יום ראשון, אוגוסט 31, 2008

די שבֿועה פֿון טשערנאָוויץ 2008, פֿון שיקל פֿישמאַן

ס’איז אונדזער אַחריות הײַנט צו בויען, צו באַנײַען און צו באַקרעפֿטיקן פּרצעס אויסרוף און שבֿועה פֿון 1908, דורך אונדזערס אַן אייגענער שבֿועה און אויסרוף פֿון 2008, דהײַנו:

מיר זענען קינדער פֿונעם זעלבן ייִדישן פֿאָלק און מיר זענען געקומען צוריק קיין טשערנאָוויץ, וווּ אייניקע פֿון אונדזערע חשובֿסטע פֿאָרגייערס זענען אין 1908 אויפֿגעשטאַנען צו פֿאַרטיידיקן און צו דערהייבן ייִדיש. מיר זאָגן זיך אָפּ מפֿקיר צו זײַן אַ לשון וואָס איז מיט אונדז מיטגעגאַנגען, אונדז געטרייסט, מיטגעליטן מיט אונדז אונדזערע אָפֿטע ליידן, אונדז דערפֿרייט בעת אונדזערע זעלטענע פֿריידן, אונדז מחנך געווען און אונדז דערהויבן אין משך פֿון הונדערטער יאָרן.

מיר באַשטעטיקן אָט די גוואַלדיקע דערגרייכן פֿון ייִדיש, אָן קיין שום שמץ פֿון נעגאַציע לגבי עבֿרית, לאַדינאָ, ציוניזם, וועלטלעכקייט, ייִדישקייט אָדער וואָסער עס איז ניט אַנדער אינטימען, שעפֿערישן און אויטענטישן ייִדישן יש און איבערצײַגונג. מיר זענען אויך ניט דווקא אַלע קיין ייִדישיסטן, פֿונעם מין וואָס זענען רק און בלויז איבערגעגעבן צו ייִדיש און נאָר צו ייִדיש. פֿאַרקערט, מיר זענען פֿון די פֿאַרשיידענע ייִדישע איבערצײַגונגען, "וואָס מיר זײַנען, זײַנען מיר, אָבער ייִדיש רעדן מיר" — און ייִדיש איז אונדזערס אַ בשותּפֿותדיק־אייגנס און אַ חשובֿער טייל פֿון אונדזער פֿאַראַנקערטקייט אין אַ חלק פֿון אונדזער אידענטיטעט, אין אונדזער עבֿר, און אין אַ חלק פֿון אונדזער עתיד, צו וועלכן מיר טראָגן אַן אַחריות און צו וועלכן מיר זענען זיך מתחייבֿ. פֿאַרוואָס?

כּדי צו פֿאַרזיכערן אַ בכּבֿודיק אָרט פֿאַר ייִדיש אינעם לעבן פֿון אונדזערע קינדער און אינעם לעבן פֿון אונדזער פֿאָלק. זאָלן אַלע וואָס וועלן זיכער קומען נאָך אונדז אַהער, קיין טשערנאָוויץ, צום 120סטן יובֿל פֿון דער קאָנפֿערענץ וואָס וועט פֿאָרקומען אין 2028, דאָס הייסט, בלויז אין אַ קנאַפּן דור אַרום, אונדז ניט נאָר דערמאָנען צום גוטן, נאָר אונדז מישפּטן בקוו־זכות, אַז מיר האָבן געטאָן אונדזער חובֿ בײַ אָט דער זעלטן־היסטאָרישער געלעגנהייט, דהײַנו, מיר האָבן זיך געקלאַמערט אינעם פֿאַרהייליקטן ייִדישן דרך פֿון קעמפֿן קעגן עצבֿות און ייִאוש, דרוך באַנײַען אונדזער צוזאָג, כּסדר צו שטאַרקן ייִדיש, פּונקט אַזוי ווי מיר טוען עס מיט אַלץ וואָס איז אונדז ליב און טײַער. מיר לעבן מיט דער פֿעסטער איבערצײַגונג, אַז אונדזערע יורשים וועלן אויך פּונקט אויף

אָט דעם דרך מיט אונדז מיטגיין.

מיר זענען אין גאַנצן מסכּים מיטן גרויסן דערציילער יצחק באַשעוויס־זינגער, אַז "די וועלט האָט נאָך פֿון ייִדיש ווײַט־ווײַט ניט געהערט דאָס לעצטע וואָרט!" עס קען גאָר קיין מאָל אַזא "לעצט וואָרט" ניט געהערט ווערן, כּל־זמן די ייִדישע גרויסקייט און עקשנות וועלן איבערלאָזן בלוטע צייכנס אויפֿן ווײַטערדיקן גאַנג פֿון אונדזער לעבן און פֿון אונדזער באַליבט לשון.
דאָס אייביקע פֿאָלק האָט דורך ייִדיש צובאַקומען אַ פֿריש הייליק לשון! און אָט דאָס איז אונדזער שבֿועה פֿון טשערנאָוויץ, 2008!

מיר שווערן! מיר שווערן! מיר שווערן! ניט צו פֿאַרלאָזן, נאָר אייביק, צו שטאַרקן, שטיצן און דערהייבן אונדזער באַליבט ייִדיש!
דאָס איז ניט נאָר אַ פֿרומער וווּנטש, נאָר אַ שבֿועה:

אַזאַ יאָר אויף מיר! אַזאַ יאָר אויף אײַך! אַזאַ יאָר אויף אונדז אַלעמען!

יום רביעי, אוגוסט 27, 2008

מעדיצינישע נײַעס: ווי אַזוי ניט דערטרונקען צו ווערן אין מבול

הײַנט איז דאָ צופֿיל מעדיצינישע נײַעס. יעדער צוויי מינוט ווערט פֿאַרשפּרייט די לעצטע שטודיע, דער פֿרישטער זאָרג, די נײַסטע קאָנספּיראַציע-טעאָריע. און מע רופֿט זיך אָפּ גלײַך אויף יעדער אַנטוויקלונג קען מען טעלעבענדען זיך אַהין און אַהער ביז לסוף פֿאַרשפּאַרט מען זיך אין דער שטוב מיט אַ דיעטע פֿון וואַסער און קאַשע. מע פֿאָרט ניט מיט דער אונטערבאַן ווײַל די פּאַרענטשעס זײַנען שמוציק, עס וויבלט זיך דאָרט מיט באַקטעריעס למיניהם, און זיכער ניצט מען ניט דעם צעלפֿאָן ווײַל מע שטעקט זיך אָן דערפֿון מיט קאַנסער.

עס מוז זײַן אַן אופֿן אונטערצושיידן די וויכטיקסטע געזונט-שטודיעס פֿון סתּם נאַרישקייטן.

פֿאַרלאָזן זיך קען מען אויפֿן נאָמען פֿון מעדיצינישן זשורנאַל - צום בײַשפּיל, איז דער ניו-ענגלאַנד זשורנעל אָוו מעדיסין אַ שם-דבֿר אין דער מעדיצינישער וועלט. נאָר מע דאַרף אויך מודה זײַן, אַז אויף זייערע שפּאַלן האָט מען אָפּגעדרוקט ניט ווייניק קאַטאַסטראָפֿעס, אַרטיקלען אָן הענט און פֿיס וואָס פֿאַרפֿירן דעם גלייביקן עולם.

דאַרף מען צוקומען צו אַנדערע קריטעריעס פֿון באַגלייבטקייט. אויב איר האָט קיין מאָל ניט געטראַכט וועגן דעם, ווי אַזוי צו זײַן גענוג סקעפּטיש לגבי די ידיעות וואָס דו לייענסט אין פֿאַרשיידענע אויסגאַבעס, זײַט איר ניט אַליין. אויך דאָקטוירים (ווי פֿאָרשערס, וויסנשאַפֿטלערס, און ליטעראַטן אַלערליי) קומט אָן גרינגער צו גלייבן, איידער צו צווייפֿלען. נאָר די ווײַטערדיקע צוגאַנגען וועט אײַך ראַטעווען פֿון ניט ווייניק נאַרישקייטן.

א. ווײַזט מיר דאָס געלט. אויב די מחברים פֿון אַ געוויסער אויסגאַבע ווערן אונטערגעשטיצט (מיר זאָגן ניט אונטערגעשמירט) פֿון דער פֿאַרמאַצעווטישער פֿירמע וואָס פּראָדוצירט דעם מעדיקאַמענט וואָס ווערט אויסגעפֿאָרשט, דאַרף מען זײַן אַ קאַפּיטשקע מער סקעפּטיש שייך די רעזולטאַטן וואָס מע גיט איבער.

ב. קאָנטראָל, קאָנטראָל, קאָנטראָל. יעדע שטודיע פֿון מעדיקאַמענטן אָדער אַנדערע געזונט-באַהאַנדלונגען דאַרף פֿאַרגלײַכן צוויי גרופּעס: יענע וואָס באַקומען די שטודירטע באַהאַנדלונגען, און די, וואָס ניט. יענע גרופּעס דאַרף אויף ווי ווײַט מעגלעך זײַן אומבאַקאַנט די אויסטיילונג פֿון די יחידים צווישן די צוויי גרופּעס, ווי אויך בײַ די פֿאָרשערס אַליין. אַ בײַשפּיל: אַ שטודיע וואָס איז צעפּויקט געוואָרן אין אַ סך ערטער (דעם פֿאָרווערטס אין איינעם) זאָל האָבן אויפֿגעוויזן, אַז די עופֿעלעך וואָס ווערן געזייגט לענגער ווערן דווקא קליגער פֿון אַנדערע וואָס עסן פֿון דער ברוסט ווייניקער חדשים. ווײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז די עקספּערטן וואָס האָבן געדאַרפֿט אָפּשאַצן די אינטערליגענץ פֿון די אויפֿגעהאָדעוועטע קינדער האָבן געוווּסט ווער ס'זײַנען געווען אין וועלכער גרופּע. אין אַזאַ פֿאַל איז גרינג צו "וויסן" אין פֿאָרויס וואָס דער ענטפֿער וועט זײַן און דערמיט פֿאַרפֿירט צו ווערן פֿון אַן אונטערבאַוווּסטזיניקער פּנייה.

ג. ניט בײַ מאָטיען. פֿאַראַן רעזולטאַטן פֿון וויסנשאַפֿטלעכע שטודיעס וואָס זײַנען ממש אומגלייבלעך. אָפֿטמאָל איז די סיבה, וואָס מע טאָר זיי טאַקע ניט גלייבן. צעלפֿאָנען רופֿן אַרויס מוח-ראַק? ס'קלינגט זייער מאָדנע, אַיאָ? ווײַזט זיך אַרויס אַז אַלע פֿאַרלאָזלעכע שטודיעס האָבן ביז אַהער אויסגעפֿונען אַז די פֿאַרבינדונג צווישן זיי איז כּמעט ווי נישטאָ. וואַקצינען זײַנען די לאַנג געזוכטע סיבה פֿאַרן אַוטיזם? דאָס לייגט זיך ניט אַזוי אויפֿן שׂכל (און ס'איז טאַקע ניט אמת). מע דאַרף ניט האָבן קיין וויסנשאַפֿטלעכן דיפּלאָם כּדי צו ווענדן אַ ביסל געזונטן סקעפּטיצים אויף די לעצטע מעדיצינישע נײַעס.

ד. וואָס איז די נפֿקא-מינה? לאָמיר זאָגן אַז עפּעס אַ זאַך אין טאָג-טעגלעכן לעבן איז יאָ פֿאַרבונדן מיט אַ געוויסער העכערער ריזיקע פֿון אַ קראַנקייט. לאָמיר זאָגן (סתּם אַזוי, כ'האָב דאָס קיין מאָל ניט געהערט) אַז טאַראַקאַנען-אָפּפֿאַל פֿאַרהעכערט די ריזיקע פֿון באַקומען קאַנסער. די צווייטע פֿראַגע דאַרף זײַן: אויף וויפֿל? אויב ווייניקער ווי אַ טויזנטל, לאָמיר זאָגן, איז דאָס עפּעס וואָס כ'דאַרף דערלויבן צו בײַטן מײַן לעבנס-שטייגער? וועל איך לאָזן דעם טאַראַקאַנען-אָפּפֿאַל מאַכן מיר משוגע? מע דאַרף אַלץ פֿאַרשטיין אין קאָנטעקסט, ד"ה...

ה. געדענקט די אמתע סכּנות. דאָס אויבן דערמאָנטע איז ניט אויסן צו זאָגן אַז ס'איז ניטאָ קיין אמתע געזונט-סכּנות אין לעבן. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז ס'רובֿ פֿון די אמתע, לעבנס-געפֿערלעכע סכּנות זײַנען שוין גוט באַקאַנט. רייכערן, איבערוואָג, ניט-קאָנטראָלירטע צוקער-קראַנקייט, דעפּרעסיע, איידס, אויטאָ-עקצידענטן, זעלבסטמאָרד, ראַק... דאָס זײַנען די אמתע געפֿאַרן וואָס דער מענטש ראַנגלט זיך קעגן דעם. אַנדערע סכּנות זײַנען יאָ דאָ, נאָר כ'בין מסופּק צי מע דאַרף טאַקע זײַן באַזאָרגט וועגן יעדער קליינער ריזיקע.

אין שײַכות מיט דער טעמע פֿרעגט זיך אויך: פֿאַר וואָס זײַנען דאָ פֿיל מענטשן וואָס שרעקן זיך פֿאַר יעדער נײַער מעדיצינשער שטודיע? טייל זאָרגן זיך, ווײַל זיי האָבן ראַיות (אײַזערנע צי גאָר הינקעדיקע) אַז עפּעס אין זיער סבֿיבֿה קען שעדיקן דעם געזונט. דאַרף אַזאַ מין מענטש וועגן און מעסטן די באַווײַזן, און נאָך אַ סך באַמיִונגען אונטערציִען אַ סך־הכּל. אויב זי קומט צום אויספֿיר אַז צעלפֿאָנען זײַנען ממש אַן אמתע סכּנה, קען זי אפֿשר פּרוּוון פֿאַרקלענערן די ריזיקע - ניצן אַ הער-אַפּאַראַט, צום בײַשפּיל, און ניט האַלטן דעם צעלפֿאָן דירעקט צום אויער.

טייל זאָרגן זיך אָבער ווײַל זיי זאָרגן זיך וועגן אַלץ וואָס ס'לאָזט זיך, מע זוכט נאָר אַ ציל פֿאַר די דאגות וואָס שוועבן אין דער לופֿט. ווען געזונט-נײַעס, איז געזונט, ווען די נאַטור-סבֿיבֿה, איז דאָס. ס'איז אַוודאי שווער צו וויסן אויב מ'איז אַליין איינער פֿון יענע מענטשן וואָס זאָרגן זיך ווײַל אַזוי איז זייער צוגאַנג צום לעבן. בײַ די עקספּערטן אין מוח-געזונט הייסט דאָס פּחד (אַנסײַיעטי) אויב עס שטערט דעם אַלגעמיינעם לעבן. אויב אַ מענטש לײַדט פֿון אַזאַ פּראָבלעם, וואָלט מסתּמא געווען בעסער פֿאַרן געזונט צו פֿאַרנעמען זיך מיט דעם, איידער מיט צעלפֿאָנען און קאַנסער..

יום שני, אוגוסט 18, 2008

דער העליקאפטער פליט אפ פון בית-מדרש (שפאנענדע מעשה ב)

זלמן איז נאך קיין מאל נישט געווען אין א העליקאפטער, און ער האט געשפירט ווי זיין פרישטיג (א דייניש און אן אייז-קאווע) דרייט זיך אין זיין בויך ווי א קינדער-קארוסעל. זיין באגלייטער, א גוי מיט א פליך, א פעטער רעוואלווער, און צו פיל האר אויפן גראבן קארק, האט געהאלטן אין אייל פלוידערן וועגן ראטעווען די וועלט, די רוסן, די גויים, די אראבער, אל-קעידא, און אזוי ווייטער. ער האט זיך קאם צוגעהערט. פלוצעם איז אויסגערעכט געווארן א פאר באקאנטע נעמען אין דער ליסטע פון פיינט: "מנחם און פייגי פאלעווסקי פון בארא פארק..."

זלמן האט כמעט פארגעסן אין דעם אז ער וועט באלד דארפן ארויסשפרינגען פון העליקאפטער, אזוי ניט-גוט איז אים יעצט. "וואס האבן מיינע שוואר-און-שוויגער צו טאן מיט דער אינטערנאציאנאלער קריג קעגן אעמריקע?"

"פרעג זיי," האט מארטי גרעם (אזוי הייסט דער גוי) קורץ א זאג געטאן, און אראפגעבראכט דעם העליקאפטער נאענט צו דער ערד. "מיר וועלן זיי באלד זען. אין טורמע."

זלמן האט ניט געוואוסט אויב ער איז שאקירט אדער פרייליך.

קען שעלכטע קאַווע אַרויסרופֿן אַן אַסטמאַ-אַטאַק?

סעמי ווערט געפֿירט בגוואַלד דורך חדרים־בתּוך־חדרים.

אַ פֿריילעכן יובֿל פֿון טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ!

צום באַדויערן וועל איך פֿאַרפֿעלן די רײַכע פּראָגראַם, נאָר כאַפּט אַ קוק.

מאַמע־לשון איז עד־היום אַ נאַציאָנאַלע שפּראַך בײַ ייִדן...!

יום חמישי, אוגוסט 14, 2008

אַלע טרויעריקע פּאַסירונגען פֿון איר לעבן

פֿון מײַן ניט געטיילטער ליבע פֿיל איך זיך קיין האָר ניט אומגליקלעך. פֿאַרקערט. מיר איז קיינמאָל ניט אַזוי גוט געווען. און איך גיב זיך ניט קיין מינדסטע מי עס אויסצובאַהאַלטן. הגם פֿון קינדווײַז אָן בין איך געוווינט קיין פֿרייד ניט אַרויסצוּווײַזן. פֿון מײַן מאַמען האָב איך עס איבערגענומען אַזאַ מידה. מײַן מאַמע האָט אַלע יאָרן געבונטעוועט קעגן איר פֿינצטערער דאָליע. איר באַליבט ווערטל איז געווען, "אַ הונט זאָל אַ לעק טאָן מײַן האַרץ, וואָלט ער זיך אָפּגעסמט". אויף אַ מיאוס מיידל פֿלעגט זי זאָגן: "זי איז שיין, ווי מײַן מזל איז שיין". און אַ דיקן העפֿט האָט מײַן מאַמע זיך אײַנגעשאַפֿן, אַ העפֿט מיט שוואַרצע טאָוולען, וווּ זי פֿלעג פֿאַרשרײַבן אַלע טרויעריקע פּאַסירונגען פֿון איר לעבן.
פֿון רבֿקה רובין, עס שפּינט זיך אַ פֿאָדעם: דערציילונגען (סאָוועטסקי פּיסאַטעל, 1975), ז 33.

יום שלישי, אוגוסט 12, 2008

טאָג און נאַכט

טאָג און נאַכט -
דערפֿרוירענע וואַרטן מיר אין בייזן טאָג
אויף נאַכט לבֿנהשער,
אויף לבֿנה צערטלעכער.

אָנגעשראָקן, וואַרטן מיר אין בייזער נאַכט -
אויף טאָג דעם זוניקן,
אויף זון דערבאַרעמדיקער.

טאָג און נאַכט -
גרויס זײַנען מיר זיי אין די אויגן,
זיי וואַרפֿן זיך מיט אונדז.

קליין זײַנען מיר, גאָר קליין -
פּחד שלעפּט אונדז צו דער ערד,
ווי זײַנס, ווי אייגנס.

וווּהין זשע זאָלן מיר זיך הינטאָן,
קליינע?
וווּהין אונדזער גרויסן ווייטאָג הינטאָן,
ווייטאָג?
ליבע?
סודות?

טאָג און נאַכט -
גרויס זײַנען מיר זיי אין די אויגן,
זיי וואַרפֿן זיך מיט אונדז.

--לייב קוויטקאָ (אומגעקומען אויגוסט 12, 1952)

יום שני, אוגוסט 04, 2008

שפֿיכות־דמים וועט זײַן

געגעבן אַ געזונטן קלאַפּ דעם מאַסיוון שאַרבן פֿון יצר־הרע.
געבליבן אַליין מיט די ווינטן וואָס פֿאַרצוימען דאָס נאַכטיקע שוואַרצעניש.
צוגרייטן דעם וועג מיינט וויסן צו געבן:
שפֿיכות־דמים וועט זײַן
נאָר בלויז בייזס וועט מען צעשטערן.
איין וואָלקן־קראַצערישע נשמה־ליכט
פֿאַר אַלע נשמות פֿון אַלע צײַטן.

ענד
אַלע צוזאַמען
פּערפֿעקטע שטילקייט
יעדער קול דובֿר־
ואינו־שומע
דאָס איז
לחלוטין נײַ
ברוטאַל בלוטיק שמײַסעריש שמוציק
נאָר אָן אומזיסטע טויט
אָן דורכפֿאַל
די רייד פֿון אַ פֿורכטבאַרער ערד
לאָמיר זײַן תּוקע