יום רביעי, יולי 30, 2008

א שפאנענדע מעשה פון שפיאנען און יידיש-רעדנדע גויים

א חבר האט מיר געשיקט דאס ערשטע קאפיטל פון א ראמאן וואס ער האלט אין שרייבן. אזא נוסח איז דאכט זיך גאנץ פאפולער די טעג...

זלמן ענגגאַרטעל האָט זיך קוים געקענט רירן פון בעט. זיסע טרוימען פון לעצגילדיגן שלאכט צווישן צדיקים און רשעים האבן זיך געשפונען אין קאפ, און די דאכענע איז זייער ווארעם. דער וועק-זייגער האט געשריגן. די גרויסע רויטע ציפערן האבן געזאגט אכט דרייסיג נאר שוין יארן וואס ער דארף קויפן א נייעם זייגער סיי ווי סיי.

דער טעלעפאן האט געקלונגען. ווער האט גערופן? ס'איז זומער אין די גאנצע וועלט איז אין קאנטרי. ער אליין איז געבליבן אין כפר אהרן צו ערליידיגן געשעפטן. ער פארקויפט גארבעדזש קאנס מהדרין מן המהדרין, מילכיג און פליישיג. אפילו זומער דארף מען א פלאץ צו לייגן דעם גארבעדזש.

ער האט אויפגעהויבן. "האלא?"

א שטימע האט גערעדט. "דאס איז ברוס וואלערסבי פון דער אמעריקאנער סיקרעט סערוויס. מיר האבן אויסגעפונען א קאנספיראציע צווישן די כינעזער, די איראנער, די רוסן, די אנטיסעמיטן, די מעטס, די פארנאגראפיקערס, און אייערע מחותנים. כאטש איר קענט גארניט וועגן וועלט-פאליטיק און אייער ענגליש איז שוואך, זייט איר די איינציגע וואס קען פארשטיין די סתרי-תורה פון אייער שווער-און-שוויגער. ביטע העלפט."

זלמן האט געדארפט א טראכט טאן. ערשטנס האט ער אסאך גארבעדזש ווארט אויף אים, צווייטנס האט ער געהערט אז איז אזעלכע מעשיות שיסט מען. ער האט מורא פאר שיסן. מאידך גיסא האט ער געהערט אז אין די רעגירונג-געביידעס איז דער עיר-קאנדישן בעסער.

"פאר וואס ניט?" האט ער געזאגט.

דער העליקאפטער האט אים ארויסגעהויבן פון זיין בית-מדרש אין פינף מינוט ארום.

יום ראשון, יולי 20, 2008

אַ פֿרעמדער אין אַ פֿרעמדן לאַנד

סעמי דער עילוי (שוין אַ דערוואַקסענער סעם דורכן כּוח פֿון אַ מיידלשן בליק) פֿאָרט אין חסידים-לאַנד און האָט מורא.

די פּיאַנע (אַ ליד פֿוּן יאָני פֿײַן)

מײַן שכן, דער באַרימטער פּיאַניסט,
האָט די לעצטע צוויי יאָר צוגעקרענקט,
זײַן גוף איז לאַנגזאַם אײַנגעשרומפּן געוואָרן
ווי ער וואָלט זיך פֿוּן דער וועלט אויסבאַהאַלטן
און מיט ציטערדיקע הענט ערגעץ
אין אַ פֿאַרבאָרגענעם
לעבנס-צענטער זיך אָנגעהאַלטן.

און דאַן, איין טאָג
האָט ער מיר די שליסלעך
פֿון זײַן דירה אָנפֿאַרטרויט.
ר'האָט געמוזט גיין אין שפּיטאָל
אויף אַן אָפּעראַציע.
און ר'האָט מיך געבעטן
כ'זאָל אויף די צוויי וואַזאָנען אין פֿענצטער
אַכטונג געבן.

-- כ'קען זיי צו מיר אַרײַנשטעלן --
האָב איך אים פֿאָרגעלייגט.

-- ניין, ניין -- האָט ער אויסגעשטאַמלט.
-- די פּיאַנע מוז מיט עמעצן לעבן. --
ר'האָט אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ.
און ווי פֿאַרשעמט צוגעגעבן,
-- און אויב איר האָט צײַט, וואָלט גוט געווען
איר זאָלט, איין מאָל אַ וואָך, אין אָוונט
לעבן דער פּיאַנע כאָטש אַ רגע זיצן.

(פֿון דער פֿינפֿטער זמן, פֿאַרלאַג ציקאָ, 2008.)

יום שישי, יולי 18, 2008

חורבן אייראָפּע איז ניט חורבן הבית

יעדעס יאָר צו דער צײַט פֿון די דרײַ וואָכן איז מען ממשיך די דיסקוסיע ווי אַזוי מע זאָל געדענקען דעם חורבן (די שואה). דאַכט זיך אָבער אַז אַלע ברירות זײַנען ניט דאָס. אַז מע זאָגט קדיש י' בטבֿת (לויט דער ישׂראל-רבנות) אָדער אַז מע געדענקט די קדושים תּישעה-באָבֿ, איז טײַטש אַז די מעשׂה פֿון די הרוגים אין חורבן אייראָפּע איז דער זעלבער טיפּ אומגליק וואָס חורבן בית-המקדש. ס'איז אָבער ניט אַזוי. על-פּי מסורה (און וואָס איז וויכטיקער, על-פּי פּייט און תּפֿילה בכלל) נעמט מען אָן אַז דעם בית-המקדש איז חרובֿ געוואָרן בעוונותינו הרבים. נאָר די קרבנות פֿון די נאַציס י"ש זײַנען געווען גאִָט די נשמה שולדיק. יענע טראַגעדיע איז ניט אַרײַנצופֿלעכן אין אונדזער פֿאָלקס מיטאָס פֿון בית-המקדש. די וואָס טוען אַזוי מאַכן אַ גרוילזאַמן טעות.

צוריקגערעדט, אַז מע מאַכט אַ "יום" פֿון דער שואה, איז אויך ניט ריכטיק. ס'איז ניט אַ דאַטע מיט אַנדערע היסטאָרישע דאַטעס צו גלײַך. צו מוזיייִזירן און היסטאָריזירן דעם חורבן איז אויך אַ טעות.

איז דאָס בעסטע אפֿשר ניט צו געדענקען בכלל אויף אַן אָפֿיציעלן אָדער ליטורגישן אופֿן, פּשוט איבערצוגעבן דאָס געדעכעניש מדור לדור ווי באַהאַלטענע פּײַן. דער בית-המקדש קען ווידער אויפֿגעבויט ווערן (בפּועל ממש אָדער מעטאַפֿאָריש) נאָר יענע "חורבן-געוואָרענע" וועלט קען מען ניט מחייה-מתים זײַן.

יום חמישי, יולי 17, 2008

באָרכעס ליסטע פֿון ייִדישע קינדערביכלעך

מיסטער שלאַנג און דער מאָדנער קלאַנג
די צען טויזנט חשבונות פֿון רעב כאָבקאַנגיילט
וווּ איז דער מאַמעס האָר?
פֿאַר וואָס דער מענטש האָט פּחד בײַ נאַכט
פֿרוידס פֿילפֿאַרביקע פֿרויען
קינדער פֿאַר דאָמיס
אופּס כ'האָב עס ווידער קאַליע געמאַכט
מײַן היימאַרבעט, דײַן עגמת-נפֿש
די זעלבע מעשׂה וועגן אַן אידיאָטישן בער וואָס ווייסט ניט די טעג פֿון דער וואָך
פֿרום!
נודנע ווען מע האָט עס אָנגעשריבן אין 1955, נאָך מער נודנע ווען מע האָט עס איבערגעדרוקט
פֿייגיס פֿוירסט חופּה
דער טאַטע זיצט אין תּפֿיסה, לאָמיר אים ברענגען קוגל

יום שלישי, יולי 01, 2008

לערנען תּורה מיט די הײַנטיקע גוייִם

איך האָב הײַנט אַדורכגעאַקערט די געשמאַקע תּשובֿות פֿונעם שׂרידי אש וועגן לימוד־התּורה מיט נוכרים. די גאַנצע דיסקוסיע וועגן "אין מוסרים דבֿרי־תּורה" און וועגן דעם, ווי מע זאָל פֿאַרשטיין לשון "מוסרים" איז אַוודאי פֿאַרכאַפּנדיק. צי גייט דאָ די רייד וועגן סיתרי תּורה? דאָס הייסט, איז נאָר די עסאָטערישע לערע פֿאַרווערט צו לערנען מיט ניט-ייִדן, און סתּם תּורה איז מותּר? און אויב די גמרא דערמאָנט שוין יאָ אַזאַ אַלגעמיינע איסור, פֿאַר וואָס (ווי דער שׂרידי אש פֿרעגט) ווערט דאָס אויסגעלאָזט פֿון אַ סך פּוסקים?

דאָס אַלץ איז אָבער לפֿי עניות דעתּי עפּעס ניט שייך. הײַנט, באַזונדערש בײַ די ליבעראַלע קהילות, וווינען מיר ניט אַקעגן און ניט צווישן און ניט אַרומגערינגלט (אָדער באַלאַגערט) פֿון גוייִם, נאָר בפֿירוש מיט זיי, טיילנדיק איין גורל, טוב לצדיק טוב לשכנו אָדער להיפּך. אין אונדזערע קהילות באַטייליקן זיך גוייִם אין אַלגעמיינעם לעבן פֿון דער געמיינדע, געפּאָרט מיט ייִדן און (אין טייל פֿאַלן) ווי קינדער פֿון ייִדן. מיט איין וואָרט: גרים־תּושבֿים. אין דעם פֿאַל, איז די שאלה ניט "מעג מען לערנען מיט זיי תּורה" נאָר וואָדען - ווי אַזוי זאָלן מיר מיט זיי לערנען תּורה? צי זײַנען מיר פּונקט אַזוי מחויבֿ צו לערנען מיט זיי די שיבֿעה מיצוות בני נח, ווי מיט די ייִדן וואָס מע האָט מיט זיי ניט געלערנט קיין תּורה?

מע זאָגט אין פֿיל ספֿרים אַז אַ גוי מעג זיך צואייגענען וויפֿל מצוות ער/זי וויל און וועט דערפֿון באַקומען שׂכר. וואָס איז אָבער די ראָלע פֿון זייערע ייִדישע שכנים, בפֿרט בזמן הזה?