דער ברודער פֿאָרט אַוועק

קומעדיקע וואָך. דער עראָפּלאַן פֿירט אים אין איראַק.

לאָמיר מאַכן אַ טרעט צוריק. ער איז געגאַנגען אין מיליטער, געוואָרן אַ מאַטראָס. וואָס טוט גאָט? ניט מע לערנט אים פֿירן אַ שיף אָדער שיסן ראַקעטן פֿון אַ סובמאַרין, נאָר וואָס-זשע-דען: די הויכע פֿענצטער עקזאַמינירן אַלע נײַע רעקרוטן, און דערוווסט האָט מען זיך, אַז דער בחור האָט אַ שפּראַכן-קאָפּ, און -- נאָך מער -- קען אַ גוטן העברעיש. אַהאַ! דאָרט ווו ס'איז העברעיש, איז אַראַביש ניט ווײַט. האָט מען גענומען און געשיקט אים אין קאָליפֿאָרניע, אין אַ מיליטערישער שפּראַך-אינסטיטוט.

שוין אַ קענער פֿון אַראַביש, זיצט ער ווי אויפֿן פֿערד אין אַן אָפּגעקילטן טריילער אין אַ באַזע אין דזשאָרדזשיע אַן אויסגעשטאָפּטע מיט עלעקראָנישע מכשירים, און הערט ווי סיריער רעדן וועגן לבנון. אים איז גוט. ער דינט אין מיליטער, ער פֿאַרדינט זײַנע מיליטערישע דאָלאַר, און מע ווערט ניט באַשאָסן (אָדער באַגאָסן).

האָט די מילחמה אַנדערע געדאַנקען.

קומט אויס אַז דער אַרמיי, און די מאַרינען, פֿעלן דאָרט-אָן אַזוינע "לינגוויסטן" (איבערזעצערס) ווי ער. ניט גענוג האָט מען אויסגעשולט לכתחילה, און טייל האָט מען גאָר אָפּגעפּסלט צוליב אידעאָלאָגישע סיבות. נישקשה! פֿאַראַן אַן אַנדערע צווײַג מיליטער, דער ים-פֿלאָט, פֿון זיי קען מען נאַשן, צולחקענען אַ פּאָר מאַטראָסן מיט די נייטיקע שפּראַך-פֿעיִקייטן.

אַזוי-אָ באַקומט זיך די איראָניע וואָס אַ מאַטראָס, וואָס ווייסט אַזוי פֿיל וועגן שיפֿן ווי איך ווייס וועגן שינקע, וועט פּראַווען סילוועסטער אין טרוקענעם מידבר.

איך ווייס מער-ווייניקער מיט וואָס ער וועט זיך דאָרט פֿאַרנעמען. ער וועט זיצן אין אַן אָפּגעקילטן טריילער און אײַנהערן זיך צו ראַדיאָ-טראַנסמיסיעס (אַזוי פֿיל האָט ער מיר ניט דערזאָגט, נאָר כ'האָב אַרויסגעדרונגען). דאָס מאַל אָבער -- אין באַגדאַד. דאָס מאָל אָבער -- מיט אַן עם-16 פֿאַרבונדן אויף דער פּלייצע.

הקדמה

דעליקאַטע
סומאַטאָכעס
ברענגען מיט
אַ שלל מיט ברכות.

ווער עס זיצט דאָרט
אויבן אָן
האַט אַ צורה
אָנגעטאָן.

ביסט אַ בעלן
האָסטו צײַט
זײַ אַ נביא
ניכטערהייט.

ווער עס לעכצט נאָך
ווער נאָך לעבט --
דיך האָט מזל
מיטגעשלעפּט.

מין במינו

איר ווייסט אַוודאי וועגן די פֿאַרשיידענע פּסקים פֿון דער קאָנסערוואַטיווע באַוועגונגס וועד-הלכה.

איר האָט וואָס צו זאָגן? די ליניעס זײַנען אָפֿן.

דאָס ליד פֿון דער איין-סופֿיקער באַן

ניט געזוכט וואָס כ'ווייס איך וועל געפֿינען
ניט געצווייפֿלט וואָס כ'ווייס איך וועל גלייבן
בלויז געשטאַנען אויף די רעלסן
און געקוקט די באַנען
אין די אויגן אַרײַן.

קאַרס און טראָקס!
דראָטן און ווענעס!
כ'בעט אײַך ראַטעווען
די רגעס אָן האַפֿט.
איך בעט אײַך, באַנען פֿון פֿאַרשפּעטיקטע מינוטן
אויסלייזן די טוכלע לופֿט
פֿון דירות-באַגינענס.

די לאַנגע באַן פֿאָרט
מיט רעלסן פֿון גלידער
פֿאַרשריבן פֿון די אותיות
פֿון וועלטנהאַר.

איר זעט נאָר דעם גלאַנץ
פֿון עקראַן
פֿון אָרון.

איך זוך די נעמען פֿון ווײַטע שטעט און לענדער.
איך זינג וועגן די העלדן וואָס שפּאַלטן די קעפּ
פֿון קאָסע לויתנס.
דעם בלוט דרינק איך
און זינג מיט אַ פֿײַפֿעניש
דעם ליד פֿון דער אין-סופֿיקער באַן.

אַלטערנאַטיווע וויקי-ווערסן

טײַערע וויקי-ייִדן, איר זײַט מיר ליב און טײַער, נאָר טוט מיר אַ טובה -- דזשאָו ליבערמאַן איז ניט "די גרעסטער פאוער בראוקער אין אמעריקא"! ניט געשטויגן. אפֿילו ניט געגאַנגען צו פֿוס, שוין אָפּגערעדט פֿון "ניט געפֿלויגן".

נאָך עפּעס: איר פֿאַרשטייט כאָטש ווי מאַדנע און . . . אומהיימלעך ס'איז צו רופֿן דעם "פֿריילעכן" פּאַראַד אין ירושלים דעם "תועבה"-פּאַראַד?

אַ מאַל דאַכט זיך אַז צווישן אונדז שטייט אַן אײַזערנע מחיצה. (פּונקט וואָס לייזער בורקאָ שרײַבט אין הײַנטיקן פֿאַרווערטס -- נאָך ניט קיין לינק -- וועגן זײַנע איבערלעבענישן וווינען אין באָראָ-פּאַרק.)

אַנטשולדיקט

כ'האָב איבערגעפֿירט מײַן בלאַג אויף "בלאַגער-בעטאַ" און ניט געכאַפּט זיך אַז וואָס ס'איז גרינג אויף גלחות איז לאַוו-דווקא אַזוי אויף די הייליקע כ"ב אותיות. מוז איך ווידער פּאָרען זיך מיט די לינקס וכדומה, ביז דעמאַלט לייענט אויף דער אייגענער ריזיקע.

דעם פּאָעטס בעל-אַכסניה

עלאַברעק איז שוין אויך דער מליץ-יושר פֿאַר צוויי יונגע דיכטערס. איז גייט לייענט ישראל נעקראַסאָוו און חייקע וויגאַנד. איר וועט ניט חרטה האָבן.

שוין גענוג געהערט וועגן וויקיפּעדיע?

איבערן האַלדז?

וועט איר ניט וועלן לייענען מײַן אַרטיקל וועגן דער ייִדיש-וויקיפּעדיע, אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס.

דערהײַנטיקונג: מע האָט געפֿרעגט אונטן פֿון וואַנען נעמט זיך מײַן אינפֿאָרמאַציע וועגן דער צאָל באַזוכער צו ייִדיש-וויקיפּעדיע (הונדערטער אַ חודש בערך). געפֿונען האָב איך דאָס אויף די סטאַטיסטיק-זײַטן, וואָס זײַנען גראָד איצט צום באַדויערן פֿאַרמאַכט.

וואָס פֿאַר אַ ייִדיש איז "עכט"?

אַ דאַנק אבישי פֿאַרן שיקן מיר אַ לינק צו אַ הויך אינטערעסאַנטער דיסקוסיע אויף וויקיפּעדיע. די רייד גייט וועגן אַ געוויסער שאלה, ד"ה: צי זאַל מען "איבערמאַכן די קעפּלעך לויטן גערעדטן ייִדיש און ניט די "ייֵוואָ-כללים"? אין תוך גענומען, פֿאַרשטייט זיך, איז דאַס פּשוט אַ נײַער גילגול פֿון אַ "קלאַסישן" שמועס וואָס גייט אַן שוין מער ווי הונדערט יאָר בײַ ייִדיש-ליטעראַטן. וואָס דאַרף זײַן די פֿאַרבינדונג צווישן דער גערעדטער שפּראַך און דער שרײַבשפּראַך?

נאַך אינטערעסאַנטער זײַנען די אָננעמענישן פֿון די קאָמענטירער, למשל אַז די וועלטלעכע ייִדיש-אויסגאַבעס באַציִען זיך צו וויקיפּעדיע מיט שאַנד.

אַרומגערעדט אויך האָט איינער אַ לייענער מײַן סטיל שרײַבן, בזה-הלשון:

מיר האבן שוין דערלעבט די גרויסע האפענונג אז די אידישיסטן וועלן דא קומען אין בארייכערען. קוקט די באטיילונגן פון באנוצער:שלום בערגער וועט איר זעהן אז ער רעדט נישט קיין אידיש. ער רעדט עפעס א שפראך וואס ער אליין פארשטייט נישט. זעה קענסער אדער עידס און זאג מיר צו דו האסט נישט קאפוויי נאכן ליינען... ווייסט פארוואס? ניין איך בין נישט קיין דאקטער, אבער מען דארף נישט האבן קיין דעגרי צו פארשטיין אז פאר נייע באגריףן וואס סייענס דאקטערייי, און קאמפיוטער טעכניק האט באשאפן איז נאך נישט געווען די צייטן פון ייוו"א כללים זיי צו געבן נעמען, און די אלע נעמען וואס שלום בערגער געט זיי איז פון זיין בויך ארויס אז קיינער וואס רעדט היינט אידיש און איז נישט קיין דאקטער קען נישט פארשטיין נישט קיין חילוק וויפל שעות און טעג מען לייגט אריין צו ליינען איין שורה. דער כלל פון אונזער גערעדטער אידיש. וואס אידן רעדן. איז אז פאר נייע ווערטער איז דאס פונקט ווי די גוי ארום אונז רופן דאס. סא א סעל איז נישט קיין קאמער, ווייל רוב אידן ווייסן נישט וואס מיינט א קאמער. און א סעל האבן זיי שוין געהערט הונדערטע מאל א טאג. א.א.וו. דער איינציגסטער פראבלעם ווערט דאן אז ארץ ישראל אידן מיט אמעריקאנע אידן האבן אן אנדער אידיש, נו. איז דען דאס נישט אמת? און ווער איז די עתיד פון וויקיפעדיע די אמעריקאנע אידיש צו די איזראעלי אידיש? איך מיין אז דאס איז נישט קיין דעבאטע אז אחוץ די קנאותדיגע סאטמאר קרייזן און אפילו זיי אליינס רעדן מער היברו ווי אידיש, בשעת אין אמעריקע רעדן די אידיש רעדענדיגע אידן מער אידיש און כמעט נישט קיין ענגליש. און אויף סייענס איז היברו רוב מאל מער נוטה צו ענגליש ממילא וועלן די איזראלי אידיש רעדנדיג זיך קענען מיט די טערמינען ווי סעל, ווייל עס איז מער נאנט צו היברו ווי קאמעריל.

געזוכט: חסידישער זשורנאַליזם

הלוואַי וואָלט געווען אַ ייִדיש-אויסגאַבע וואָס גיט זיך אָפּ מיטן גרינטלעך אויספֿאַרשן חסידישע נײַעס, אויף אַ זשורנאַליסטישן ניוואָ. ניט חלילה כדי צו פֿאַרשוואַרצן דאָס פּנים בײַ די חרדים אלא וואָדען -- אַזאַ מין אויספֿאָרשערישקיייט איז לטובת-כלל. ניט דער סענסאַציאָנאַליזם אָדער סתם שונד פֿון די ערגסטע בלאָגס נאָר אויך ניט די פּוסטע הוראַס פֿון די אָרגאַנען. (דער פֿאָרווערטס קען ניט דינען אַזאַ ציל, צום באַדויערן. צו אין דרויסן.)

פֿילאַקטעריעס

מיט פֿרייד האָב איך באַקומען דעם נײַעם נומער ווײַטער. איבערגעלייענט און געטיילט דעם חנעוודיקן קאַרטון מיטן מיידעלע. נאָר איינס האָט מיך ממש פּריטשמעליעט -- פֿארן וואָרט "לוויה" דער טײַטש "טרויערצוג". וואָס איז דאַס -- אַ מרה-שחורהדיקע באַן? עס דערמאָנט מיך אין אַלטן וויץ: דער גוי פֿרעגט וואָס איז דאָס וואָס מע לייגט אויפֿן אָרעם, און דער ייִד זאָגט "פֿילאַקטעריעס"...

אַן אומגעריכטע ווינטשעוואַניע

אַ גוט יאָר!

זאָל אונדזער יהדות דעקן זיך מיט אונדזער מענטשלעכקייט.

תהא שנת . . .

סגולת זכויות
סחיטת זיתים
סילוק זעם
סבלנות זרים

אָדער . . .

סופער-זיסקייט
סודותדיקע זאַפטיקייט
סתם-"זוי"

אויסגעבראכן די מילחמה

--מע זאל מיך ברענען און בראטן! מע זאל אויפפרעסן מיין פלייש! מע זאל אויפשטעלן א לאגער, מע זאל צונויפזאמלען פאלקן מיט בריגאדן מיט רעגימענטן קעגן מיר! אפילו דער אייבערשטער זאל אויפהייבן קעגן מיר א מילחמה (שטייט דאך אז די מילחמה זאל אליין אויפשטעלן זיך, נאר ווען איז דאס געהערט געווארן אז א מילחמה זאל זיך אליין שאפן?), אויך אין דעם פאל וואל איך ניט מורא האבן. איך וועל זיין זיכער אין דעם!

--אין וואס?

--אה..."אחת שאלתי". לאמיר נאר א פרעג טאן.

ג אִם־תַּֽחֲנֶ֬ה עָלַ֨י ׀ מַֽחֲנֶה֮ לֹֽא־יִירָ֪א לִ֫בִּ֥י
אִם־תָּק֣וּם עָ֭לַי מִלְחָמָ֑ה בְּ֝זֹ֗את אֲנִ֣י בוֹטֵֽחַ׃

אז א מחנה זאל לאגערן אויף מיר,
וועט ניט מורא האבן מיין הארץ.
אז א מלחמה זאל אנשטיין אויף מיר,
בין איך פון דעסט וועגן זיכער.

די שׂונאים זיינען ביי דער טיר

ב בִּקְרֹ֤ב עָלַ֨י ׀ מְרֵעִים֮ לֶֽאֱכֹ֪ל אֶת־בְּשָׂ֫רִ֥י
צָרַ֣י וְאֹֽיְבַ֣י לִ֑י הֵ֖מָּה כָֽשְׁל֣וּ וְנָפָֽלוּ׃

תרגום יהואש:

אז די שלעכטטוער גענענען צו מיר
צו עסן מיין פלייש --
מיינע דריקער און מיינע פיינט --
ווערן זיי געשטרויכלט און פאלן.

די דאזיקע צוויי פסוקים זיינען ווידער ניט קיין ריין-ניצחונישע. עס שמעקט מיט אויסגעמיטענעם דורכפאל, מיט ייאוש וואס האט נאר אין דער רגע עפעס אפגעלאזט. מע כאפט אפ דעם אטעם נאר בדרך-כלל ווערט מען געווארגט. והא-ראיה: ס'ווערט שוין אויסגעשטעלט דעם בעל-תהילימס בשׂר -- פלייש! אוודאי איז בשׂר אויך טייטש "קערפער, פלייש" אין אלגעמיינעם זין, נאר איז שווער אין דעם פסוק (וואס נעמט אריין די ווערטער קרב און בשׁר) אפצולייקענען די ריחות פון קרבנות וואס לאזן זיך דערהערן. מיט אנדערע ווערטער: דער נאראטאר איז שוין גרייט אויפן מזבח פון זיינע פיינט, נאר זיי ווערן ניכשל. ניט וואס ער איז אין גאנצן געזונט אדער לעבעדיק, נאר וואס זיי זיינען שוואך און קענען ניט אדורכפירן זייער ניצחון. דער מעסער גליטשט זיי ארויס פון דער האנט בשעת ער ליגט אן א שיץ אויף דער ערד.

ווידער אויך אין די פסוקים ווערט די שלעכטטוער און פליישפרעסער אויך באצייכנט ווי דריקער און פיינט. איז דען נייטיק? פרעגט זיך די קשיא: אפשר זיינען די דאזיקע פליישפרעסער גאר די (פריערדיקע) פריינט דעם בעל-תהילימס, וואס האבן אים פארהפקרט? דערפאר מוזן זיי אזוי אנגערופן ווערן.

לדוד ה' אורי

לאמיר זיך באקענען מיטן אנהייב פון דאזיקן מיזמור -- דער 27סטער קאפטיל תהילים, וואס מע זאגט אין דער צייט פון יאר.

א לְדָוִד: יְהוָה, אוֹרִי וְיִשְׁעִי--מִמִּי אִירָא;
יְהוָה מָעוֹז-חַיַּי, מִמִּי אֶפְחָד.

תרגום יהואש:

פון דודן.
גאט איז מיין ליכט און מיין הילף,
פאר וועמען זאל איך מורא האבן?
גאט איז די פעסטונג פון מיין לעבן,
פאר וועמען זאל איך אנגסטן?

(לייענערס וואס קענען זיך טיילן מיטן טייטש וואס מע זאגט אין היינטיקע חדרים ווערן הארציק פארבעטן אריינצושיקן זייערע ווערטער.)

ווי אין אנדערע קאפיטלעך תהילים איז ניט קלאר מיט וועמען מע האט צו טאן ווי דער נאראטאר, דער בעל-תהילים. אויב דוד-המלך, פאר וואס איז נייטיק דער צוגאב "לדוד"? (און, צוריקגערעדט, אויב ניט דוד, איז פאר וואס טאקע אזא צושריפט?) דאס איז איין מאל אוועק. א צווייטע זאך איז אויך ניט קלאר פון די ערטשע פסוקים (וואס ווערט פארגלעט פון תרגום יהואש): צי ווענדט זיך דער בעל-מחבר צום אייבערשטן דירעקט (גאט, מיין ליכט און מיין הילף, אאז"וו), צי דערמאנט ער פשוט גאטס נאמען?

דער עיקר אבער, וואס דער בעל-מחבר איז אריינגעטאן אין פחד און מורא, באלאגערט פון זיינע פיינט. ער זאגט אפ דעם פחד בשעת ער שפירט אים שטארק. ער לויבט גאט ווי א פעסטונג בשעת ער דערזעט שוין די שׂונאשע מיליטער.

דער גאנצער קאפיטל וועט זייין א דראמע, א באלאנץ צווישן פחד און אמונה, מורא און מוט. ס'איז ניט שייך די ימים-נוראים ווייל עס האנדלט זיך דא מיט תשובה-טאן אדער ווידוי. דא האנדלט זיך אין אמתן לעבנס-שרעק וואס יעדער אייינער שפירט מיט ביינער און מוח יעדע רגע, וויפל יארן מ'איז נאר זוכה דערצו. ווער עס וועט געווינען -- מורא אדער מוט - וועלן מיר זען (אדער ניט) ביזן סוף קאפיטל, וואס מיר וועלן אי"ה דורכלערנען ביז ראש-השנה.

אויף זינדענבאומער אליי

צוריקגעפאלן אהער
צווישן אייערע זיסע גלידער.
איך -- אייך אנטקעגן
מיט שלשלת-צונג.
איך -- מיט אייך אין איינעם
סיי דעם תשמיש
סיי דער מיטה.

איידס

אן אנהייב אויף וויקיפעדיע.

לזכר די געמארדעטע שרייבערס

דעם 12טן אויגוסט 1952. אן אנהייב אין וויקיפעדיע.

אויפן אינטענסיוון אפטייל

(פון א בריוו צו א חבר)

עס גייט.

שוין פארענדיקט איין חודש ביי די מעדיצין-אפטיילן ביים שפיטאל א"נ "טיש", דאס הייסט א פריוואטער שפיטאל ווו די רעזידענטן זיינען ניט די אייגענע בעלי-בתים ווי אין די גרויסע עפנטלעכע שפיטעלער. א חיסרון, נאר כ'האב דארט גוט פארבראכט, כאטש געהארעוועט.

מאנטיק איז געווען מיין ערשט טאג אין אינטענסיוון אפטייל פון וועטעראנען-שפיטאל. כ'בין געווען אויף דער וואך, געמוזט אויפבלייבן די גאנצע נאכט. כ'קען ניט זאגן אז מיינע רעזידענטן (אויפפאסערס) אין דער ראטאציע זיינען סימפאטישע אדער שטיצערישע, נאר מילא. שרעקלעך אינטערעסאנט. אפילו מיר דאכט זיך, אז כ'טויג ניט אויף דער גאנצער ארבעט. צוליב מיינע ליימענע הענט און מין שוואכער ראיה בין איך ניט דער גרעסטער מאדים אויף "פראצעדורן", למשל ציען בלוט, אראפנעמען אן ארטעריע-גאז, אד"גל. פון אריינלייגן א צענטראל-ליניע שוין אפגערעדט. נאר איך וועל זיך צולערנען -- אמת?.

א פאציענט האט מען רחמנא לצלן געמוזט אויפמינטערן אין מיטן נאכט. מע האט אין געפונען א פארחלשטער און גערופן די פיקוח-נפש-מאנשאפט (גערופן א "קאד"). כ'בין געשטאנען ביים חולע און געגעבן שטארקע דרוקן דעם ברוסט. כ'קען ניט זאגן אז ער איז געקומען "צו זיך", ווייל קיין ריטעם איז ביי זיין הארץ ניט געווען פולע פופצן מינוט און זיין מוח גייט כמעט אין גאנצן ניט, נאר ער איז היינט אנגעקומען אויפן אינטענסיוון אפטייל. מע האט אים, מער ווייניקער, צוריקגעבראכט.

קומט אויס, אז על-פי זיינע פארלאנגען, אויסגעדריקטע פריער, האט מען אים ניט געטארט אויפמינטערן אויף אזא אופן, ניט געטארט אים צובינדן צו די טרייבעלעך מיט די מאשינען. איז דאס א ברכה צי א קללה?

אזוי, על-רגל-אחת. איך זע זיך א מאל מיטן משפחהלע. א גרויסע איראניע -- ביים גיין איבער די פאציענטן אויפן "אפטייל" האב איך געזען ווי א פאר קוקן אויף די נייעס . . . וועגן ישראל. שטעל זיך פאר, איך פרווו ארויסהעלפן א חולה-מסוכן מיט זיין נידעריקן בלוט-דרוק בשעת די טרייפענע כלי שרייט וועגן ציווילע קרבנות.

טויט און לעבן אויף טריט און שריט.

. . . און די חילול-השמס פרוכפערן זיך און מערן

אונטערגעהערט אין שפיטאל:

א דאקטער בעט ביי א יידענע, וואס איר מאמע ליגט אין שפיטאל, דערלויבעניש צו געבן דער פאציענטקע א בלוט-טראנספוזיע.

גיט די יידענע א פרעג:

"צי איז ניט פאראן אזא מין טראנספוזיע, ווו מע גיט יידן נאר בלוט פון אנדערע יידן?"

קאלטבלוטיק קען איך פארשטיין ווי אזוי אזא שיגעון וואלט אויפגעקומען, און דאך איז שרעקלעך פארצושטעלן זיך די השקפה פון אזא מענטש. ניט אמת?

איך בין אליין אין צימער

איך בין אליין אין צימער
און איך זוך דיך. כמעט
אליין. דארט ווו דו ביסט
זוך מיך.
איך האב געפרוווט זיין

א נאסע באשעפעניש
א יוצא-וניכנס
ביי סכנה און אנטוישונג.

כ'האב צו פיל. באווייזן מרה-שחורה
קען איך ניט. איך וויל זיין
גליקלעך, וועלט -- גוט

מארגן. בלייב ניט ווייט
פון מיר. איך בין גליקלעך.

איך האב ניט דערמאנט מיין אימת-מוות
און איך האב ניט געוויינט.

חילול-השם אויף פיר פיס און צוויי

איך בין שטאלץ פון מיין באוועגונג, ד"ה די קאנסערוואטיוון, וואס נעמט שריט אויסצופארשן דעם חילול-השם וואס מע באגייט ביים אגרי-פראסעסארס-שעכטהויז אין אייאווא. און איך ווונדער זיך וויייטער, הלמאי דער "א-יו", וואס איז אזוי מקפיד אין אלץ, איז דווקא מקיל ווען עס גייט די רייד וועגן גויישע ארבעטער. הגר והאזרח?

(זייט מוחל פאר דער טיפאגראפישער ניט-אויסגעהאלטנקייט, נאר כ'האב זיך נאר וואס געקויפט א מעק און עפעס איז דער מער מיט די ייווא-פינטעלעך. איר האט אן עצה?)

פֿיר אויס

פֿיר אויס, יצר.

מיט אבֿר אין איינעם

זאָל זײַן געעבֿירהט.

כ´בין אַ מילגרוים

פֿול מיט זרע. מײַן סיביר

איז די זון־געשׂרפֿעטע

זומערטעג.

אין גלות

ברענג מיר זונשמירעכץ

און נשים.

דער ווילנער שוטה

וויל נאָר, וועסט ווערן אַ שוטה.

פֿון לימענעס מאַכט לימענאַדע

אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס גייט מײַנער אַן אָפּרוף אויף שיקל פֿישמאַנס אַן אַרטיקל. מע האָט אומברחמנותדיק רעדאַקטירט, ברענג איך דאָ מײַן גאַנצע אַריכות.

פֿענצטערס פֿון ייִדיש־געלעגנהייט
אַן אָפּרוף פּראָפֿ´ שיקל פֿישמאַן

אין דעם פֿאָרווערטס פֿון פֿינפֿטן מײַ, אין זײַן שטענדיקן רובריק, לאָזט אויס שיקל פֿישמאַן שוין ווידער אַ קול־קורא. די ייִדישע וועלטלעכקייט שטייט פֿאַר אַ סכּנת־נפֿשות. (ער האַלט אויך אַז די וועלטלעכע ייִדישקייט איז געפֿערלעך קראַנק, נאָר דאָס האַלט ער פֿאַר אַ קומעדיקן קאָלום.)

איך דאַרף מודה־ומתוודה זײַן אַז ד"ר פֿישמאַן (אָדער, ווי כ´וואָלט אים גערופֿן אין אַ מער ייִדישלעכן קאָנטעקסט, ר´ שיקל) איז געווען צווישן די סאַמע פֿריִסטע בעלי־משפּיע אויף מײַן וועגן צו ייִדישקייט און ייִדיש־שפּראַכיקייט – כאָטש דאָס איז ווייניק שײַך. מוז מײַן צוגאַנג צו זײַנע געדאַנקען זײַן אײַנגעזאַפּט ניט נאָר מיט דרך־ארץ נאָר אויך – מיט ייִראת־הכּבֿוד. צוריקגערעדט אָבער איז די תּורה פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט צו וויכטיק, און די הײַנטיקע מערכה צו אַ ביטערע, מע זאָל פֿאַרשווײַגן ערנצטע חילוקי־דעות. אַדרבא, תּורה היא וללמוד אַני צריך. די וויכטיקסטע פֿראַגעס מוז מען אָפֿן דיסקוטירן, אַפֿילו אָן מורא פֿאַר אומדרך־ארץ.

ווײַל דער אמת איז אַזאַ: די געפֿאַרן וואָס שיקל פֿישמאַן זעט אויפֿן באָדן פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער וועלטלעכקייט קען מען אויך טײַטשן ווי געלעגנהייטן, פּאַסיקע פֿענצטערס וואָס קוקט אַרויס אויף אַ נײַעם מאָרגן. מיר וועלן איינציקווײַז אַרומרעדן ווי אַזוי די חיסרונות וואָס פֿישמאַן דערמאָנט קענען אפֿשר איבערגעטײַטש אָדער באַאַרבעט ווערן ווי פּאָטענציאַלע איניציאַטיוון.

ליטעראַטור.

פֿישמאַן גיט צו וויסן, אַז ער מיט זײַן פֿרוי האָבן דעם שיינעם מינהג פֿון לייענען אַ ייִדיש־בוך יעדער שבת בײַ טאָג, און לעצטנס איז ניטאָ קיין סך וואָס צו לייענען. יעדער ווייסט אַז דער אַלגעמיינער פֿאַקט, אַז ווייניקער ביכער ווערט אַרויסגעגעבן יאָר־אײַן יאָר־אויס, איז ניטאָ אָפּצופֿרעגן. ס´איז אַן אָנגעיינדיקע ליטעראַרישע טראַגעידע וואָס מיר זײַנען מסתּמא ניט מסוגל אָפּצושטעלן. צוריקגערעדט אָבער קומט אויף, אין איין צײַט, אַ נײַע ליטעראַטור, וואָס מע קען מסתּמא ניט לייענען שבת בײַ טאָג – און אויב שוין יאָ, נאָר אַרויסגעדרוקטערהייט. די רייד גייט וועגן די קירצערע זשאַנערס וואָס זײַנען באַשאַפֿן געוואָרן, ממש יש מאַין, במשך די לעצטע צען יאָר אַ דאַנק דעם אינטערנעט: בלאָגס, פּאָסטס (קירצערע שריפֿטן) אויף אינטערנעץ־שמועס־פֿאָרומס, אד"גל. די דאָזיקע זשאַנערס זײַנען פּאָפּולער, ניט עסטעטיש געשליפֿן, און וועלן מסתּמא ניט דערפֿירן צו קיין ווידער־אויפֿלעבונג פֿון בוכפֿאָרעמדיקער ליטעראַטור. ס´איז אָבער אַ טעות אָפּצושאַצן אַלץ לויט די קריטעריעס פֿון דער בוך־ליטעראַטור, ווײַל די קירצערע פֿאָרמעס האָבן זייערע אייגענע, גאָר באַזונדערע מעלות.

דאָ איז ניט דער פּלאַץ אַרײַנצוגיין אין אַ דיסקוסיע, וועלכע מדרגה אָדער זשאַנער ליטעראַטור איז „בעסער“ צי „ערגער“. אַזוי שפּעט אין דער געשיכטע פֿון ליטעראַרישער טעאָריע דאַרף מען סײַ ווי שוין אײַנזען, אַז אַ סך סתּירות באַלאַגערן אַזאַ צוגאַנג. לאָמיר פּשוט מודה זײַן, אַז דער דורכפֿאַל פֿון דער ייִדישער ביכער־פראָדוקציע איז אַ טראַגעדיע, נאָר פֿרייד קען מען אויך געפֿינען אין הײַנטיקן, פֿאַרצווײַגטן־פֿאַרוועבטן ייִדיש וואָרט. מע דאַרף כּסדר האַלטן פֿאַרן אויג ניט נאָר דער פֿאַרנעם פֿון דער אַבֿידה, נאָר אויך דאָס חשיבֿות פֿון די מעגלעכקייטן וואָס שטייען אונדז פֿאַר.

סאָציאַליזם

פֿישמאַן באַמערקט ווײַטער אַז דער סאָציאַליזם איז אַ מאָל געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדישער וועלטלעכקייט. פֿאַרן מחבר פֿון די שורות, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ סבֿיבֿה וואָס האָט ניט געלייגט דעם מינדסטן טראָפּ אויפֿן סאָציאַליזם, און – דערצו נאָך – אין אַן אַמעריקע וווּ אַפֿילו דאָס פּאַרעווע „ליבעראַל“ איז געוואָרן אַ גראָב וואָרט, איז שווער צו פֿאַרשטיין ווי מע קען זיך שטאַרק פֿאַרבענקן נאָך אַזאַ באַגריף. מסתּמא איז פֿישמאַן יאָ גערעכט, וואָס פֿאַר די וואָס זײַנען געשוווּמען אין ים פֿון אַמאָליקער וועלטעכקייט, איז אַזאַ אַבֿידה אַ שטאַרקער קלאַפּ. פֿאַרן נײַעם דור אָבער איז פּאָליטיק בכלל ניט דער פֿאַרכאַפּנדיקע לעבנספֿראַגע וואָס אַ מאָל. מע וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן, אַז פּאָליטיק איז נאָר איין נייטיקער עלעמענט פֿאַר אַ קולטורעלע באַוועגונג, און – נאָך מער – אַן עלעמענט וואָס קען זיך בײַטן לויטן פֿאַרלאַנג און צוגאַנג פֿון יחיד אָבער סובקולטור אין וועלכער מע געפֿינט זיך.

ווי אַ מיטגליד פֿון אומוויסיקן ייִנגערן דור, קען איך זאָגן אַז נאָכן סאָציאַליזם בענקט זיך ניט. אויף זײַן אָרט אָבער געפֿינט זיך אַ פֿאַשידן־מיניקער „מולטי־פּאָליטיקיזם“ וואָס קען צושטעלן – ווידער – נאָך מער געלעגנהייטן פֿאַר דער ייִדישער וועלטלעכקייט פֿון מאָרגן.

ייִדיש

דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. פֿאַראַן הײַנט ווייניקער ייִדיש־רעדערס וועלטלעכע ייִדן ווי ווען עס איז. דאָס איז אַוודאי אַ מציאות ניט אָפּצופֿרעגן. פֿונדעסטוועגן, און בהסכּם מיטן טאָן פֿון די דאָזיקע באַמערקונגען, קען מען זאָגן אַז דער חובֿבֿ־ייִדיש שטייט פֿאַר אַ פּאָר נײַע, ממש ניט־פֿאָראויסזעעוודיקע אַנטוויקלונגען – ברייטע, ליכטטיקע פֿענצטערס פֿון געלעגנהייט. דאָס ערשטע, פֿאַרשטייט זיך, איז דאָס צעוואַקסן זיך (און דאָס פֿאַרצווײגן זיך) פֿון אַ טויזנטער־קעפּיקן ציבור חסידים געבוירענע (און „געבערנדיקע“) ייִדיש־רעדערס. איז דאָס דען ניט אַ פֿאַנטאַסטישע סיבה אָנצוּווענדן אַ נײַעם קוק אויף אונדזער ייִדיש־אַרום?

והשנית, און מער קאָנטראָווערסיעל, דאַרף מען ערנצט באַטראַכטן דעם פֿאָרלייג פֿון דזשעפֿרי סאַנדלער אין זײַן נאָוואַטאָריש בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדישלאַנד“, וואָס דער הויפּט־חידוש דערפֿון קען אויסזען, אין פֿלוג, גאָר אַן אַנטוישונג: אַז מיר לעבן שוין וואָס שײַך ייִדיש אין אַ „פּאָסט־ווערנאַקולאַרער“ תּקופֿה, ווען דאָס רעדן ייִדיש איז ווייניקער וויכטיק, ווי דער ייִדיש־באַגריף אַליין.

אַרום און אַרום, צווישן די צוויי לכאורה־סתּירותדיקע טענדענצן, ווי יכין און בועז פֿון אַמאָליקן בית־המקדש, קען מען אויפֿבויען אַ ייִדישיזם וואָס שעפּט פֿון ביידע – סײַ פֿון דער זיכערקיייט און נאַטירלעכקייט פֿון אַ גערעדטן ייִדיש, סײַ פֿון דער אָפֿנקייט און מאָדערנקייט פֿון ייִדיש ווי אַ באַגריף.

סך־הכּל

דער סך־הכּל איז . . . אַז דער סך־הכּל איז נאָך ניט אונטערצוציִען. מע דאַרף אָבער געדענקען, אַז איין מענטשס קריזיס קען זײַן דער געלעגנהייט פֿון אונטערוואַקסנדיקן דור. לאָמיר האָפֿן, אַז סײַ דעם געלעכערטן מויער, סײַ די אָפֿענע פֿענצטערס וועט מען ניט פֿאַרקוקן.

דיכטער־שמיכטער

אָדער, אַ גרויסער פֿאַס פֿאַרצווייפֿלונג

איר ווייסט אַז איך בין אַ ייִדיש־פּאָעט. ווי צייטלין האָט געשריבן: אַ ווערטער־בעטלער אויף דער וועלטס בית־עולם. הײַנט איז דער בית־עולם גרעסער און די נדבֿות – ווייניקער. נאָר ניט דאָס בין איך אויסן. דאָס ערגסטע גייט ניט אין דעם, וואָס די לייענערס זײַנען ווייניק. איך פֿיל זיך נאָענט צו זיי – צו אײַך – און דער בלאָג דערמעגלעכט אַזאַ נאָענטקייט וואָס איז אין־לשער. עס גייט אויך ניט אין דעם, וואָס מיר פּאָעטן זײַנען אַ פֿאָלק צעזייט און צעשפּרייט, וואָס קוים איין מאָל אַ יאָר רעדן מיר איינער מיטן צווייטן.

ניין, דער גרעסטער חסרון איז דאָס, וואָס עס פֿעלט מיר קריטיק. איך האָב אַזאַ חבֿר, אַ וווילער, אַ קלוגער, אַ פּאָעט. ער האָט זיך אָנגעלייענט, ער איז אַ גראַדויִר־סטוענט אין דעם פֿעלד. ער איז אַרײַנגעטאָן אין דער ענגליש־פּאָעזיע־וועלט מיט לײַב און לעבן. און ווען איך לייען אים פֿאָר אַ ליד, ווייסט ער וואָס צו זאָגן.

דאָס הייסט, אַז ער רײַסט אַראָפּ מיט אַ קנאַק. ער זאָגט, ווען ס´איז דרעק.

ווען ייִדיש־פּאָעטן קומען זיך צונויף? ס´איז פּאַרעווע שמייכלען און וואָס־הערט־זיכס, גוט־אײַך־צו־זענס און ווי־אינטערעסאַנטס. אַאַאַאַאַ . . . כ´ווער אַנטשלאָפֿן.

וואָס וויל איך? איך וויל הערן: „מײַן שיטה איז בעסער. זײַנס איז ניט ווערט קיין אַרויסגעוואָרפֿענע צײַטונג.“ איך וויל הערן, „זי איז סימפּאַטיש נאָר אירע לידער טויגן ניט.“ איך וויל הערן: שלום בערגער? פֿע! זײַנע לידער? צווייט־ראַנגיקע.

און מיט איין וועגס וויל איך אָנווײַזונגען, ווי אַזוי כ´קען זיי פֿאַרבעסערן.

איך וויל עצות – שטאַרקע, אומפּשרותדיקע – וועגן וואָס איך זאָל טאָן כּדי צו שטײַגן אין חכמת־הפּאָעזיע.

צום בײַשפּיל: זאָל איך אַרויסגעבן מײַן ערשט „ביכל“ נאָר אויפֿן אינטערנעט? אָדער ווי אַן אמת ביכל? דעם צווייטן פֿעלט חשיבֿות – נאָר אויך לייענערס.

קול קורא במדבר: חבֿרה, איר זײַט אין דער היים?

דער נאָבעל און מערבֿ־אויסטראַליע

די מעשׂה איז אַזוי: צוויי וויסנשאַפֿטלערס האָבן פֿאָרגעלייגט אַ טעאָריע וואָס זייערע קאָלעגעס האָבן געהאַלטן פֿאַר שטות. ווי אַזוי האָבן זיי געפֿונען אַ תּיקון?

מײַן נײַ שטיקל פֿאַר דער אַלגעמיינער. צום באַדויערן איז דער טעקסט פֿאַרגרײַזט, נאָר איר קענט דורכאַקערן אויב איר האָט געדולד.

אַ פֿריילעכן יום ירושלים

כאָטש איך בין ניט זיכער פֿאַר וואָס.

ס´איז אזוי. כ´שטיץ מדינת־ישׂראל בכלל. (איך האַלט זיך ניט פֿאַר קיין ציוניסט, ווײַל כ´וווין ניט אין ישׂראל. כ´בין גיכער אַ שטאָלצער גלותיסט.) כ´האַלט אויך אַז די ווידער־פֿאַראייניקונג פֿון ירושלים איז געווען אַרום און אַרום אַ פּאָזיטיווע זאַך.

נאָר אַ נס? דאָס ווייס איך ניט. אײַ, וואָס אַ גרויסע צאָל חשובֿע רבנים, סײַ אין 1967, סײַ הײַנט, האַלטן עס פֿאַר אַ נס? עס שיקט זיך אָבער אַז אין יענע צײַטן פֿון נײַ־אויפֿגעקומענעם נאַציאָנאַליזם, האָט מען געלאָזט פֿאַרמישן די יוצרות – מיליטערישע הצלחה מיט אַ נס־מן־השמים. און לע"ד זײַנען דאָס געפֿערלעכע יוצרות צו מישן, ווי פֿײַער און בוימל.

האַלט איך ניט אַז יעדע הצלחה פֿון דער מדינה איז אַ נס, פּשוט דערפֿאַר, וואָס די מדינה איז אַ ייִדישע.

צוריקגערעדט, איז שוין אַן אײַנגעפֿירטע זאַך אין מײַן קהילה צו פּראַווען יום ירושלים. האָב איך הײַנט געזאָגט הלל . . . אָן אַ ברכה.

אָן קאָמענטאַרן. ממש אָן קאָמענטאַרן.

מיטוואָך אויף „אָפּראַ“
(פֿיר נ"מ, איי. בי. ס.)
אָפּראַ פֿאָרט מיט אלי וויזעל אין אוישוויץ.

וואָס הערט זיך? מע שערט זיך

כ´האָב קיין מאָל ניט געטרוימט אַז מײַן גאָלן זיך וועט זײַן נײַעס פֿאַר דער גאַנצער וועלט.

צײַט

אַ סדר נומערן וואָס באַשרײַבן וווּ מיר געפֿינען זיך אין צײַט. צום בײַשפּיל, זאָגט מען אַז די צײַט איז עלף דרײַסיק. דאָס מיינט אַז פֿון די שעהען פֿון טאָג זײַנען שוין אַריבער פֿון זיי אַ ביסל מער ווי עלף. די נומערן העלפֿן זיך אָריענטירן אין דער שטראָם פֿון אַ וועלט וואָס קען צעמישן.

צי איז דאָ עפּעס צײַטלעך וואָס מע קען טאַפּן מיט די הענט? עפּעס וואָס מע קען טײַער האַלטן פֿון דער קעלט, שטריקן אַ שאַליקל, געבן אַ שיסל יויך, מיטנעמען אויף אַ חתונה, לאָזן טאַנצן אַ האָראַ?

געוויינטלעך רעדט מען וועגן דיר, צײַט, נאָר באַווײַזסט זיך אונדז ניט פֿאַר די אויגן, ווי אַ גוסס וואָס ליגט אויבן אין בעט, קוים זשיפּענדיק, בשעת די בינען קרײַזלעך זיך זשומענדיקערהייט צווישן די שמעקעדיקע ביימער.

דער פֿרימאָרגן איז בלויז אַ הקדמה צום מיטאָג איז בלויז אַ דורכגאַנג צום אָוונט איז מערניט אַ וואָרט פֿריִער צום שלאָפֿן גיין.

בכל דור ודור חייבֿ אָדם לראות את עצמו כּאילו ער איז אַ בלום וואָס האַלט אין ווערן אָפּגעריסן פֿון די הענט פֿון אַ געליבטן.

ניט בײַצײַטנס, ניט אין צײַט, ניט מחוץ דער צײַט, נאָר טיף אינעווייניק אין אינגעווייד פֿון צײַט, די צײַטקישקעס אַרומגעפּלאָנטערט אויפֿן האַלדז ווי אַ פֿליישיקער ליי.

אַ סדר אָרגאַנען וואָס די מקובלים פּרוּוון פֿאַרסכהכּלען צו רמח, כאָטש יעדער וואָס איז אַ מאָל קראַנק געווען ווייסט אַז דער קײַמא־לן איז גיכער אַן אין־סוף.

אַ סדר ווידערגעבוירנס און ווידער־גסיסות, צײַט, איז פֿאַרשריבן אין אונדזערע תּנכן. אויף די ווענט פֿון אונדזערע בריסט.

געפֿאָרן

אַ משכּן אויף רעדער.
די שויבן וויקלען אויף
אַן אימאַזשן־ווינדל
און דײַן שטעכיקער שנאָב
מלעט, דורך און דורך דער לופֿט
דעם אומבאַשניטענעם טאָג.

גמטריא

ל"ג בעומר = בלאָג בײַ מיר

אַ נײַע אַנטאָלאָגיע פֿון סוצקעווערס לידער

איך קען ניט זיך ניט דערמאָנען אַ צײַט ווען איך זאָל זיך אַזוי האָבן דערפֿרייט איבער אַ ליטעראַרישע נײַעס, ווי איבער דער אַנטאָלאָגיע פֿון סוצקעווערס לידער אונטערן טיטל „כּינוס דומיות“ (אַ פֿאַרזאַמלונגען פֿון שטומקייטן). זיך דערוווּסט וועגן בוך האָב איך דורכן נײַעם נומער אויפֿן שוועל (אַליין כּדאַי צו קויפֿן און לייענען), וואָס נעמט אַרײַן אַ רעדע פֿון דוד ראָסקעס לכּבֿוד אַבֿרהם נאָווערשטערנס באַקומען פּראָפֿעסור.

בקיצור: כ´האָב זיך אַ לאָז געטאָן צום קאָמפּיוטער און צעבײַטלט זיך אויף דער סומע פֿון 66 ש"ח פּלוס שיקגעלט. אַפֿילו דאָס בוך נעמט אַרײַן נאָר איבערזעצונגען אויף עבֿרית, און די אַלע לידער האָב איך שוין אין זייערע אָריגינאַלן, איז כּדאַי צו לייענען די פֿאַרטײַטשן, וויסן ווי אַזוי פּאָעזיע אויף ייִדיש ווערט פֿאַרעבֿריתעט.

אויף דער דריטער האַנט מיט די שיאַמענער בודאַס

זונטיק זײַנען מיר געגאַנגען אויף אַ קורצער רײַזע אין שיאַמען, אַ שיינע שטאָט אויף די ברעגן פֿון דעם דורכגאָס צווישן דרום־כינע און טײַוואַן, אַ לאָקאַל פֿון דער עקאָנאָמישער „נײַער“ כינע. צווישן אַנדערע בין איך געווען צום ערשטן מאָל אין אַ בודיסטישן טעמפּל.

קהל איז געווען גוט אויפֿגעלייגט, דורכגייענדיק־זיך צווישן טרעפּ, בודאַס, תּפֿילה־זאַלן, און קליינע קראָמען וואָס פֿאַרקויפֿן בודיסטישע תּשמישי־קודשה: דינע רויטע ליכטלעך וואָס מע צינדט אָן בײַ היפּשע פֿײַערן (מיר האָבן דאָס מיידעלע אָפּגעפֿירט אין אַן אַנדער ריכטונג, מיר זאָלן ניט הערן וועגן איר מורא די גאַנצע רײַזע). מע קויפֿט אויך צעטלעך, אײַנגעראַמט אין זילבער, גאָלד, אָדער רויט, וואָס מע פֿאַרברענט ווי אַ קרבן דער בודאַ.

איין גרויסע פּלאַקאַט אויף אַ וואַנט, פֿאַרשריבן מיט סימנים. נעמען, דאַכט זיך, פֿון בעלי־נדבֿות.

ס´איז אַ פּשוטער זונטיק, און דער טעמפּל איז פֿול ווײַל דער עולם האָט פֿרײַע צײַט פֿון דער אַרבעט עולה צו זײַן אַהער. איז די אַנטמאָספֿער אַ יום־טובֿדיקער, נאָר ניט צוליב אַ קאַלענדאַר־געשעעניש. סתּם צוליב דער ליבשאַפֿט פֿון אַ פֿאָלק צו זייער גאָטעסדינסט.

דער ייִד אין מיר טוט אַ פֿרעג: עבֿודה־זרה צי מינהג אַבֿותיהם?
דער מענטש אין מיר פֿרעגט: וועמען אַרט עס?
דער פּאָעט וואָס כ´פּרוּוו צו זײַן שרײַט „נאָך! נאָך!“ און שטופּט זיך נעענטער צו צו די פֿיל־הענטיקע בודאַס.

נאָר אַז דאָס מיידל קוקט אָן די בודיסטן, און טוט אַ זאָג אַזאַ: זיי דאַווענען! קען איך דאָס ניט אַדורכלאָזן. ניין, זאָג איך, זיי טוען תּפֿילה.

הלוואַי זאָלן מיר דאַווענערס אויך טוען תּפֿילה. און הלוואַי זאָל איך זײַן אַ מבֿין אויף אַזאַ טשיקאַוועס פּשוט־און־פּראָסט צוליב
דער פֿילפֿאַרביקייט, ניט צוליב איר תּפֿילה־מדרגה.

אַ שמועס אין שפּיטאָל -- אונטערגעהערט

מיטאָג מיט די רעזידענט־דאָקטוירים פֿון פֿודזשיאַנער אָנוווּקס [קאַנסער]־שפּיטאָל.

א: יענער אַמעריקאַנער איז אַ וועגעטאַריער.

ב: וואָס הייסט?

א: ער עסט נאָר גרינסן.

ב: נאָר גרינסן? וואָס איז מיט פֿלייש?

א: ער עסט ניט קיין פֿלייש. דאָס איז דאָך דער טײַטש פֿון „וועגעטאַריער“.

ב: וואָס האָט ער צו עסן?

א: זעסט? ער עסט גרינסן מיט רײַז.

[דײַן נאַראַטאָר דערלאַנגט זיך נאָר אַ פּאָרציע געפּרעגלטע קרויט מיט קנאָבל.]
א: און צוויי פאָרציעס גרינסן! אַ וווּנדער!

ב: נאָר גרינסן. גיי ווייס!

א: און מיט עסן־שטעקעלעך אויך.

ב: אַן אַמעריקאַנער, האָסט געזאָגט?

המקום ינחם אתכם

כ´בין דאָך אין כינע און כ´האָב זיך דערוווּסט דורך דעם ניו־יאָרק טײַמס, נאָר כ´האָף אַז מײַנע סאַטמער לייענערס וועלן מער ניט וויסן פֿון קיין צער. אפֿשר קענען די צוויי צדדים אַוועקלייגן די מעסערס פֿאַר כאָטש איין שלושים.

אַסותא ליתא

מאַנדאַרין־כינעזיש איז דער כּלל־שפּראַך פֿון כינע, נאָר דער אַרויסרעד בײַט זיך לויטן ראַיאָן. כ´האַלט עס פֿאַר פאָעטיש וואָס אין פֿודזשאָו, וווּ כ´בין איצט, זאָגט מען שׂין וווּ די ביידזשינגער זאָגן שין. מיט איין וואָרט: די ליטוואַקעס פֿון
כינע.

נאָך עפּעס אַ טשיקאַוועס: דאָ זאָגט מען גאָרניט ווען מע גיט אַ נאָס. קיין „צו געזונט“, קיין „זײַ געזונט“ (ווי די רוסישע ייִדן זאָגן), קיין גאָרניט. דאָס שטילשווײַגעניש איז עפּעס אַ מחייה.

באַגאַזש

מײַן פֿרוי זאָל לעבן פֿירט אַליין אַ בלאָג וועגן פֿודזשאָו. אָט וואָס זי שרײַבט:

ווען מיר האָבן זיך פֿאַרפּאַקט אויף אַהערצופֿאָרן האָב איך געהאַט אַ חשד אַז מיר נעמען אזוי פֿיל זאַכן פֿאַר אונדזער זעקס־וואָכיקן וויזיט ווי כינעזער משפּחות פֿאַרניצן אין איין קײַלעכיק יאָר. שוין געקמען צו פֿאָרן בין איך זיכער דערפֿון. דער מאַן וואָס האָט אײַנגעאָרדנט שלומס אַרבעט און אונדז באַגעגנט בײַם אָנקומען איז געווען שאָקירט – כאָטש אויף אַ העפֿלעכן אופֿן – פֿון אונדזערע צוויי גרויסע טשעמאָדאַנעס, איין גרויסן דאָפֿל, און פֿיר גרויסע האַנט־פּעק. אַוודאי האָט דאָס אַלץ אַרײַנגענומען הונדערט ווינדלען, פֿינף פֿונט מצה און דרײַ פֿלאַש ווײַן.

מיר וווינען אין אַ דירה מיט צוויי שלאָפֿצימערן אויפֿן 17טן שטאָק פֿון אַ מאָדערנעם וואָלקן־קראַצער אין צענטראַל־פֿודזשאָו. ווען ניט דער גרוילעכער נעפּל וואָס הענגט איבער אַלץ וואָלט דער אויסקוק געווען אַ פּרעכטיקער. על־פּי כינעזישע סטאַנדאַרטן איז דער בנין אַ לוקסוסדיקער. ס´רובֿ כינעזער וווינען אין מיאוס־ומאָוסדיקע זעקס־שטאָקיקע צעמענטשע געבײַדעס אָן ליפֿטן. מיר וווינען אין אַ 800-900 קוואַדראַט־פֿוס, נישקשה לויט ניו־יאָרקער מדרגות פֿאַר אַ משפּחה פֿון דרײַ־פֿיר אירע. כ´האָב אַ חשד אַז אַזאַ אָרט קלעקט אויף אַ כינעזישער משפּחה פֿון זעקס מענטשן: זיידע־באָבע, טאַטע־מאַמע און צוויי קינדער . . . מיר האָבן הייסע וואַסער אַ גאַנץ מעת־לעת (ממש אַ גדולה אין די ערטער), אַ קליינעם פֿרידזשידער, און אַ וואַשמאַשין. פֿאַראַן צוויי באַלקאָנען, איינער סתּם און איינער פֿאַר וועש. ניטאָ קיין טריקן־מאַשין, דאַרף מען דאָרט אַוועקהענגען די קליידער. . . . דער וואַשמאַשין האַלט אַ דרײַ טעג וועש און דער פֿרידזשידער אויך אַזוי פֿיל עסן. דאַרף מען וואַשן וועש און אײַנקויפֿן יעדע דרײַ טעג צום מערסטנס.

גענומען אין באַטראַכט דאָס באַגרענעצט אָרט האָבן מיר יאָ מיטגענומען צו פֿיל זאַכן. מיר אַמעריקאַנער פֿאַרמאָגן צו פֿיל. מיר עסן און ניצן צו פֿיל. אין דער דירה איז פֿאַראַן איין מיסטקערבל. איינס. אין דער קיך. מסתּמא פֿאַר עסנוואַרג. מן־הסתּם לאָזן מיר אַרויס די מערסטע מיסט אין סאַמע בנין, און מיר זײַנען דאָך די ווייניקסטע מענטשן. פֿאַראַן האַנטעכלעך פֿאַר וואַשן כּלים און ווישן דעם טיש אַנשטאָט שוואָמען וואָס מע וואַרפֿט אַרויס. די קינדער פֿירט מען פֿריִער אַראָפּ פֿון די ווינדלעך ווײַל אַרויסוואַרף־ווינדלען זײַנען פּשוט שווערער צו באַקומען, און טײַערער. מע ניצט נאָזטיכלעך, ניט טישוס. . .

פֿון די לאַנגע נסיעות האָב איך אָפגעלערנט אַז כ´דאַרף האָבן ווייניקער זאַכן – ניט צוליב דער נאַטור־סבֿיבֿה נאָר צוליב עסטעטיק. איך וויל ניט אָנגעלאָדן ווערן טאָג־אײַן טאָג־אויס מיט אַזוי פֿיל באַגאַזש..

פֿון דער טאַנג־דינאַסטיע

צוויי כינעזישע לידער

דרך אַ גרופּע מעדיצין־סטודענקעס.

נאַכטגעדאַנק
לי בײַ

בײַ מײַן בעט אַ שײַן צופֿוסנס.
אַ ספֿק צי ס´איז שוין אַ פֿראָסט.
כ´הייב דעם קאָפּ: לבֿנה־שײַן.
כ´לאָז זיך אַראָפּ און ס´בענקט זיך אַהיים.

אַ פֿרילינג־פֿרימאָרגן
מענג האַאָראַן

ס´ווילט זיך ניט שלאָפֿן דעם פֿרילינג־פֿרימאָרגן,
אומעטום הערט זיך אַ פֿייגל־צוויטשערײַ.
נאָר דער ווינט פֿון דער שטורעמדיקער נאַכט.
וויפֿל צעבראָכענער צוויט געפֿאַלן?

אַ לינגוויסטישן קפֿיצת־הדרך

וועגן לערנען זיך אַנדערע לשונת בין איך באמת אַן אידעאַלסט. די עצם געוווינהייט פֿון צוהערן זיך צו יענעמס קלאַנגען און אויסדרוקן קען זײַן לפֿי עניות דעתּי אַ לינגוויסטישן קפֿיצת־הדרך צו בן־אָדם־לחבֿרו. כינעזיש אין דעם פּרט פֿאָדערט אַ באַזונדערן אויפֿמערק. ניט נאָר די ווערטער דאַרף מען אײַנהערן נאָר די פֿאַרשיידענע טענער. און – פֿאַרקערט – ס´איז נאָך אַ בולטערער באַווײַז פֿון די פֿרײַנדלעכקייט פֿון די דאָיִקער כינעזער, וואָס זײַנען גרייט געדולדיק אָפּצוהערן מײַן מי־יודע־וויפֿלטן פּרוּוו ריכטיק אויסצורעדן דעם פּשוטסטן פֿאָנעם. כּמעט קבלהדיק, אַזאַ טיפֿע פֿאַרבינדונג צווישן צוויי ווײַט אַנדערע מענטשן וואָס לאָזט זיך שאַפֿן דורך קלאַנגען פֿון צוויי לשונות.

נאָך אַ שמועס מיט כינעזער מעדיצין־סטודענטקעס.

שאלה: וואָס איז אײַער מיינונג פֿון ישׂראל?

תּשובֿה: די ייִדן זײַנען זייער קלוגע.

שאלה: ניין, פֿאַראַן אַ פֿאָלק, ייִדן, און אַ לאַנד, מדינת־ישׂראל. וואָס מיינט איר פֿון לאַנד ישׂראל?

תּשובֿה: יעדעס לאַנד איז אומאָפּהענגיק און האָט אַ רעכט אַנדערע לענדער זאָלן זיך ניט מישן אין זײַנע אינערלעכע ענינים?

שאלה: „יעדעס לאַנד איז אומאָפּהענגיק“ – ווי טײַוואַן?

תּשובֿה: דאָס איז אַנדערש, ווײַל ס´איז פֿאַראַן נאָר איין כינע אויף דער וועלט.

גרויסער ווײַסער גולם

איך בין דאָ אין כינע כּדי אויסצופֿאָרשן דעם מאָגנראַק (בויך־קאַנסער), ד"האויסצוגעפֿינען פֿאַר וואָס יענע קרענק איז אַזוי ווײַט פֿאַרשפּרייט בײַ די כינעזער אין דעם ראַיאָן: פֿוזשיאַן. מיר וועלן זײַן זעקס וואָכן אין פֿודזשאָ, אַ שטאָט פֿון אַ פֿינף־זעקס מיליאָן נפֿשות אין פֿודזשיאַן־פּראָווינץ. אָנגעהאָדעוועט מיט געלט פֿון טײַוואַנער אינוועסטאָרן, איז פֿודזשאָ אַ שטאָט פֿול מיט פֿענסי וואָלקן־קראַצערס און עלעגאַנטע רעסטאָראַנען, כאָטש דער לעבנס־ניוואָ איז נאָך אַלץ היפּש נידעריקער ווי אין אַ שטאָט פֿון אַזאַ גרייס אין די פֿש"אַ.

דאָ האָב איך אַראָפּגעצויגן פֿון זיך מײַן אַלטן נאָמען, שלום ב"ר זכריה, און אָנגענומען אַ נײַע אידענטיטעט: דער גרויסער ווײַסער גולם. וווּ נאָר איך גיי טרעף איך אָן אויף די פֿאַרגלאָצטע אויגן פֿון פֿאַרשטוינטע פֿודזשאָער תּושבֿים, וואָס דאַרפֿן מיך אָנקוקן צוויי און אַפֿילו דרײַ מאָל כּדי צו פֿאַרזיכערן אַז די ראיה האָט זיי ניט פֿאַרנאַרט. נאָר אָט בין איך, זעקס פֿוס צוויי אינטשעס די הייך, מיט עפּעס אַ שטיק שטאָף אויפֿן קאָפּ, ווי אַ צירק־אַטראַקציע פֿאַרבלאָנדזשעט אין „מיטעלן מלכות“.

די רעאַקציעס זײַנען פֿאַרשיידנאַרטיקע. יעדן טאָג גיי איך צו דער אַרבעט אין פֿודזשיאַנער פּראָווינץ־שפּיטאָל, וווּ איך העלף זאַמלען די רעקאָרדן פֿון יענע פּאַציענטן מיט מאָגנראַק און זיי אַרײַנקלאַפּן אין אַ באַרעכן־טאַבעלע. ס´איז באמת ניט קיין סעקסי אַרבעט. די גרעסטע הנאָה קומט אָבער פֿון די מעדיצין־סטודענטן, אין יענעם צימער מיט די פּאָליצעס פֿול מיט ברוינע מאַנילאַ־פּאַפּקעס, וואָס פֿאַרטײַטש די אינפֿאָרמאַציע אויף ענגליש. זיי זײַנען לעבעדיקע פֿרויען, פֿול מיט שאלות וועגן אַמעריקע. צי פֿאַרמאָג איך אַ ביקס? צי האָב איך אַ מאָל געשאָסן מיט אַ ביקס? איך ווייס ניט צי זיי גלייבן מײַן איסגעשפּראָכענעם לא־מיט־אַן־אַלף, און מײַן זאָג אַז מײַן צוגאַנג צו דער ביקסן־פּאָליטיק איז מסתּמא גלײַך מיט זייערס. איך טו זיי אַ פֿרעג, צי זיי מעגן קריטיקירן זייער כינעזישע רעגירונג.

זײַנען זיי אַנטשוויגן געוואָרן. „וועגן אַלץ מעגן מיר רעדן“, האָט איינע, אַ זשוואַווע און חנעוודיקע, אַ זאָג געטאָן, „נאָר דאָס ניט. מע טאָר ניט. דאָס קענען מיר רעדן שפּעטער צווישן אונדז אין אינטערנאַט.“
יעדן אין דער פֿרי דערהערט מען דורכן פֿענצטער ווי אַ הילכער טומלט מיט פּאַטריאָטישע לידער, ווײַל קעגן איבער געפֿינט זיך אַן אונטערמיטלשול.
* * *
דאָס אַלץ איז אָבער גאָרניט אין פֿאַרגלײַך מיטן שטורמישן אויפֿנעם וואָס ס´האָט געטראָפֿן ביילע־נחמהן, מײַן צוויי־יאָריק טאָכטערל, אַ ווײַסינקע. ניט וואָס איך האַלט דאָס פֿאַר וויכטיק – נאָר די כינעזער, דאַכט זיך, יאָ. זונטיק האָבן מיר געקלעטערט אויפֿן „פּויק־באַרג“, אַן אָרטיקע טשיקאַוועס און אַ פּאָפּולערער פּלאַץ פֿאַר אַ געזונטן (זייער אַ געזונטן) שפּאַציר. איין מאָל אויפֿן באַרג איז ביילקע געוואָרן דער סטאַר. מע האָט געסמאָטשקעט מיט דער צונג, געקוועלט, אָנגרירט איר פּנימל, געפּרוּווט פֿאַרפֿירן מיט מיידעלע אַ שמועס אויף כינעזיש, וואָס זי קען (נאָך) ניט. מע האָט זי שיִער ניט גענומען אויף די הענט. צוויי קינדער האָבן ספּאָנטאַן געשאָנקען איר מתּנות – גאָרניט אַזוי טײַער, נאָר באמת אַן איבערראַשונג. מיר האָבן מורא דער אויפֿמערק זאָל איר ניט פֿאַרדרייען דעם קאָפּ. און וועגן דעם – מער שפּעטער, ווען איך שרײַב וועגן איר כינעזישן קינדערגאָרטן, מיט די נאַכט־טעפּעלעך פֿאַר מיידלעך און . . . די וואַנט פֿאַר ייִנגלעך. ממש ווי אַ חדר פֿון די אַלטע גוטע צײַטן.
* * *
ביז שפּעטער. „זײַ־דזשיען“, ווי מע זאָגט דאָ.

א גוטע וואך פון כינע

פשוט א גרוס צו זען צי כ'קען בכלל פאסטן פון הינטערן יאמשענער פירהאנג. נאך שפעטער.

עדות המזרח

מאָנטיק פֿאָרן מיר קיין כינע. מיר זײַנען אויפֿגעפֿרעסט פֿון נערוועזקייט. כ´וואָלט געזאָגט תּהילים ווען (א) כ´וואָלט געהאַט צײַט און (ב) כ´בין דער טיפּ צו בראָקן תּהילים. (אין אַן עת־צרה געפֿעלט מיר בעסער אָנצושרײַבן אַ ליד אָדער לערנען אַ בלאַט גמרא.)

אַזוי צי אַזוי: באַלד פֿאָרן מיר. כ´וועל שרײַבן ווען מיר קומען אָן אי"ה.

במקום שלח־מנות

איך וואָלט געוואָלט געבן שלח־מנות לכל אחד ואחד פֿון מײַנע חשובֿע לייענערס. די גרענעצן פֿון צײַט און שטח זײַנען אָבער נאָך ניט אָפּגעווישט, אַפֿילו לשם מיצוות ראָזשינקעס־און־המן־טאַשן. זאָל אײַך זײַן צו געזונט די פּאָר פּורים־לידער וואָס איך לייג אַרײַן צוזאַמען מיט די גוטע זאַכן. (ענגלישער נוסח דאָ.)

אַ פֿריילעכן פּורים פֿון שלום, סעלעסט און ביילקע!

פּלענטי סיבות צו עד־דלא־ידען.
וואָס איז דער ציל פֿון בלײַבן ניכטער?
רעלסן פֿירן דעם אייבערשטנס באַן.
ייִדן פֿאָרן לאַנגזאַם, גיכער,
מפּלה־צו צי קיין נצחון.

"פּורים ניכטער, אַ גאַנץ יאָר שיכּור“ –
ווי דערלויבט מען זיך די משקה?
ראָם איז ביליק, י"ש איז ביליקער.
יללה, זאָל שוין זײַן געטרונקען
מיים־חיים און עפּעס שטאַרקערס.


ברכות חג פורים שמח משלום, סלסט, וביילע נחמה!

פחד ומורא. רוממו יד מרנא,
פרעתם – והיכיתה רוזניהם. ייחוסך מציל.
פסחנו ומרדנו, יועצנו, מנודים.
פיללנו וראינו. רעדנו. ילדתה מתת.
פשט ודרשנו. רמז – ישאיר מרומז.
פשרנו וחוגגים. רישומנו: יין, מנות.

עס פֿעלט דאָך וואָס צו לייענען

אַ פֿרישער נומער דער באַוועבטער ייִד, מיט מחברים פֿון רוסלאַנד און פֿון חרדילאַנד. האָט הנאָה.

איר ווייסט אַוודאי, אַז כ´וואָלט אַזוי שטאַרק געוואָלט האָבן אײַערע באַמערקונגען וועגן דעם צי אַנדערע נומערן, פֿאָרגעלייגטע טעמעס, וכו´.

מזל טובֿ (אונדז)

כ´קען ניט זאָגן אַז ס´איז ניט אַ מאָדנער קאָנקורס. אויף די כּתבֿ־ידן איז (אויף וויפֿל איך ווייס) קלאָר געשטאַנען די נעמען פֿון די שרײַבערס. און אויפֿן זשורי זײַנען געזעסן פֿרײַנד און אַפֿילו קרובֿים פֿון די פּרעמירטע. אַ קאָנקרעטער משל פֿונעם זאָג, אַז אַלע ייִדן זײַנען איין משפּחה.

סײַ ווי סײַ: מזל־טובֿ די געווינערס פֿון פֿאָרווערטס־קאָנקורס. דאַכט זיך גם אַני בתוכם.

אָט וואָס כ´האָב אַרײַנגעשיקט.

* * *

אַ גרוס פֿון אַלטן פֿאָרווערטס־בנין
פֿון אַ נײַעם איסט־סײַדניק
[אַ פֿירלייג פֿאַרן פֿאָרווערטס־קאָנקורס]

פֿון שלום בערגער

מע זאָגט אַז ייִדישקייט קען מען איבערטראָגן פֿון איין אָרט אין אַ צווייטן. זי איז פּאָרטאַטיוו, ווי אַ צעל־טעלעפֿאָן. דאָך, זײַנען דאָ געוויסע ערטער מחוץ־לאָרץ וואָס זײַנען אַזוי געדיכט באַוואַקסן מיט געדעכענישן, אַז ס´איז אוממעגלעך ניט צו שפּירן עפּעס גײַסטיקס. קען מען דאָס רופֿן קדושה אַפֿילו אין די תּפֿוצות?

דאָס איז אַ הקדמה צו די געפֿילן וואָס שווימען אויף אין מיר ווי אַ נײער אײַנוווינער פֿון דער איסט־סײַד. כ´בין ניט קיין אויטאָריטעט אויף דער לאַנגער און רײַכער געשיכטע פֿון מײַן נײַעם געגנט. כ´בין פּשוט־און־פּראָסט אַן תּשובֿ וואָס האָט זיך דאָ ניט־לאַנג באַזעצט און איז פּריטשמעליעט געוואָרן פֿון די אָפּקלאַנגען פֿון אַמאָל וואָס ער דערהערט אויף טריט און שריט.

איך וווין אויף איסט־בראָדוויי, לעבן סוערד־פּאַרק. יענער זאַץ איז שוין אָנגעפּיקעוועט מיט שרײַבערס און זייערע שאַפֿונגען, מיטן חוזק־גאָרטן משה־לייב האַלפּערנס און די אידעאָלאָגישע דעבאַטעס צווישן איסט־בראָדוויִי און יוניאָן־סקווער. דאָ האָט פּולסירט אַ לעבן, און יענע לעבן (זאָגן די בעלי־שאַבלאָנען) פּולסירט שוין ניט מער.

דאָס איז אמת, נאָר בלויז אויף אַ טריוויאַלן אופֿן. יעדע לעבן בײַט זיך, אַנדערש ווערט עס סטאַטיש און במילא טויט. די קאַפֿעטעריע באַשעוויסעס האָט זיך פֿאַרמאַכט, די צײַטונגען אויף דער גאַס זײַנען איינציקווײַז אַוועק ביז נאָר איינע, דער אַלגעמיינער זשורנאַל, איז געבליבן אויף זײַן אָרט. (דעם אַלטן פֿאָרווערטס־בנין האָט געקויפֿט אַ כינעזישע פֿירמע וואָס וועט אים קאָנווערטירן אין לוקסוס־דירות.) די ייִדישע קהילה פֿון דער איסט־סײַד איז שוין ניט דאָס, וואָס זי איז אַ מאָל געווען.

לאָמיר אָבער מאַכן אַ טריט־אָפּ און באַטראַכטן דעם געגנט פֿון דער ווײַטנס, מחוצן ענג־ייִדישן פּערספּעקטיוו. במשך די לעצטע צוואַנציק יאָר האָט ער זיך פֿולשטענדיק איבערגעמאַכט. די ייִדישע מאַסן־באַפֿעלקערונג, וואָס האָט שוין אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ אין די נאָך־מלחמהדיקע יאָרן, איז נאָך אַלץ פֿאַראַן, כאָטש בלויז אין שפּורן און אינדזלען, ווי סאַזשלקעס נאָכן רעגן. אַפֿילו די שפּאַנישע – פּינקטלעכער געזאָגט, די פּוערטאָ־ריקאַנער – וואָס באַהערשן אויך דעם געגנט זינט די 1950ער ווערן ווייניקער. און ווער פֿאַרנעמט דאָס אָרט וווּ עס גייען אָפּ די צוויי אויבן־דערמאָנטע גרופּעס? די פֿירמע טשײַנאַטאַון ענד קאָמפּאַני, וואָס צעשפּרייט זיך איבער יעדער גאַס און אין יעדן ווינקל אַרײַן, אויף יעדן בוי־אָרט וואָס שמעקט מיט פֿרישן זעגעכץ און בײַ די הינטערטירן בײַ רעסטאָראַנען, וווּ עס רינט אַרויס אַ פּיקאַנטע ריח פֿון „כינעזישע“ (לויט אונדזערע אומפינקטלעכע מערבֿ־טערמינען) מאכלים.

מיט אַנדערע ווערטער: מע קען איבערגעבן דעם דאָזיקן מצבֿ פֿון דער ייִדישער איסט־סײַד אויף טערמינען וואָס זײַנען דעם ייִדן שוין באַקאַנט, אַפֿילו אײַנגעבאַקן אין האַרצן, מדור־דורות. די כינעזשער זײַנען געוואָרן דאָס רובֿ, און מיר זײַנען געוואָרן דער מיעוט. אײַ, מיר זײַנען פֿריִער אויך געווען אַ מיעוט? יאָ, נאָר די היגע ייִדישע קאָנצענטראַציע האָט געשאַפֿן אַזאַ מין רובֿ שבמיעוט, אַ געדיכט באַפֿעלקערט ייִדישער געגנט וואָס האָט געשעפּט כּוח פֿון זײַנע מאַסן. איצט, צוליב דער ווייניקער קאָנצענטרירטער ייִדישער קהילה און דער אויפֿשטײַג פֿון די כינעזער, זײַנען מיר געוואָרן אַ מיעוט־שבמיעוט. און דער שׂכל איז מחייבֿ אַז דורכן לאַנגן ייִדישן גלות האָבן מיר זיך אָפֿט מאָל געפֿונען טאַקע אין אַזאַ מצבֿ, ווי דער הײַנטיקער מצבֿ אויף מאַנהעטנס איסט־סײַד – ניט אייגענע בעלי־בתּים איבער אונדזער קוואַרטאַל אָדער געטאָ, ניט באַהערשערס פֿון אייגענעם לאַנד אָדער טעריטאָריע, נאָר אַ פֿאָלק וואָס וווינט בשכנות מיט אַנדערע, ווי אַ מיעוט וואָס מוז זיך אַן עצה געבן מיטן רובֿ אָן דעם כּוח פֿון מאַסן־באַפֿעלקערונג.

דער דאָזיקער אַלט־נײַער צושטאַנד ברענגט מיט זיך סײַ גרויסע חיסרונות, סײַ געוויסע מעלות. די חיסרונות זײַנען גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, און זיי דערקלערן פֿאַר וואָס אַ צאָל ייִדישע משפּחות האָבן זיך אַרויסגעקליבן פֿון געגנט און באַזעצט זיך אין מער גינציקע טיילן שטאָט, למשל אויף דער וועסט־סײַד אָדער אַזש אין ניו־דזשוירזי. ווייניקער ייִדן הייסט ווייניקער כּשרע געשעפֿטן, ווייניקער אַנשטאַלטן, ווייניקער שולן. מיט איין וואָרט – ווייניקער ברירות.

די מעלות זײַנען מסתּמא שווערער זיך פֿאָרצושטעלן פֿאַר די, וואָס וווינען שוין זייער גאַנץ לעבן אין אַ ייִדישן געגנט, קל־וחומר אַ ייִדישע שטאָט ווי (טיילן) ניו־יאָרק אָדער אַ ייִדיש לאַנד. ס´איז אַזוי: ס´איז גוט צו וווינען צווישן גוייִם. דאָס קען מען אַוודאי נאָר זאָגן אין אַ לאַנד וואָס איז אַ „מלכות־חסר“, אַ גוטוויליק לאַנד ווי אַמעריקע, וואָס לעבט און לאָזט לעבן און דערלאָזט ניט (קיין סך) אומטאָלעראַנץ. דעם דאָזיקן פֿאַקט, אַז ס´איז גוט צו לעבן צווישן ניט־ייִדן, קען מען נאָר פֿאַרשטיין אַזוי פֿרי אין 21סטן יאָרהונדערט, ווען די וועלטלעכע ייִדישע קהילה האָט זיך שוין כּמעט ווי צעדריבלט אויף פּיץ־פּיצלעך. אין אַזאַ פֿאַל דאַרף מען צוקומען צו גוייִשע שכנים צו זײַן אַ מבֿין אויף דער וויכטיקייט פֿון אַן אייגענער קולטור. נאָר ווען מע וווינט בשכנות מיט אַנדערע פֿעלקער קען מען דערקענען דעם אמתן ווערט פֿון דער אייגענער ירושה. נאָר ווען מע זעט די שמאָלקעפּיקייט פֿון יענע קען מען זיך שטרענג היטן פֿאַר אייגענע כניאָקעס. און נאָר ווען מע זעט יענעמס מעלות (די מעלות פֿון קאַטויליקן, קריסטן, מוסולמענער, און סתּם גוייִם אָן אַ רעליגיעזן גלויבן) קען מען פֿאַרשטיין, אַז ייִדישקייט טאָר זיך ניט באַגרונטעווען אויפֿן סמך פֿון אַנטי־גוייִשקייט, נאָר וואָדעם – ווי אַ פּאָזיטיווער אויסדרוק פֿון אַ ייִדישן תּוך.

אַז איך קוק אָן די כינעזישע סימנים פֿון די איסט־סײַד־שילדן, זע איך סײַ אַ בײַ מיר אומבאַקאַנט לשון, סײַ אַ גילגול פֿון די אַלטע ייִדישע אויפֿשריפֿטן וואָס זײַנען דאָ־הי אַ מאָל געהאָנגען. יעדער רובֿ און מיעוט שרײַבט־אויף אַן אייגענעם פּינקס אויף טיר־און־טויער, און אונדזער כראָניק, ווי ייִדן אויף דער הײַנטיקער איסט־סײַד, דאַרף מען נאָך אַלץ אָנשרײַבן.

נוצלעך פֿאַר קינאָ, הערמאַן מעלוויל און אַרטסקראָל

לערנט זיך שוין ענגליש מיט דעם אינטערנעץ־ווערטערבוך פֿון רפֿאַל פֿינקל. ווען מע קלאַפּט אַרײַן מאַמע־לשון דאַרף מען זיך באַניצן מיט ייִוואָ־טראַנסליטעראַציע (דאָס הייסט, ייִדיש אויף ענגלישע אותיות), נאָר ס´איז כּדאַי דאָס צו קענען סײַ ווי.

נאָר פֿינף ספֿרים

[שוין געשטעלט די זעלבע פֿראַגע אויף מײַן בלאָג בלעז, נאָר איר זײַט די אמתע חבֿרה. מײַן הן שלי.]

כ´וועל אי"ה באַלד פֿאָרן אין כינע. (עס וועט אײַך שוין מסתּמא נמאס ווערן פֿון מײַנע פֿאָרפּלענער.) מוז איך לאָזן די ספֿרים אין דער היים. מײַן פֿראַגע צו אײַך: ווען איר וואָלט געקענט מיטשלעפּן נאָר פֿינף ספֿרים (אָדער סתּם ביכער) וועלכע וואָלט איר גענומען? לאָמיר זאָגן אַז ש"ס און תּנך זײַנען איין ספֿר.

אַ שפּיל אַזאַ

רחל בוימוואָל

אין דער אַלטער קינדערשפּיל
פֿלעגן שפּילן גרויס און קליין:
ס´איז פֿאַרווערט צו זאָגן „יאָ“,
ס´איז פֿאַרווערט אויך זאָגן „ניין“.

אויך די ווערטער„ ווײַס“ און „שוואַרץ“
ווערן טאָרן ניט דערמאַנט.
כאַפּט אַרויס זיך אַזאַ וואָרט,
דאַרפֿסטו צאָלן מיט אַ פֿאַנט.

אומגעפֿער אין אָט דער שפּיל
שפּיל איך ווען איך שרײַב אַ ליד.
„שטערן“, „דעמערונג“ און „בלענד“
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.

ווען עס נעמט די זון פֿאַרגיין,
בעט זי מיך מיט יעדן שטראַל:
– זאָג ניט „דעמערונג“. אָ ניין!
ווייסט דאָך, אַז עס איז באַנאַל . . .

און דער פֿרילינג־טאָג מיר זאָגט:
– שרײַבסט דאָך ניט דאָס ערשטע יאָר.
אַז ס´איז נמאס „בלוי“ און „בלענד“,
צו דערקלערן דיר כ´פֿאַרשפּאָר.

אויך די שטערן פֿאַלן אָן:
– ווידער „פֿינקלען“ אין אַ ליד?!
וואָס האָבן מיר שלעכטס געטאָן?
לאָז אונדז אָפּ, מיר זײַנען מיד . . .

ס´איז ניט שייך דיר צו פֿאַרווערן
פּלוידערן וועגן די שטערן,
כאָטש קיין אײַנדרוק מאַכט עס ניט.

ס´איז בײַ מיר אַזאַ מין שפּיל.
שטערן מײַד איך אויס אין ליד.
דעמערונג און בלענד און בלוי
מערסטן טייל דערמאָן איך ניט.

סײַדנס – אין גאָר אַ גרויסער נויט.


[פֿון ירושלימער אַלמאַנאַך, נומ´ 15, 1984]
פֿאַנט: forfeit, הפסד

מזלא טבֿא לאלפֿא ביתא

מוצאי־שבת האָב איך געהאַט דעם כּבֿוד צו מאַכן אַ לחיים אין באָראָ־פּאַרק לכּבֿוד אונדזער נײַעם חתן, נועם סטאַריק. די אינטערנעץ איז מלא־פֿרייד.

מײַן ברכת־הדיוט: ער מיט זײַן כּלה זאָלן בויען אַ בית־נאמן מיט אָרט סײַ פֿאַר אמונה, סײַ פֿאַר סקעפּטיציזם. און זײַן פּען זאָל ניט אַנטשוויגן ווערן נאָכן יום־החופּה.

מאַמע־לשון און דער צענזוס

כ´האָב הײַנט געהערט, שוין צום צווייטן מאָל (און פֿון צוויי פֿאַרשיידענע מענטשן) אַז די צענזוס־אינטערוויויִרערס נעמען ניט אָן דעם ענטפֿער „ייִדיש“ אויף דער פֿראַגע „וועלכע שפּראַך רעדט איר אין דער היים?“

אין איין פֿאַל האָט מען פֿאַרלייקנט די עקזיסטענץ פֿון דער שפּראַך, און אין צווייטן האָט מען ניט געוואָלט גלייבן דעם ענטפֿער.

כ´פּרוּוו דאָס אויספֿאָרשן מעשׂה רעפּאָרטער, נאָר כ´וויל אײַך אַ פֿרעג טאָן: צי איז דאָס זעלבע אויך געשען בײַ אײַך?

אַ בריוו אין אַלגעמיינער

אַ ייִד פֿון לאָס־אַנדזשעלעס האָט געשיקט אַ בריוו אין רעדאַקציע אַלגעמיינער זשורנאַל וועגן מײַן אַרטיקל אַ סדר אויף כינעזיש. ברענג איך עס דאָ ווײַטער. כ´דאַרף ניט זאָגן אַז כ´בין ניט מסכּים. פֿון קיינעם האָב איך ניט געלאַכט, ניט חוזק געמאַכט. פּשוט אויסגעדריקט מײַנע אייגענע מאָטיוואַציעס. וועגן זזײַן ווייניקער שטאָלץ און שטאַרק: קען זײַן, נאָר שטאָלצקייט און שטאַרקקייט זײַנען ניט די איינציקע מעלות פֿון די ביישנים און רחמנים.

לאַכט נישט פון דער אידישער עקשנות
חשובער רעדאַקטאָר:
שלום בערגער’ס אַרטיקל אין לעצטן נומער, אַ סדר אין כינעזיש, האָט מיר קלאָר געמאַכט די צרה מיט אַזעלכע שרייבער און דענקער וועלכע זענען פּוסח על שתי הסעיפים און ווייסן נישט ווער זיי זענען.
אויף אַ צינישן אופן טרייבט בערגער שפּאַס פון די חרדים וועלכע בייטן זיך נישט אין קיין שום אָרט נישט און בלייבן אַלעמאָל געטריי זייער מסורה. ער, קלערט ער אונז אויף, איז נישט אַזוי שטאָלץ און שטאַרק און ער גייט קיין כינע טאַקע זיך אויסלערנען פון די כינעזישע זאַכן וואָס ער ווייס נישט.
שלום בערגער האָט פאַרגעסן אַז די סיבה פאַרוואָס כלל ישראל עקזיסטירט היינט צו טאָג איז צוליב דעם וואָס אידן זענען געבליבן געטריי צו זייער תורה, אמונה און דער שולחן ערוך אין אַלע וואַנדערונגען און פאַרוואָגעלנישן. דווקא צוליב דעם וואָס אידן האָבן נישט אָנגענומען יעדן נייעם מהלך פון יעדן קולטור וואו זיי האָבן זיך באַזעצט, נאָר זיי זענען געשטאַנען שטאָלץ אין זייער גלויבן און דרך החיים, זענען היינט דאָ אידן. לאָמיר דאָס ביטע געדענקען.
דוד אַדלערשטיין
לאָס אַנדזשעלעס

חרדישע קולטור: נײַע ריכטונגען

אפֿשר האָט איר שוין געלייענט, אין הארץ, וועגן דער חרדישער קונסט־גאַלעריע. יונתן איידלסטין (אַנדערש באַקאַנט אין עולם־הנעץ ווי „דע העד היב“) האָט אַן אינטערעסאַנט בלאָגשטיקל וווּ ער הייבט אויף אַ גרעסערע פֿראַגע: וויפֿל קולטור־שינויים קען אײַנזאַפּן די „הײַמישע“ וועלט?

כאַפּט זיך אַהין און לאָזט איבער אײַער פֿידבעק, אויב איר ווילט.

ברוכים־הבאָים אין ספֿר שמות

בראשית איז שוין אַריבער. צי איז אָבער שוין אויס מעשׂה־בראשית? ווי בײַ וועמען. טייל האַלטן אַז דער אייבערשטער איז המחדש בכל יום תּמיד מ"ב, בשעת אַנדערע גלייבן אַז ער האָט נאָר געלאָזט אין גאַנג די מעכאַניזמען וואָס היטן אויף זײַן באַשאַפֿונג טאָג אײַן טאָג אויס. די ערשטע וואָלטן געקענט פֿאַרגלײַכן באַשאַפֿונג מיט מתּן־תּורה, עפּעס וואָס באַנײַט זיך (לויט טייל מפֿרשים) יעדן טאָג. אַפֿילו יענע אָבער מוזן מודה זײַן, אַז די באַשאַפֿונג האָט אַ הויכפּונקט, אַ שפּיץ, און די חידושים שבכל־יום זײַנען אויף אַ צווייטער מדרגה.

די באַפֿרײַונג פֿון שקלאַפֿערײַ איז אָבער אַנדערש. יציאת־מצרים איז ניט געשען מיט איין מאָל, מיט איין שאָס. די געשיכטעס זײַנען אַנדערש (שמות פֿאַרגלײַכט זיך ניט מיט תּהילים אין אַלע פּרטים, למשל) און נאָך אַלעמען איז ניט קלאָר צי בני־ישׂראל זײַנען טאַקע פֿרײַ. פֿאַר וואָס ניט? זײַנען מיר דען נאָך אַלץ שקלאַפֿן אין מצרים?

נאָר דעם אייבערשטנס הבֿטחה צו משה־רבינו איז געווען עפּעס אַנדערש: ניט נאָר באַפֿרײַונג, נאָר אויך דאָס מקיים זײַן זײַנע צוזאָגן צו די אָבֿות און אימהות. דערפֿאַר זאָגט דער רמב"ן אַז אויף יעדן געשעעניש אין שמות איז דאָ אַ רמז אין בראשית. לכן איז שמות אַ המשך פֿון בראשית, ניט נאָר מיטן ערשטן וואָוו, נאָר מיטן גאַנצן תּוכן. ווי מעשׂה־בראשית איז ניטאָ קיין סוף צו יציאת־מצרים: ניט מיט אַ מדינה, ניט מיט אַ זיכערן און פֿאַרזיכערטן גלות. אַ פֿולשטענדיקע פֿרײַהייט איז ניט צו דערגרייכן.

לשנה הבאה בסין

אַן אַרטיקל אין אַלגעמיינער זשורנאַל וועגן מײַן קומעדיקן כינעזישן סדר.

די דיכטער נעמען קאָנטראָל

די קאָנספּיראַציע פֿון ייִדיש־פּאָעטן ווערט וואָס אַ מאָל גרעסער. ברוכים־הבאָים! מאַכט זיך היימיש. לאָמיר מאַכן אַ לחיים.

ניט טבֿיהדיק, ניט אַריסטאָיִש

הײַנט בײַ מעריבֿ (צווישן „אלוקי נצור“ און „עושׂה שלום“) איז מיר אײַנגעפֿאַלן, ניט צום ערשטן מאָל, אַז עס האָט אַ קנאַפּן שׂכל צו זאָגן אַז דער אייבערשטער וויל עפּעס. איז ער/זי דען אַ מענטש, ער זאָל עפּעס וועלן? (לשם באַקוועמלעכקייט וועל איך האַלטן בײַם אָנגענומענעם נוסח און רופֿן גאָט אַ לשון־זכר.)

מע קען אפֿשר זאָגן, פֿאַרצווייפֿלטערהייט, אַז דאָס וועלן דעם אייבערשטנס איז גיכער אַ מין פּרעפֿערענץ פֿאַר אַ געוויסן מצבֿ. בײַם אייבערשטן איז ליבער מע זאָל היטן מיצוות (דאָס איז אַוודאי נאָר חל אויף די וואָס גלייבן אין מיצוות), זאָגן מיר אַז ער „וויל“ אַזוי.

דאָס אָבער שטופּט נאָר אַוועק די פּראָבלעם מיט איין טריט ווײַטער. ווײַל ליב האָבן איין מצבֿ מער ווי אַ צווייטער איז דאָך אַוודאי אַ מענטשן־טבֿע. גאָט קען דאָך זען אַלע אַלטערנאַטיוון מיט אַ מאָל. ווי קען זײַן נוצלעך צו זאָגן וואָס ס´איז בײַ אים נושׂא־חן?

די שאלה איז אַן אַלטע. כ´האָב מער ניט וואָס צו זאָגן.

מרדכי צאַנין שרײַבט חסידיש

דעם אמת זאָגנדיק האָב איך זיך ניט דערפֿרייט צו זען אין פֿאָרווערטס אַז מע דרוקט איבער דווקא מרדכי צאַנינס אַ דערציילונג ווי דאָס ערשטע אין אַ רובריק אָפּצוגעבן אים כּבֿוד צו זײַן 100סטן יובֿל. בײַ מיר איז זײַן נאָמען פֿאַרבונדן מיט אַ צאָל עסייען וועגן גורל פֿון ייִדישן פֿאָלק און ייִדיש־לשון. עטעלכע פֿון זיי האָב איך איבערגעלייענט און אַ סך גענאַשט דערפֿון, נאָר דאָס איינציקע וואָס פֿאַלט מיר איצט אײַן איז דער מיטאָס גלות, וווּ ער צעגלידערט טאַקע דעם דאָזיקן צענטראַלן באַגריף אויף אַ געדאַנקען־רײַכן אופֿן.

כ´האָב ניט געוווּסט, הייסט עס, אַז צאַנין צייכנט זיך אויס אויך (כ´רעדט וועגן אים אין לשון־הווה, ווײַל אויף וויפֿל איך ווייס איז ער נאָך בײַם לעבן) מיט זײַן בעלעטריסטיק. בין איך נאָך מער נתפּעל געוואָרן פֿון דער דערציילונג אין פֿאַרגאַנגענעם נומער פֿאָרווערטס מיטן טיטל „דער שליסל צום הימל“.

די מעשׂה איז געשריבן אין אַ „חסידישן“ סטיל וואָס נעמט זיך ווי באַוווּסט פֿון די דערציילונגען פֿון י. ל. פּרץ. יענער סטיל איז אַ געפֿערלעכער און קען פֿירן דעם שרײַבער גלײַך אין באָד פֿון סענטימענטאַלקייט. (טאָמער איז אײַך ניט באַקאַנט דער שרײַבער משה נאַדיר, מוזט איר גיין און לייענען זײַן פּאַראָדיע פֿון דעם „חסידישן“ סטיל. אַכזריותדיק און קאָמיש.) און ווען אַ שרײַבער, ווי צאַנין, גיט איבער (ווי ער האָט געטאָן אין זײַן הקדמה צו דער זאַמלונג דערציילונגען) אַז זײַן ציל מיט די מעשׂיות איז צו „געבן אַ פֿאָלקלאָריסטיסטן פֿראַגמענט פֿון די לעבן פֿון די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע“, האָט מען מורא אַז דאָס איז אַן אַרבעט פֿון רחמנות איידער אַ קינסטלערישער פּרוּוו אונדז פֿאָרצושטעלן לעבעדיקע פּאַרשוינען.

און טיילווײַז איז טאַקע אַזוי. די הויפּט־העלדין איז אַ צדקת וואָס איז פֿאַראַן נאָר אין אַזוינע חסידישע מעשׂיות, און איר מאַן זיצט בײַ דער גמרא און לערנט. פֿונדעסטוועגן, אין איר גרויסן נסיון (זי איז אַן עקרה נאָך איין קינד) און אין דעם אייגנאַרטיקן תּיקון וואָס זי געפֿינט שטעקט דער גרויסער כּוח פֿון דער מעשׂה.

אויב איר וואָלט געוואָלט מיטטיילן זיך דאָ מיט אײַערע מיינונגען וועגן דער מעשׂה, איז אַדרבא. ווי עפּעס אַרומצורעדן לייג איך פֿיר די פֿראַגע: ווי אַזוי איז ליבע־גיטלס מיצווה געווען אַ תּיקון פֿאַר איר עקרהשאַפֿט?

די זון איז עפּעס נײַס

זע, עס הענגט דאָרט אויבן
און פֿאַלט אויף קיינעם ניט.

אײַ, ס´איז צו וואַרעם?
די פֿלאַנצן גיבן זיך אַן עצה,
זיי זײַנען נאַקעט.
צו וואַקסן דאַרף מען

דערשטאָכן ווערן
מיט רויען ליכט.
די ערד אָבער
ליגט אונטן אייביק.

ווען די ערד שטאַרבט
וועט מען זי ברענגען צו קבֿורה
מיט אַ זעקל ערד.

דרום־ייִדן

געווען אַ וואָך צײַט אין אַרקאַנסאָ, וואָס האָט אין מיר (צווישן אַנדערע) אויפֿגעוועקט פּיקאַנטע אַסאָציאַציעס מיט די ייִדן וואָס כ´האָב געקענט אין קענטאָקי בשעת מײַנע קינדער־יאָרן. נאָר איידער איך בין מאריך וועגן אונדזער רײַזע (שפּעטער), וויל איך פּשוט דערמאָנען דעם (בײַ מיר) אינטערעסאַנטן קולטורעלן פֿאַקט, וואָס דער זאַל אין דער שול וווּ כ´האָב געדאַוונט שבת (אין ליטל־ראָק) איז באַהאָנגען מיט געשטעפּטע קאָלדרעס אויף ייִדישע טעמעס. זייער דרומדיק, זייער היימיש.

און לשון־קודש מיט אַ דרומדיקן אַקצענט איז צווישן די מאָדנע־שענסטע זאַכן אויפֿן ייִדישן וועלטל.