין די אָרעמס אין איין פֿרימאָרגן, אומגעריכטערהייט, בשעת איך פּוץ די ציין און קוק זיך אָן אין דעם שפּיגל וואָס הענגט קרומלעך אויף דער צעריבענער וואַנט) האָב איך איין מאָל אין אַ זוניקן זונטיק באקומען אַ טעלעפֿאָן-קלונג פֿון אַ מיידלשן קול. טאַקע יענע מיידל וואָס האָט דאַכט זיך געוואָלט ווײַזן אַז קיין נאַר איז זי ניט און זי פֿאַרשטייט וווּ איר שלאָפֿצימער איז. איך האָב אַוודאי פֿאַרשטאַנען אַז ניט יעדן טאָג באַקומט מען אַ פֿרײַנדלעכן קלונג פֿון אַ מיידל מיט וועמען מע האָט צופֿעליק געהאַט געטיילט אַ פֿערטראַנגיקן פּאַנסיאָן, נאָר כ'בין דעמאָלט געווען צו נאַיִוו צו זײַן אַ מבֿין אויף די מעגלעכקייטן וואָס דאָס קען צושטעלן. שפּעטער, מיט דער גערעכטקייט וואָס גייט מיר אַזוי אויף די נערוון ביזן הײַנטיקן טאָג, האָט די מאַמע אַ זאָג געטאָן: "זי איז אינטערעסירט אין דיר." ("אין מיר?" האָב איך אויסגערופֿן, אַ צענערלינג וואָס ווייסט אַז די ערד איז רונד און אַז עלטערן פֿאַרשטייען גאָרניט."וואָס רעדסטו?")

פּונקט ווי כ'האָב ניט אָפּגעשאַצט די אַלע שיכטן פֿון יענעם שמועס, דעם פּשט/דרש/רמזים, האָב איך אויך ניט פֿאַרשטאַנען וואָס עס מיינט דער איצטיקער שמועס מיט מײַן נײַעם בעלגישן באַקאַנטן. מיר זײַנען געזעסן בײַ איין מעטאַלענעם טיש און געטרונקען די גאָרניט־שלעכטע באַסקישע ביר. מיר האָבן געשמועסט וועגן אונדזערע היימלענדער און וועגן דעם, ווי נישטיק און ניט שייך אונדז איז די חגא וואָס די היגע פּראַווען מיט התלהבֿות. נאָר איך האָב געוואָלט זײַן מיט עמעצן (כ'האָב שוין פֿאַרבראַכט גענוג צײַט ערבֿ חגא לעבן די געשעפֿטן וווּ מאָדיש-באַקליידטע מיידלעך האָבן געקויפֿט טוראָנעס - פֿרוכטקוכנס - פֿאַר זייערע משפּחות, און געוואָלט נעמען סײַ דעם קוכן סײַ דאָס מיידל אין דער האַנט אַרײַן).

איך האָב ניט געוווּסט וואָס דער בעלגיער וויל. ער איז געווען (און בלײַבט עד־היום אין זכּרון) אַזאַ מין פֿיגור, וואָס נאָר זײַן גשמיות האָט מיר איבערגעלאָזט אַ שפּור אין מוח, ווי אַ פֿרוי וואָס מאַנצבילן אָביעקטיפֿיצירן. ער איז געווען אַ בלאָנדער, אַ מיטלוווּקסיקער, אַ פֿרײַנדלעכער, אַ בירטרינקער, און . . .

פּלוצעם גיב איך אַ בליק אַרײַן צו זיך אין זכּרון, און כ'בין צעטומלט צו געפֿינען אַז דאָס אַלץ, מײַן גאַנצע בילבאָער און באַסקער איבערלעבעניש, איז אויסגערונען ווי אַ זאַמדשלאָס פֿון ברעג ים. געבליבן איז ניט גאָרניט, נאָר די קאָנטורן פֿון וואָס ס'איז דאָרט ערשט געווען. מײַן זכּרון איז פֿול מיט אַזעלכע קאָנטורן, און כ'ווייס ניט ווי זיי אָנצופֿילן שפּעטער מיט ממשותדיקע, פֿיזישע מאַטעריאַלן, צו פֿאַראייביקן דאָס דערווײַליקע.

מיר זײַנען געזעסן און געטרונקען, און כ'ווייס ניט וואָס איז געשען דערנאָכדעם. כ'ווייס נאָר (פֿון מײַן אויפֿגעהיטענע צײַטפּלענער) אַז כ'בין דעמאָלט געפֿאָרן אין דער שיינער און מער ייִדישלעכער קאַטאַלוניאַ. דאָרט איז די גראָז עמעראַלד-גרין, די שלעסער צעפֿאַלענע און מיטלעלטערלעכע, און דער גײַסט פֿון רמבן אַ שטענדיק שװעבנדיקע איבערן אַלטן ייִדישן קוואַרטאַל. נאָר קיין מיידלעך האָב איך ניט געזען און קיין ביר האָב איך ניט געטרונקען. אין וועלכער שטאָט האָב איך ריכטיק געכאַפּט דעם עיקר?

יום שלישי, אוקטובר 13, 2009

פֿיר לידער פֿאַרן פּרײַז פֿון דרײַ

1.

ווען איך װאָלט געפֿלױגן װי אַ פֿליגער
וואָלט איך געװען שנעלער אָבער גאָרנישט קליגער.

2.

איך האָב אַ חבֿר אַ גרױסער בחור.
ער איז שױן נײַן יאָר אַלט.
ער גײט נאָר דזשינסן מיט אַן אונטערהעמד
און אים איז גאָרנישט קאַלט!

3.

זי האָט אַ ספּעציִעלן קאַקטוס.
זי װאַרפֿט װאָס זי װיל און ער כאַפּט עס.

4.

מיר האָבן חבֿרים אין תל־אָבֿיבֿ
וואָס ענטפֿערן קײן מאָל נישט אױף בריװ.

אונדזערע פֿרײַנד אין ירושלים
שרײַבן צוריק אין אַחת־ושתּים.

די אַנאַטאָמיע פֿון טרפֿות

אין משנה חולין ג:א שטייט געשריבן (עס גייט די רייד וועגן די פֿאַלן ווען פֿאַרשיידענע בעלי־חיים ווערן טרייף):

הראה שנקבה ושחסרה. רבי שמעון אומר, עד שתנקב לבית הסמפונות.

פּיעטרושקאַ פֿאַרייִדישט אַזוי:

אויב די לונג איז געלעכערט אָדער עס פֿעלט [אַ שטיק פֿון איר איז די בהמה טרייף]. ר' שמעון זאָגט, אַז (די בהמה איז טריפֿה) נאָר ווען זי (די לונג) איז געלעכערט אַרײַן אין דער גרויסער לופֿט־רער.

דאָ אין פּיעטרושקאַ גייט אַ פֿאַרכאַפּנדיקע דיסקוסיע וועגן די לאַפּן (טיילן) פֿון די לונגען, און וועגן דעם קליינעם לאַפּן פֿון דער רעכטער לונג, וואָס הייסט אויף לשון־קודש ענוניתא און וואָס (דאַכט זיך) קצבֿס פֿלעגן רופֿן "דער גנבֿ." (און ניט נאָר קצבֿס, זע דעם בלאַט פֿון ספֿר זבֿחי צדק וווּ דער בעל־מחבר זאָגט אַז דאָס איז דער געוויינטלעכער נאָמען. אויף לשון־הדאָקטוירים איז מער קיצלדיק: לינגולאַ, ד"ה "צינגעלע.")

ניט דאָס אָבער בין איך אויסן. מיך אינטערעסירט וואָס דער ברטנורא האָט געשריבן וועגן "בית סמפונות", די בראָנכן. בקיצור האָט ער געשריבן אַז קלענער פֿון די סמפונות זײַנען דאָ אויך קליינע "קנוקנות" וואָס שפּרייטן זיך אַדורך די לונגען. וואָס מיינט ער דערמיט? איז ער אויסן די קלענסטע לופֿט־רערעלעך, די בראָנכיאַלן? מסתּמא, ווײַל קנוקנות זײַנען קליינע רערעלעך (הײַנט ניצט מען דעם טערמין אין באָטאַניק, דאַכט זיך.)

צי מיינט ער אפֿשר די קלענסטע קעמערלעך פֿון לונג, די אַלוועאָלן (לופֿטבלעזלעך)? שווער צו וויסן, ווײַל אַז מע זעט אַ לונג אין דורכשניט זעען אויס די אַלוועאָלן ווי רערעלעך. איך וואָלט געוואָלט וויסן, צי מע האָט אַ נאָמען פֿאַר די לופֿט־בלעזלעך אין רבנישן לשון, דאָס הייסט אין רבנישע ספֿרים. איך בין ניט בקי אין הילכות כּשרות, האָט עמעצער אַ דעה?

אינטערעסאַנט, אַז אין עבֿרית איז סמפונות עד־היום אַ גאַנץ גיייִקער טערמין (דלקת סמפונות = בראָנכיט). אויפֿן הײַנטיקן העברעיֵש איז "אַלוועאָלן/לופֿטבלעזלעך" "נאדיות", ד"ה "קליינע קריגעלעך" אָדער גאָר "רערעלעך" (צאַנין גיט ביידע טײַטשן פֿאַר "נאד").