יום שני, פברואר 26, 2007

פֿאַר וואָס גיי-באַציִונגען זײַנען כשר

ביז אַהער האָב איך נאָך ניט געלייענט די תשובה פֿון הרב גאָרדאָן טאָקער וועגן האָמאָסעקסואַליסטישע באַציִונגען אין קאָנטעקסט פֿון הלכה. הײַנט איבערגעלייענט, בין איך נתפּעל געוואָרן. כ'וויל דאָס דאָ פּרווון פֿאַרקירצן און פֿאַרטײַטשן, נאָר אויב איר לייענט גוט אַזוינע חקירהדיקע אַרגומענטן אויף ענגליש, זיל גמר.

יום ראשון, פברואר 25, 2007

יום רביעי, פברואר 21, 2007

הספּדים, 3: אַ פּאָר ווערטער מײַנע אין אַלגעמיינער זשורנאַל

די פּרטים פון דעם לעבן און פּראָדוקטיווקייט פון ד”ר מרדכי שעכטער ז”ל זיינען מער ווייניקער באַוואוסט. ער איז געווען וואָס מען האָט אַ מאָל גערופן אַ פילאָלאָג, עמעצער וואָס גיט זיך אָפּ מיט אַ געוויסער שפּראַך (דאָ אַוודאי אידיש), אין פאַרגלייך צו אַ לינגוויסט וואָס איז מער אינטערעסירט מיט אַנאַליזירן אַלע שפּראַכן פון אַן אַלגעמיינעם קוקווינקל. אין פאַל פון ד”ר שעכטער איז זיין גרויסער אויפטו געלעגן אין צוויי תחומים: דאָס צונויפשטעלן ווערטערביכער מיט פאָרלייגן פון נייע ווערטער, און דאָס מייסד זיין אָרגאַניזאַציעס וואָס פּרואוון פאַרשפּרייטן אידיש ווי אַ טאָג טעגלעכע שפּראַך אין אַלע אַספּעקטן פון לעבן, ובפרט ביי ניט-חסידים, די אַזוי גערופענע וועלטלעכע.


לייענט דעם המשך.

יום ראשון, פברואר 18, 2007

הספּדים, 1: ברוכה קאַפּלאַן

ברוכה קאַפּלאַן איז אַ לעקטאָרין פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור בײַ דזשאַנס-האָפּקינס אוניווערסיטעט אין באַלטימאָר.

* * *

מיט עטלעכע יאַר צוריק האַט ד"ר שעכטער מיך גערופֿן צו זיך אין ביוראָ, כדי מיר איבערצוגעבן אַן אומגעוויינטלעכע בקשה: איך זאָל אים מספּיד זײַן. ביז הײַנט פֿאַרשטיי איך ניט פֿאַר וואָס ער האָט געמיינט אַז דווקא מיר קומט אַזאַ כבוד, אָבער ער האָט זיכער געוווסט אַז פֿון זײַנער אַ תלמידה בין איך געוואָרן זײַנע אַ חסידה. וועל איך אין די פּאָר ווערטער פּרווון דערקלערן ווי אַזוי און פֿאַר וואָס ער איז געוואָרן מײַן ייִדיש-רבי.

ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש האָט זיך מיר געלייגט אויפֿן שכל פֿון אָנהייבן אָן. איך האָב זיך באַקענט מיט אים אין זומער 1993 ווען איך האָב זיך געלערנט בײַ אים אויף דער ווײַנרײַך-פּראָגראַם. דעמאַלט האָב איך זייער ווייניק געוווסט וועגן דער ייִדיש-קולטור, און דער געדאַנק אַז ס'איז ניט נייטיק אָדער כדאַי צו רעדן ייִדיש ווײַל "ייִדיש שטאַרבט" איז מיר פּשוט ניט אײַנגעפֿאַלן. איך האָב הנאָה געהאַט פֿון רעדן ייִדיש, אַזוי ווי איך האָב הנאָה געהאַט פֿון אַנדערע שפּראַכן וואָס כ'האָב זיך געלערנט, נאַר אינעם פֿאַל ייִדיש איז אויך געווען עפּעס טיפֿערס. איך האָב דערשפּירט די ייִדישקייט וואָס ליגט אינעם ייִדישן לשון און איך האָב אונטערבאַוווסטזיניק געוווסט אַז ייִדיש דאַרף זײַן אַ טייל פֿון מײַן ייִדישן לעבן, אַז ייִדיש קען פֿאַרייִדישן אַפֿילו די ניט ייִדישע אַספּעקטן פֿון מײַן לעבן. דערפֿאַר האָט זיך ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש מיר גלײַך געלייגט אויפֿן שכל.

אַזוי האַט ד"ר שעכטער -- דורכן משל פֿון זײַן אייגענער משפּחה און דורך זײַן אַקטיוויזם אין יוגנטרוף -- מיך געלערנט אַז ייִדיש קען זײַן די שפּראַך פֿון טאָג טעגלעכן לעבן אין אַ ניט חסידישער סביבה אין איין און צוואַנציקסטן יאָרהונדערט. אָבער דאָס איז נאָך ווייניק. ער האָט מיך אויך געלערנט אַ שטאַרקן דרך-ארץ צו דער שפּראַך, אי וואָס שייך דער וויכטיקייט פֿון אויסגעהאַלטענע סטאַנדאַרדן, אי וואָס שייך דער רײַכער פֿאַרשיידנאַרטיקייט פֿון די דיאַלעקטן.

אַן אַנעקדאָט: נאָך עטלעכע יאָר פֿון אונדזערע באַקאַנטשפֿט האָט ד"ר שעכטער מיר געזאָגט, ער מיינט אַז ער זאָל רעדן מיט מיר זײַן היימישן דיאַלעקט, און ווען ער פֿאַרגעסט, זאָל איך ווײַזן מיטן פֿינגער אַראָפּ, אים צו דערמאָנען ער זאָל רעדן דרום-ייִדיש. עס האָט אָבער ניט געהאָלפֿן: ער איז געוווען אַזוי צוגעוווינט צו רעדן כלל-ייִדיש מיט די תלמידים אַז ער האָט קיין מאָל ניט געדענקט צו רעדן מיט מיר אויפֿן טשערנעוויצער לשון!

בין איך צוליב מײַן טיפֿער הסכמה מיט ד"ר שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש געוואָרן זײַנע אַ חסידה. אַבער ס'איז געווען נאָך עפּעס: די וואַרעמקייט פֿון זײַן באַציִונג צו מיר און די געדולד מיט וועלכער ער האָט מיר געהאָלפֿן אויסבעסערן מײַן ייִדיש דורך ענטפֿערן אויף אָנצאָליקע שפּראַך-שאלות. ספּעציעל ווען איך בין ערשט געוואָרן אַ ייִדיש-לערערין האָב איך געדאַרפֿט קלאָר מאַכן פֿאַר זיך אַ סך גראַמאַטישע ענינים, און איך האָב אָפֿט געקלונגען ד"ר שעכטערן מיט די פֿראַגעס. ער איז געוואָרן זייער ברייטהאַרציק מיט זײַן צײַט, איך האָב קיין מאָל ניט געשפּירט אַז איך טשעפּע אים. ער האָט אַ פּאָר מאָל אַפֿילו מיר געקלונגען, ווען איך האָב אַ צײַט ניט געפֿרעגט קיין שאלה, כדי מיך צו מוטיקן איך זאָל ווײַטער פֿרעגן.

ווי ד"ר שעכטערס אַ חסידה רעד איך הײַנט ייִדיש מיט מײַן מאַן און מיט דער טאָכטער (און זי, צוויי מיט אַ דריטל, ענטפֿערט שוין אויף זייער אַ חנעוודיקן ייִדיש) און איך פּרווו דורך מײַן לערנען ווײַטער איבערגעבן ד"ר שעכטערס דרך-ארץ פֿאַר דער שפּראַך.

יענעם זומער האָב איך צום ערשטן מאָל געלערנט דעם העכערן מיטנדיקן קלאַס אויף דער ווײַנרײַך-פּראָגראַם, און צום ערשטן מאָל געניצט ד"ר שעכטערס "ייִדיש צוויי" ווי דאָס הויפּטלערנבוך פֿון קורס. ס'איז געווען אַ מחיה -- מער ווי איך האָב זיך געריכט. ניט נאָר ווײַל דאָס בוך איז געשריבן מיט הומאָר און פֿול געפּאַקט מיט אינטערעסאַנטע ידיעות וועגן דער שפּראַך, נאָר אויך ווײַל ד"ר שעכטערס גײַסט אַנפּלעקט זיך אויף יעדן זײַטל. [. . .]

איך האָב דערשפּירט אַז ער איז אין קלאַסצימער מיט מיר, און זיכער וועט זײַן גײַסט מיך ווײַטער אינספּירירן אַ גאַנץ לעבן.

ברוכה לאַנג קאַפּלאַן
דעם 15טן פֿעברואַר 2007
27 טעג אין שבט תשסז

יום חמישי, פברואר 15, 2007

נפל כתר לשונינו

ד"ר מרדכי שעכטער ז"ל איז אַוועק. די לוויה איז מאָרגן. איך דאַרף שרײַבן וועגן אים שפּעטער.

יום שבת, פברואר 10, 2007

בײַם וואַלד אין שניייִקן אָוונט

וועמען געהערט די וועלדער ווייס איך.
זײַן שטיבל אָבער אין דאָרף געפֿינט זיך.
ער זעט דאָך ניט ווי איך קוק אָן
ווי זײַן וואַלד מיט שניי פֿאַרדעקט זיך.

מײַן פֿערדל טראַכט זיך ס'איז גאָר מאָדנע
זיך שטעלן ווו קיין שטיבל איז ניטאָ
צווישן וואַלד און פֿאַרפֿרוירן וואַסער
אין דער טינקלסטער נאַכט פֿונעם יאָר.

פֿון געשפּאַן גיט ער די גלעקלעך אַ שאָקל
צי מיר האָבן דאָ ניט פֿאַרבלאָנזשעט.
חוץ דעם נאָר גערויש פֿון ווינט
און ווייכע שנייעלעך וואָס בלאָזן.

דער וואַלד איז טונקל, טיף און שיין
נאָר איך מוז עפּעס משלים זײַן
און אַ לאַנגן וועג ביז שלאָפֿן גיין
און אַ לאַנגן וועג ביז שלאָפֿן גיין.

ראָבערט פֿראָסט
ייִדיש: שלום בערגער



הערות
1. די איבערזעצונג איז אינספּירירט געוואָרן פֿון קטלא קניאס פֿאַרטײַטש פֿון זעלבן ליד. די ענגליש-ווערסיע געפֿינט זיך דאָ. וועגן אָריגינאַל קען מען לייענען אָן אַ שיעור אויפֿן אינטערנעט. איך בעט אײַך, לאָזט וויסן וועלכער נוסח געפֿעלט אײַך בעסער און פֿאַר וואָס.

2. אַן אַנדער ליד פֿראָסטס ("דער מויער פֿון פֿאַרריכטונג", האָב איך עס גערופֿן אויף ייִדיש) האָב איך איבערגעזעצט אויף מײַן "ישראבלאַג" בשעתּו.

יום שני, פברואר 05, 2007

אויגן-קאָנטאַקט

מיר האָבן הײַנט גערעדט -- בשעת איינער פֿון אונדזערע רעזידענט-קאָנפֿערענצן -- וועגן קערפּער-שפּראַך, און ווי אַזוי מע מוז זײַן אַ פֿליסיקער רעדער דערפֿון, אָדער כאָטש אַ דאָקטער וואָס טראַכט וועגן דעם. פֿאַראַן צוויי ּתוך-עלעמענטן פֿון דער שפּראַך. איינער איז די דלת אמות, "פּערזענלעכער רוים". דאָס צווייטע איז אויגן.

אין ניו-יאַרק איז דער ערשטער ענין ניט אַוועקצומאַכן מיט דער האַנט. יעדער טוריסט וואָס וווינט מחוץ ניו-יאָרק וואָס פֿאַרט אין שטאָט אַרײַן כדי צו כאַפּן די אָבליגאַטאָרישע רײַזע אויף דער מוראדיקער סאָבוויי -- וועט אַ ביסל אָפּטרעטן, ניט-ווילנדיקערהייט, פֿון די "שמעקעדיקע" שטאָט-אײַנוווינערס וואַס קענען ניט לאָזן יענעם זיצן רויק ווײַטער ווי פֿינף פֿוס פֿון זיי. מע טרעט אָפּ און זיי גייען ווידער צו, ווי ניט זיי מיינט מען, ווי מאָנסטערס וואָס ווייסן ניט אַז מע האָט זיי ניט ליב.

אויף דער סאָבוויי אויך זײַנען די אויגן. זייער שווער קען מען זיך אַרויסדרייען דערפֿון. די אויגן פֿאָלגן אומעטום און לאָזן ניט רוען. די גאַנצע שטאָט איז באַדעקט, פּאַוועדיק, מיט אויגן. אוי לעינים שכך רואות.

שטעלט זיך די פֿראַגע: בשעת מען -- בשעת איך טרעף זיך מיט אַ פּאַציענט, מוז איך רעדן די קערפּערשפּראַך ניט ווי אַ ניו-יאָרקער, זיכער ניט ווי אַ ייד, און הונדערט פּראָצענט ניט ווי מײַנע שוועסטער-ברידער די חרדים וואָס (לפֿי עניות דעתי) לאָזן ניט אָפּטרעטן, און האָבן -- זיי זאָלן קיין פֿאַראיבל ניט האָבן -- די שמעלסטע רוימגרענעצן פֿון וואָסערע ניט איז ניו-יאָרקערס. איך דאַרף זיצן נאָענט אָבער ניט צו נאָענט. אויסזען ווי אַן אָפֿענער און צוטריטלעכער אָבער ניט צו.

און די אויגן. וווהין זאָל איך אַהינטאָן מײַנע אויגן נעבעך, וואָס יאָרן לאַנג זײַנען זיי צוגעוווינט אַראָפּצוקוקן שעמעוודיקערהיייט, זוכנדיק סודות אויפֿן דיל? ווי אַזוי זאָל איך זיי פּרווון עגבערן אין דער נשמה אַרײַן פֿון די חולים וואָס ווילן מײַן הילף?